برای فعاليت سیستم حفاظتی ایجاد می‌کند. در داخل گرانولارها لنفوسيتها سايتوكينهايی را ترشح مي كنند تا با فعال كردن ماكروفاژها باکتریها را نابود کند البته لنفوسيتها می‌توانند مستقیما نيز باکتریها را نابود کنند. اغلب باکتریها بطور کامل نابود نمی‌شوند و تعدادی به حالت کمون می‌روند و عفونت نهایی را ايجاد مي كنند. یکی دیگر از ویژگیهای گرانولار درانسان ايجاد سلول‌های مرده داخل خودش است که نکروزیس نامیده میشود. نکروزیس یک بافت نرم سفید پنیری رنگ است که با چشم دیده میشود (نكروز كازئوز). اگر چنانچه باکتریها راهی به داخل جریان خون مخصوصا در بافتهای آسیب دیده بیابند به دیگر اعضای بدن رفته و باعث انتشارعفونت میشوند و به صورت دانه‌های ریز سفید رنگ ظاهر میشوند. این نوع شدید بیماری بیشتر در کودکان خردسال یا بزرگسالان با ضعف ايمنی شایع است و سل ميلياري ناميده مي شود. سل ميلياري عليرغم درمان امار مرگ ومیر ۲۰٪ درصدی دارد زيرا در بسیاری از موارد عفونت پیشرفت کرده و بافت های مختلفي درگير نكروز پنيري شده اند. در انواع شدید بیماری این حفره راهی به مسیر هوا پیدا کرده واین مواد سفید رنگ توسط سرفه بیرون می‌آید. این مواد شامل باکتری‌های زنده نیز بوده و همچنین روشي است براي انتشارعفونت.
1-8-روشهای تشخیص
تصویر1-9:عکس قفسه سینه بیماری که به سل مبتلاست توسط اشعه ایکس
بیماری سل را می‌توان با علائم ظاهری بيماري که روی ارگانهای بدن میگذارد تشخیص داد. روشهاي آزمايشگاهی، راديوگرافي ویا تست توبرکولین پوست نيز وجود دارند. یکی از مشکلات در تشخیص سل زمانبر بودن بعضی از این روشه است مثلا کشت آزمایشگاهی خلط به ۴ الی ۱۲ هفته وقت نیاز دارد. تفسیر تست پوستی به عوامل ریسک فرد برای مواجهه با عفونت، سیستم ايمنی و تاريخچه واکسیناسيون فرد بستگی دارد. افراد داراي عفونت نهانی که قبلا واکسینه نشده اند نسبت به افراد واكسينه شده در تست پوست به مدت زمان بیشتری نیاز دارند تا واکنش نشان دهند. بنابراین این تست باید با دقت وبا توجه به محل زندگی بیمار انجام شود. تست توبرکولین پوست ممکن است جواب منفي كاذب نیز بدهد مثلا در بيماران دچار سوء تغذيه، ضعف ايمنی يا سل ميلياری. البته در روشهای جدید براي تشخيص با استفاده از واکنش‌های زنجیری پلیمراز به شناسایی دی ان ای باکتری و سنجش میزان پادتنهایی که بدن در عکس العمل به باکتریها ترشح می‌کند می‌پردازد. این تستها دقيقتر هستند. روشهای تشخیص عبارتند از:
• آزمون توبرکولین
• کشت خلط
۳ نمونه خلط از بیمار گرفته و به آزمایشگاه ارسال می‌گردد. نحوه گرفتن نمونه خلط :
1. ابتدا در اولین مراجعه فرد مشکوک یک نمونه گرفته میشود.
2. ظرفی به بیمار داده میشود که مشخصات بیمار در سطح خارجی ظرف نوشته شده است وبیمار باید نمونه دوم خود را صبح زود و قبل از مراجعه دوم جمع‌آوری کند.
3. در مراجعه دوم نمونه سوم از وی گرفته میشود.
