منبع تحقیق درباره گاز طبیعی، صادرات گاز، خط لوله نابوکو، نفت و گاز

(تریلیون متر مکعب)

Source: BP statistical review, 2014
از این میزان حدود2.7 تریلیون متر مکعب مربوط به ذخایر گاز طبیعی همراه با نفت142 می‌باشد. به این صورت که از میادین نفتی، گاز طبیعی به صورت یک محصول همراه با نفت، استخراج می‌شود. مابقی یعنی 47/0 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی غیر همراه143 می‌باشد. همان طور که مشاهده می‌شود، بیشتر ذخایر گاز طبیعی عراق، یعنی 85 درصد، در میادین نفتی می‌باشند و برای استخراج آنها، باید میادین نفتی، توسعه یابند. بنابراین، استخراج و تولید گاز طبیعی در این کشور، وابستگی زیادی به توسعه میادین نفتی دارد.

نمودار 3-19: ذخایر گاز عراق به تفکیک نوع میدان (تریلیون متر مکعب)

Source: J. Al Khatteeb, (2011), Re-thinking Iraq gas (Gas Arabia summit), Slide 7

همچنین 30 درصد از ذخایر گازی عراق در شمال این کشور و 70 درصد در جنوب و قسمت های میانی عراق قرار دارند. هم‌اکنون حدود 18 درصد از ذخایر گازی عراق در ناحیه کردستان این کشور واقع شده است.

3-4-3-2- عرضه گاز طبیعی عراق
وزارت نفت عراق تلاش کرده است تا با سامان دهی به فعالیت‌های شرکت های دولتی نفت عراق و استفاده از مدیریت، سرمایه و تکنولوژی های شرکت های خارجی، جایگاه صنعت نفت این کشور را در جهان بهبود بخشیده و بدین طریق وضعیت اقتصادی و سیاسی کشور را ارتقاء بخشد. در همین راستا، وزارت نفت عراق تاکنون چهار مناقصه برای توسعه میادین هیدروکربوری، برنامه‌ریزی و برگزار کرده است.
در این مناقصه‌ها، درمجموع 16 میدان نفتی با ذخیره ای بالغ بر 83 میلیارد بشکه نفت خام و 4 میدان گازی با ذخیره 5.6 تریلیون فوت مکعب برای توسعه شرکت های مختلف عرضه شده است. این میزان معادل 72 درصد از کل ذخایر نفتی اکتشاف شده عراق می‌باشد. در واقع این امر، نشان دهنده حجم بسیار بالای میادین به مناقصه گذاشته شده و همچنین پتانسیل بالای این کشور برای افزایش ظرفیت تولید نفت خود در آینده است.
دولت عراق اهداف خود از برگزاری این مناقصات را به شرح ذیل اعلام نموده است:
1. بیشینه کردن درآمدهای نفتی کوتاه مدت و میان مدت
2. بازسازی سریع تولید و افزایش توان صادراتی نفت خام
3. ارتقاء توانمندی های داخلی در زمینه مدیریت و طراحی فعالیت‌های بالادستی از طریق مشارکت با شرکت های تراز اول بین‌المللی
4. کاهش و اجتناب از وابستگی صنعت نفت کشور به منابع مالی داخلی و استفاده از سرمایه‌گذاری خارجی برای توسعه صنعت نفت عراق
5. بهره برداری از منابع گازی در حد امکان برای کسب سهم مناسب ذخایر گازی عراق از بازارهای جهانی گاز طبیعی
6. آغاز برنامه‌های اکتشافی برای افزودن به منابع نفت و گاز عراق و همچنین تبدیل منابع هیدروکربوری درجا به قابل استحصال144.
در اوایل تولید از میادین نفتی عراق، گاز همراه با نفت، سوزانده می‌شده است. اما طبق اطلاعات موجود تولید گاز در عراق به منظور مصرف داخلی از 1960 شروع شده است145.

نمودار 3-20: عرضه گاز طبیعی عراق (میلیارد متر مکعب)

