خ به معضل سوء مصرف مواد مخدر و روانگردان و آثار سوء آن در دهکده جهاني، کشورهاي جهان در سال 1998 در اجلاسية مهمي که مجمع عمومي سازمان ملل متحد آن را برگزار نمود، شرکت و تصميمات مهمي را اتخاذ کردند. در اين اجلاسيه ضرب‌الاجل‌هايي براي سال‌هاي 2003 و 2008 تعيين شد تا کشورها در قالب دو برنامه پنج ساله اقداماتي را در زمينه کنترل مواد مخدر در عرصه‌هاي ملي و بين‌المللي به انجام رسانند.
در آستانه ورود به قرن بيست و يکم جوامع بشري با مشکل بزرگ اجتماعي و رواني سوء مصرف مواد مخدر مواجه هستند و علي‌رغم کوشش‌هاي به عمل آمده و هزينه‌هاي بسيار سنگين مبارزه با آن هنوز راه حل مناسب و قابل قبولي براي چيره شدن به اين معضل بزرگ جهاني به دست نيامده است. ايران به دليل اينکه در سر راه يکي از مسيرهاي مهم حمل و نقل مواد افيوني قرار دارد و به دلايل ديگر تاريخي و اجتماعي يکي از قربانيان بزرگ سوء مصرف مواد در جهان به شمار مي‌رود.
در اين رساله با توجه به اهميت مواد مخدر و روانگردان و تأثير سوء مصرف اين مواد بر فرد و جامعه سعي شده است ضمن بيان تاريخچه و انواع مواد مخدر و روانگردان، قوانين داخلي و نيز بين‌المللي پيرامون اين مواد مورد بررسي قرار گيرد تا تأثيرپذيري اسناد بين‌المللي و کنوانسيون‌هاي مربوط به مواد مخدر و روانگردان بر قوانين داخلي ايران مشخص گردد.
روش تحقيق:
در اين رساله دو روش توصيفي و تحليلي براي تحقيق پيرامون موضوع مورد بحث به کار گرفته شده است و براي جمع‌آوري منابع از منابع موجود در مراکز دولتي و اينترنت استفاده شده است. مراکز فوق‌الذکر عبارتند از:
1- کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سياسي دانشگاه شهيد بهشتي؛
2- کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سياسي دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران- مرکز؛
3- منابع و مدارک موجود در مرکز اطلاع‌رساني سازمان ملل متحد در تهران،
4- کتابخانه تخصصي سياست خارجي وزارت امور خارجه؛
5- کتابخانه دانشگاه حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران
منابع اينترنتي مورد استفاده نيز در قسمت کتاب‌شناسي ذکر شده‌اند.
اين رساله از دو بخش به همراه پيشگفتار، مقدمه و نتيجه‌گيري تشکيل شده است که بخش نخست به بررسي مواد روانگردان و مخدر در اسناد ملي و بخش دوم نيز به بررسي مواد روانگردان و مخدر در اسناد بين‌المللي مي‌پردازد که هر يک از بخش‌هاي فوق‌الذکر شامل دو فصل مي‌باشند.
سئوالات تحقيق:
سئوالات اصلي و اساسي که پيرامون موضوع رساله به ذهن متبادر مي‌شود عبارتند از:
1- مواد مخدر و روانگردان چه نوع موادي هستند و چه آثاري بر جسم و روان انسان‌ها دارند؟
2- چه اسناد و مصوباتي در خصوص مواد روانگردان و مواد مخدر در عرصة داخلي و بين‌المللي وجود دارد؟
3- آيا اسناد داخلي و بين‌المللي براي پيشگيري و کنترل مواد روانگردان و مخدر هماهنگ بوده است؟
4- چرا در سطح جهاني جامعة ملل و نهادهاي تخصصي وابسته به آن نتوانستند مواد مخدر غيرقانوني و اعتياد به آن را به طور کامل ريشه‌کن کنند؟
5- اسناد بين‌المللي و کنوانسيون‌هاي مواد مخدر و رونگردان چه تأثيري بر روي قوانين داخلي ايران داشته‌اند؟
فرضيات تحقيق:
فرضيات اين پايان‌نامه عبارت است از اينکه:
1- اسناد و مصوبات موجود در عرصه ملي و فراملّي در زمينه مواد روانگردان و مخدر کافي نيست.