• رادیوگرافی سینه
• نمونه برداری بافتی
1-9-درمان
دوره درمان و تعداد داروی مورد مصرف بسته به شدت بیماری و قسمت‌های درگیر بدن متفاوت است ولی بطور متوسط بین شش ماه تا یک سال میباشد. آلودگی هم‌زمان به بیماری ایدز می‌تواند درمان بیماری را بسیار مشکل کند. درمان انواع مقاوم به درمان باسیل سل از چالشهای پزشکی است. در گذشته تنها راه‌های درمانی استراحت در جاهای خوش آب و هوا و در زیر نور خورشید، نیروبخشی جسمانی، دوری از کارهای سخت و رنجاور، ورزش سبک، گردش و شادی و خوش گذرانی و دوری از غم و اندوه، خوردن خوارکهای سودمند و نیروبخش بود. طول مدت درمان معمول ۶ ماه است که ۲ ماه اول مرحله حمله‌ای شامل ۴ داروی ایزونیازید، ریفامپین، پیرازینامید و اتامبوتول است و ۴ ماه بعدی در مرحله نگهدارنده از ۲ داروی ایزونیازید و ریفامپین استفاده میشود.
تصویر 1-10-داروهای مورد استفاده برای درمان بیماری سل
مشکلی که در ارتباط با آنتی بیوتیکها وجود دارد٬ مقاوم شدن باکتریها به آنتی بیوتیکها است. استفاده از آنتی بیوتیکها اغلب داراي عارضه نيز هست مانند عوارض کبدی. مقاومت در برابر انتی بیوتیکها که به طور منظم مصرف میشوند شامل مقاومت اولیه وثانویه‌است. مقاومت اولیه در افراد الوده به نوع شدید احتمال بيشتري دارد. برای این افراد نباید فقط داروهای با کیفیت پایین استفاده کرد. موضوع مقاومت دارويی یک مساله فراگیر است چرا که هرچه طول درمان بيشتر باشد نیاز به داروهای گرانتر (داروهاي سري دوم درمان) بیشتر میشود. مقاومت می‌تواند به صورت مقاومت چند دارويی نیز باشد. در زمان‌های گذشته روشهاي معالجه سل بیشتر بر رژيم غذایی متمركز بود. پلی ایلدر در کتاب تاریخ طبیعی اين روشها را بیان می‌کند : کبد گرگ همراه با شراب رقیق وچربی خوک همراه با سبزی و سوپ مغز خر ماده. نشان داده شده موشهايی که در رژیم غذایی خود ۲٪ پروتئین مصرف می‌کنند مرگ و میر بیشتری در اثر بیماری سل نسبت به موشهایی دارند که ۲۰٪ پروتئین مصرف می‌کنند وبا افزايش پروتئین در رژيم غذايي گروه اول مرگ و مير كم مي شود. علاوه بر این امارها در بین مهاجران لندن نشان می‌دهد افرادی که گیاه خوارند وگوشت وماهی مصرف نمی‌کنند 8.5 برابر بیشتر در معرض سل قرار دارند چراکه مبتلا به سوء تغذیه هستند.
1-10-عوارض داروهای ضد سل
سرگیجه، تهوع، تاری دید، عدم تعادل، زرد شدن سفیدی چشم‌ها، دل‌درد، استفراغ و وزوز گوش که در صورت مشاهده این علائم باید مصرف داروها قطع شود و پزشک در جریان قرار گیرد.
• نارنجی شدن یا قرمز شدن رنگ ادرار یا سایر ترشحات بدن در اثر مصرف ریفامپین میباشد وهیچگونه خطری ندارد.
1-11-پیشگیری
• اصلی ترین راه مبارزه با این بیماری شناسایی افراد مبتلا و درمان آنها با داروهای ضد سل میباشد.
• شناسایی افراد آلوده که هنوز به سل مبتلا نشده‌اند .
• واکسیناسیون توسط واکسن ب ث ژ
• ارتقاء آموزشهای بهداشتی و سطح اقتصادی فرهنگی در جامعه موجب کاهش بیماری می‌گردد.
• مبارزه با بیماری ایدز این بیماری موجب شیوع موج جدید از بیماری سل گردیده‌است.
• بعد از ۲ هفته از شروع درمان امکان انتقال بیماری به دیگران وجود ندارد ولی در ۲ هفته اول درمان باید از تماس‌های مکرر با بیمار مبتلا به سل خودداری کرد.
• بیماران حتماً از ماسک استفاده کنند.
• از بوسیدن کودکان خودداری شود.
• از پراکندگی اخلاط در هوا و زمین خودداری کنند.
1_11 _1_پیشگیری در جامعه
• اصلی ترین راه مبارزه با این بیماری شناسایی افراد مبتلا و درمان آنها با داروهای ضد سل میباشد(تحت نظارت مستقیم DOTS).
• شناسایی افراد آلوده که به هنوز به سل مبتلا نشده‌اند .
• ارتقاء آموزشهای بهداشتی و سطح اقتصادی فرهنگی در جامعه موجب کاهش بیماری می‌گردد.
• مبارزه با بیماری ایدز، این بیماری موجب شیوع موج جدید از بیماری سل گردیده‌است.
1_11_2_پیشگیری با واکسن سل (ب‌ث‌ژ)
با توجه به دستورالعمل‌های کشوری واکسن ب‌ث‌ژ در حال حاضر در بدو تولد ودر یک نوبت تزریق میشود.
• تزریق مکرر واکسن سود بخش نیست و فقط یکبار تزریق کافی است.
باید دانست که واکسن ب‌ث‌ژ از بروز موارد خطرناک و مرگ ومیر بیماری سل منشتر اعضای بدن و سل مننژیتی جلوگیری به عمل می‌آورد ولی اثرات ناچیزی در پیشگیری از گسترش بیماری سل در جامعه دارد.
1-12- اهمیت مبارزه صحیح با سل
با تشخیص به موقع و درمان صحیح بیماران مبتلا به سل به راحتی می‌توان با این بیماری مبارزه کرد. ولی اگر بیماران را نتوانیم تشخیص دهیم به راحتی هر بیمار مسلول سالانه ۱۰ تا ۱۵ نفردیگر را در خانواده ونزدیکان خود آلوده می‌کند ومهم‌تر آنکه اگر بیمار مبتلا به سل ریوی را تشخیص دهیم ولی تحت درمان صحیح و دقیق قرار نگیرد، موجب به وجودآمدن میکروب سل مقاوم به دارو می‌گردد که دیگر داروهای ضد سل معمولی برآن اثرنمی‌کند ودر نتیجه بیماری وخیم تر شده وبه راحتی قابل درمان نیست واگر به دیگران منتقل شود مشکلات زیادی را به وجود می‌آورد.
• عدم درمان صحیح و دقیق بیماران مسلول موجب بروز بیماری لاعلاجی می‌گردد.
• سل بیماری فقرا میباشد
1-13-سل گاوی
تصویر 1-11-A: دام مبتلا به سل، B : ضایعه سلی در بافت ریه
سل گاوی که از نظر میزان اشاعه و اهمیت اقتصادی مهمترین موضوع میباشد، در بیشتر کشورها وجود دارد. میزان گسترش آن بر حسب وضع دامپروری، نژاد گاو و میزان مقررات و اجرای اصول بهداشتی متفاوت است. در تعدادی از کشورهای اروپایی و آمریکایی به وسیله وضع و اجرای مقررات ویژه و ادامۀ آن توانستهاند از میزان اشاعه آن بکاهند و تقریباً آنرا ریشه کن سازند. اهمیت بیماری در نژادهای شیری بیشتر از نژادهای گوشتی است. در کشورهایی که گاوان در اصطبل نگهداری میشوند، شیوع بیماری بیشتر از مناطقی است که در تمام سال، گاوان در چراگاه پرورش مییابند، به طور کلی از آنجایی که سیر بیماری طولانی است آثار بیماری در حیوانات جوان کمتر دیده میشود(سازمان بهداشت حیوانات، 2008-2011).