2- اسناد مربوط به مواد روانگردان و مخدر در قوانين داخلي و کنوانسيون‌هاي بين‌المللي جنبه الزام‌آوري ندارد.
3- کشورها مي‌توانند بنا به مقتضاي قوانين داخلي خود از اجراي مقررات بين‌المللي در زمينه مواد مخدر استنکاف ورزند.
4- قوانين موجود در زمينه داروهاي روانگردان و مخدر در عرصه بين‌المللي با هم منطبق نمي‌باشد.
5- سازمان ملل و نهادهاي تخصصي و وابسته به آن با وجود اينکه در زمينه مبارزه با مواد مخدر شروع خوبي داشتند ولي آمارها و نتايج نشان داد که در حال حاضر اعمال آن‌ها با شکست مواجه شده است.
بخش اوّل
بررسي مواد روانگردان و مخدر در اسناد ملّي
فصل اوّل
آشنايي با مواد روانگردان و مخدر
اعتياد يک بيماري زيست‌شناختي، روان‌شناختي و اجتماعي است. عوامل متعددي در آسيب‌شناسي سوء مصرف و اعتياد مؤثر است که در تعامل با يکديگر منجر به شروع مصرف و سپس اعتياد مي‌شوند. اعتياد به مواد مخدر و روانگردان يکي از مهمترين مشکلات اجتماعي، اقتصادي و بهداشتي است که عوارض ناشي از آن تهديدي جدّي براي جامعه بشري محسوب شده و موجب رکود اجتماعي در زمينه‌هاي مختلف مي‌گردد، همچنين ويرانگري‌هاي حاصل از آن زمينه‌ساز سقوط بسياري از ارزش‌ها و هنجارهاي فرهنگي و اخلاقي شده و بدين‌ترتيب سلامت جامعه را به طور جدّي به مخاطره مي‌اندازد.
مبارزه و کنترل مواد مخدر و روانگردان فرآيند پيچيده‌اي دارد از اين رو در گام نخست بايد با ماهيت و تاريخچه اينگونه مواد در جهت يافتن بهترين راه حل براي مبارزه با آن اقدام نمود. لذا در اين فصل سعي شده به بررسي ماهيت، تاريخچه، اقسام و نيز اثرات مخرب مواد مخدر و روانگردان بر جسم و اجتماع پرداخته شود.
مبحث اوّل: تعاريف
گفتار اوّل: تعريف مواد مخدر
مخدر در لغت به معني ماده سست کننده و آنچه که اعصاب را سست و بي‌حس کند اطلاق مي‌شود4 و به طور خاص به ماده‌اي گفته مي‌شود که موجب اختلال در حرکات ارادي و عدم تعادل رفتاري و تقويت جسمي در افراد مي‌شود. تعريف ديگري که مي‌توان از مواد مخدر ارائه نمود: ترکيباتي که کارکرد مغز را به صورت هيجان، افسردگي، رفتار نابهنجار و عصبانيت يا اختلال در قضاوت و شعور تغيير مي‌دهد.5 واژة مخدر در لغت اسم فاعل “خدر” از مصدر تخدير مي‌باشد که داراي معاني متعددي است و اين معاني عبارتند از:
1- سستي و خماري و گيجي که بر شرب خمر در ابتداي مصرف عارض مي‌گردد.
2- ضعف بينايي و سنگيني چشم به سبب خاشاک و امثال آن.
3- شدت گرما در روز و وزيدن باد در آن و نبودن هيچ‌گونه نسيمي.