1-13-1-بیماری سل در گاو
باسيل سل مي تواند از راه لنف، خون، ناي و دستگاه گوارش در پيکر گاو آلوده منتشر شود و وقتي به بافت رسيد، معمولاً درون منوسيت ها و ياخته هاي رتيکولواندوتليال و ياخته هاي ديگر مستقر مي شود. بيماري سل در گاو با ايجاد توبركل هاي پيشرونده در اندامهاي مختلف بدن مشخص مي گردد. علاوه بر گاو، انسان، بز و خوك نيز نسبت به آلودگي با عامل مسبب سل گاوي حساس بــوده و گوسفنــــد و اسـب نوعي مقاومت طبيعي را نشان مي دهند. در گله های گاو منشا اصلي آلودگــــي گاوهـاي آلوده میباشــند. انتشار بيماري از دامي به دام ديگر و از گله اي به گله اي ديگر اتفاق مي افتد و تمام حيواناتي که توبرکولين مثبت باشند مي توانند بيماري را به حيوان سالم انتقال دهند. بطور معمول راه ورود ميكروب از طريق تنفسي يا گوارشي است. راه تنفسي دروازه هميشگي ورود باكتـري در گاوهائي است كه در جايگاه بسته ( گاوداري ) نگهــداري مي شوند. اين راه حتي در گاوهاي موجــود در چراگاهها نيز روش انتقال آلودگي است. ايجاد آلودگي از طريق گوارشـي در چراگاهها بعلت اينكه مدفــوع ميتواند غذا و آب آشاميــدني را آلــوده كند، محتمل تر است. تحت شرايط طبيــعي آبهاي آشاميدني راكد تا 18 روز پس از استفاده آب توسط يك دام مسلول، ميتواند آلوده باقي بمانند. نوشيدن شير آلــوده بوسيله دامهــاي جوان يكي از روشهاي معمـول انتشار بيماري سل است. باسيل سل از راه شير و مدفوع حيوان آلوده دفع مي شود. پاستوريزاسيون صحيح شير باسيل سل گاوي را از بين مي برد. ریگانی(1389) در دامداريهايي كه دامها بطور متراكم نگهداري مي شوند احتمال انتقال آلودگي بيشتر مي باشد. در گاوهاي گوشتي شدت آلودگي كمتر است كه علت آن وضعيت نگهـــداري آنها مي باشد. با وجود اين هرگاه گاوي مبتلا به گله هاي گوشــتي وارد شود و چنانچه گاوهاي گله از بركه هاي آب راكــد آب بنوشـند(خصوصا در طي فصول خشك) ممكن است نسبت ابتلاء در گله فوق بالا باشد. ریگانی(1389) گاوهاي زبو(براهمن) در مقايسه با گاوهاي اروپائي در برابر بيماري سل مقاوم تر بوده اما در شرايط نگهداري متراكم تا 60 درصد گاوهاي زبو ميتوانند به بيماري مبتلا شوند. بزها كاملاً نسبت به عامل سل گاوي حســاس بوده و چنانچه در مجاورت گلــه هاي گاو آلوده قرار گيرند بروز بيـــماري ميتواند تا 70درصد نيز برســد. گوسفنـــدان بعنوان دامــي مقاوم در نظـــر گرفته مي شود اما تحقيقات انجام شده در نيوزلند نشان داده است كه بيماري سل ميتواند در گوسفندان نيز شيوع داشته باشد بطوريكه تا 5 درصد گله ها را آلوده نمايد. فانگ و فوربس(1997) در اسب بيماري سل بندرت حادث شده كه علــت آن مي تواند به اين دليل باشــد كه اسبها كمتر در معرض آلودگي به باكتري سل هستند. البته نقش مقاومت طبيعي نيز بعنوان علتي ديگر ذكر شده است.همچنين بيماري سل ممكن است در گوزن، آهو، گاوميــش، شتر، ميمـــون و ساير حيوانات يك منطقه و همچنين پرندگان حادث شود و همه حيوانات فوق ميتوانند بعنوان منشا آلودگي براي گاو