کليه داروهايي که مصرف آن‌ها باعث عادت گردد از نظر فرهنگ عامه مخدر محسوب مي‌شود، در حاليکه بسياري از آن‌ها نه تنها مخدر نيستند بلکه همان‌طور که اشاره شد باعث تغييرات ديگري در مصرف‌کنندگان مي‌گردد که در بعضي موارد اثرات متضادي به ظهور مي‌رسد. 6
به عبارت ديگر هر نوع ماده اعتيادآوري که مصرف نابجا و سوء استعمال گردد و وابستگي جسمي يا رواني در فرد ايجاد نمايد ماده مخدر تلقي مي‌شود.
اداره کل مطالعات و پژوهش‌هاي ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور، مادة مخدر را اينگونه تعريف کرده است:
هر ماده‌اي که استفاده مکرر آن اعتيادآور و مضر باشد و عدم استعمال به موقع آن موجب بروز آثار محروميت (Syndrome) شود آن را مواد مخدر مي‌گويند.
سازمان بهداشت جهاني (WHO)7 در سال 1982 پيشنهاد کرده است که “دارو يا مادة مخدر در مفهوم کلي آن هر ماده يا ترکيبي از چند ماده شيميايي است که از جمله موارد مورد نياز بدن براي بقاء سالم آن به شمار نرفته و مصرف آن‌ها احتمال تغييري در کارکرد بيولوژيکي و حتي ساخت بيولوژيکي بدن را مطرح مي‌سازد.”8
گفتار دوّم: تعريف مواد روانگردان
مواد روانگردان فرآورده‌هاي دارويي، شيميايي و صنعتي هستند که بر روي سيستم اعصاب مرکزي بدن تأثير مي‌گذارند. به عبارت ديگر داروهايي که بر رفتار، هشياري و يا خلق و خو تأثيرگذارند روانگردان ناميده مي‌شوند. 9
بر مبناي کنوانسيون مواد مخدر و روانگردان، 111 مادة روانگردان تحت کنترل اين کنوانسيون که در سال 1971 به تصويب رسيده قرار دارند و مواد توهم‌زا، محرک، بي‌حس‌کننده و مواد آرام‌بخش و خواب‌آور را نيز دربرمي‌گيرد.
تعدادي از داروهاي شيميايي که در امر پزشکي کاربرد دارند و براي معالجه و درمان بيماري‌هاي مختلف جسمي و رواني به‌کار مي‌روند با توجه به خصوصيات ترکيبي آن‌ها اعتيادآفرين نيز مي‌باشند.
استفادة بدون مجوز پزشکي و بي‌رويه آن‌ها بعضاً همان آثار مواد مخدر را دارند و حتي بعضي هم خطرناک‌تر از مواد مخدر هستند و لذا استفاده از آن‌ها تحت يک نظام کنترل شده قرار گرفته و کنوانسيون‌هاي بين‌المللي با توصيه سازمان بهداشت جهاني به اين امر توجه کافي مبذول داشته و مقرراتي در اين زمينه وضع کرده‌اند. 10
مبحث دوّم: تاريخچه
گفتار اوّل: تاريخچه مواد مخدر
با بررسي آثار مکتوب و لوحه‌هاي گلي که از سومريان باقي مانده است چنين استنباط مي‌شود که سومريان اولين کساني بودند که ترياک را کشف کردند و علاوه بر اينکه از آن به عنوان يک داروي مسکن استفاده مي‌کردند از آن به عنوان يک داروي شادي‌بخش نيز استفاده مي‌کردند. علاوه بر سومر اقوام آشور، مصر، يونان و رم نيز ترياک را مي‌شناختند و از آن استفاده مي‌کردند. برخي مورخين معتقدند که براي اولين بار ترياک از هند به دربار خاقان چين فرستاده شده است. با توجه به مصرف بي‌رويه ترياک در قرون اخير در چين به نظر مي‌رسد که در چين کهن مصرف ترياک رواج داشته11 و چيني‌ها اولين مردمي بودند که با ترياک آشنايي داشتند.
در مصر باستان نيز خشخاش کشت مي‌شد راجع به مصرف ترياک در کتاب سينوهه پزشک مخصوص فرعون که 1350 سال قبل از ميلاد نوشته شده چنين آمده است که قرار بود دندان پادشاه بابل را بکشند. ديورابورياش که پادشاه مصر بود سينوهه را احضار کرد و سينوهه قبل از کشيدن دندان وي قدري ترياک وارد رگ او کرد و اطباء ديگر که حضور داشتند از او پرسيدند که چه شد که پادشاه احساس درد شديد نکرد؟ سينوهه گفت: دارويي که من وارد رگ او کردم داراي خاصيت از بين بردن درد و يکي از داروهاي درجه اوّل مصر است و اين گياه هرگونه درد را از بين مي‌برد.
اطباء يوناني نيز ترکيباتي از ترياک را براي بيماري‌هاي مختلف جسمي و رواني تجويز مي‌کردند. يوناني‌ها ترياک را اپيوم ناميده و اطباء بزرگي نظير سقراط ترکيباتي از ترياک را براي بيماري‌هاي مختلف جسمي و رواني تجويز مي‌کردند و سابقه استفاده از مواد مخدر در يونان بيشتر جنبه مصرف طبي داشته و اعتياد ابعاد وسيعي نداشت.
در اروپا، مجارستان اوّلين کشور اروپاي شرقي است که با خشخاش آشنا شد و گياه‌شناسان اين کشور هزار و دويست سال قبل از ميلاد مسيح آن را مي‌شناختند.
در شبه جزيرة عربستان، پزشکان عرب بعد از گشوده شدن کشورهاي مختلف به وسيله نيروهاي مسلمان در سراسر دنياي آن زمان استفاده از ترياک را گسترش دادند.
با شروع انقلاب صنعتي و بسط تجارت و ارتباط و از همه مهم‌تر نياز صنايع نو يا انقلاب صنعتي به سرمايه روند جديدي در مسايل مختلف جهاني آغاز شد در اين ميان ترياک نيز نقش تازه‌اي پيدا کرد. اين ماده در کنار ساير ترفندهاي استعماري به عنوان وسيله‌اي براي جذب سرمايه‌هاي کشورهاي جهان سوم و نابودي فرهنگ و اقتصاد ملّي کشورها مورد مبادله کلان قرار گرفت.
سابقه ديرين استعمال مواد مخدر در ايران و بسياري از کشورهاي آسيايي به هزاران سال قبل مي‌رسد. حشيش به صور گوناگون به طور استنشاقي يا خوراکي خالص و يا مخلوط با مواد ديگر مصرف مي‌شده است. خوردن جوشانده گز خشخاش نيز به عنوان دارو تا سال‌هاي اخير ادامه داشته است. گياهاني که ترياک و حشيش از آن‌ها به دست مي‌آيند از گياهان بومي ايران بوده‌اند. به نظر مي‌رسد اقوام ساکن فلات ايران با خواص روانگردان و دارويي اين مواد آشنايي داشته‌اند. براي مثال طبق نوشته هرودوت، سکاها که از اقوام آريايي بودند از نوعي حمام بخار بنگ (حشيش) به عنوان جزئي از مراسم عزاداري استفاده مي‌کردند.
اکثر مؤلفين اشاعه ترياک به عنوان داروي مخدر در ايران را از زمان شکست ساسانيان به بعد مي‌دانند، لکن حتّي پس از ظهور اسلام و تا قرون بعد از آن هم ايرانيان دچار مشکلات ناشي از مصرف ترياک شدند. 12
قديمي‌ترين اسنادي که به مسئله اعتياد و مصرف ترياک اشاره دارد، نوشته‌هاي مورخيني است که از زمان غزنويان به بعد مسئله استفاده از ترياک را ثبت کردند. بعضي از نويسندگان استعمال ترياک را ره‌آورد لشگريان چنگيز مغول يا سوغات لشکرکشي نادرشاه به هندوستان يا انگليس به دست زمامداران صفويه مي‌دانند ولي به احتمال قريب به يقين اعتياد از حدود هزار سال پيش به صورت محدود در ايران