Sources: OPEC Annual Statistical Bulletin 2010

تا قبل از دهه 1960، گاز همراه با نفت در عراق، یک کالای ناخواسته محسوب شده و سوزانده می‌شد. اما از دهه 1960 به بعد، مقداری از گاز برای مصارف داخل کشور، استخراج می‌شده است. همان طور که مشاهده می‌شود، مقدار تولید شده گاز طبیعی در عراق، در دهه 1960 و 1970 بسیار کم بود و همواره کمتر از مرز 2 میلیارد متر مکعب در سال بود146. اما در اوایل دهه 1980 مقدار تولید خالص گاز طبیعی147 از مرز 10 میلیارد نیز رد شده است که البته بیشتر آن سوزانده می‌شده و در نهایت مقدار گاز عرضه شده به بازار، تا اواسط این دهه، در حد همان یک میلیارد متر مکعب بود. اما در اوایل دهه 1980، مقدار گاز بیشتری استخراج و روانه بازار شد. به نحوی که عراق از سال 1986، صادرات گاز به کشور کویت را آغاز کرد. این صادرات تا سال 1991 ادامه داشت148. نهایتاً به دلیل وجود تحریم های نفتی عراق توسط سازمان ملل به دلیل حمله عراق به کویت، فعالیت‌های تولیدی گاز عراق به شدت نزول کرد تا اینکه تولید خالص گاز این کشور، در دهه 1990 کمتر از 5 میلیارد متر مکعب در سال شد. وجود تحریم‌های گسترده صنعت نفت عراق توسط سازمان ملل و برنامه نفت در برابر غذا، از عوامل اصلی کاهش تولید گاز در دهه 1990 بوده است. در اوایل دهه 2000 و بعد از جنگ آمریکا به عراق، از سال 2003 تولید گاز طبیعی عراق افزایش پیدا کرد و از کمتر از 4 میلیارد متر مکعب در سال، به میزان بیش از 17 میلیارد متر مکعب در سال 2010 رسیده است. البته هنوز به دلیل میزان زیاد گاز سوزانده شده و تلف شده، هنوز تولید گاز طبیعی عرضه شده به بازار، بسیار کم بوده و کمتر از 2 میلیارد متر مکعب در سال می‌باشد149.

3-4-3-3-میادین مهم گاز عراق
میدان گازی خور مور150 تنها میدان مستقل گازی در حال تولید در عراق است. تولید از این میدان گازی، برای اولین بار از سال 1990 شروع شد اما در سال 1991 بعد از جنگ اول خلیج فارس، بسته شد. برای بار دوم از سال 2008، تولید از این میدان توسط شرکت پرل پترولیوم، دوباره آغاز شده است. 40 درصد از سهام این شرکت، متعلق به دانا گاز، 40 درصد آن کرسنت امارات متحده عربی و 20 درصد هم شرکت های OMV (اتریش) و MOL (مجارستان) می‌باشد. ذخایر اثبات شده گاز طبیعی این میدان، 2.5 تریلیون فوت مکعب (حدود 70 میلیارد متر مکعب) تخمین زده شده است.
همچنین، در مناقصه سوم عراق که در اکتبر سال 2010 برگزار شد، سه میدان گازی مستقل برای توسعه واگذار شده است151.

جدول 3-21: ذخایر اثبات شده گاز طبیعی میادین مستقل گازی
ردیف
نام میدان
حجم ذخایر (تریلیون فوت مکعب)
1
منصوریه
4.5
2
عکاض
5.6
3
سیبا
1.5
MOI (Ministry Oil of Iraq)

با توجه به اینکه ضریب بازیافت تولید در میادین گازی، حدود 80 درصد از ذخایر اثبات شده گاز می‌باشد، لذا این سه میدان که بیش از 11.6 تریلیون فوت مکعب (328 میلیارد مترمکعب)، گاز دارند، می‌توانند حدود 9.3 تریلیون فوت مکعب (263 میلیارد مترمکعب) گاز به تولید این کشور اضافه کنند. اگر عمر این میادین را 40 ساله در نظر بگیریم، این میادین می‌توانند به طور متوسط حدود 6.57 میلیارد متر مکعب در سال به تولید کشور عراق اضافه کنند.

3-4-3-4- پیش بینی تولید و مصرف گاز طبیعی عراق
البته پیش بینی می‌شود با اجرایی شدن پروژه‌های توسعه میادین نفت و گاز عراق تا سال‌های آتی، تولید خالص گاز طبیعی این کشور به شدت افزایش یابد به طوری که عراق به یکی از کشورهای اصلی صادرکننده گاز طبیعی در منطقه تبدیل شود. مصرف گاز طبیعی کشور عراق، نیز به شکل زیر می‌باشد که رفتاری شبیه رفتار عرضه این کشور در طول زمان را دارد. مصرف گاز عراق، در حال حاضر بیشتر برای نیروگاه‌های برق می‌باشد و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2020 نیز مصرف گاز طبیعی عراق بیشتر برای استفاده در نیروگاه‌ها و البته درصد کمی نیز برای استفاده صنعتی نیز باشد. البته استفاده صنعتی از گاز طبیعی عراق، به دلیل پیش بینی هایی که در مورد توسعه این کشور و اجرایی شدن برنامه‌های توسعه این کشور می‌شود، بعد از سال2020 بیشتر خواهد شد.

نمودار 3-22-پیش بینی تولید و مصرف گاز طبیعی تا سال 2020 (میلیارد مترمکعب)

Source: Iraq Energy report, Bussines monitor International, 2014

همان طور که در نمودار فوق مشخص می‌باشد در بلندمدت، یعنی بعد از سال 2017، عراق به تدریج امکان صادرات گاز بیشتری را پیدا می‌کند. این کشور در نهایت در سال 2020 می‌تواند حدود 17 میلیارد متر مکعب گاز صادر کند. در هر صورت، طبق این محاسبات و پیش بینی بسیاری از کارشناسان، عراق تا سال 2020 به عنوان یکی از مهم ترین صادرکنندگان گاز طبیعی در خاورمیانه مطرح خواهد شد.
با توجه به همین پتانسیل بسیار مناسب عراق در جهت صادرات گاز است که اتحادیه اروپا و عراق در ژانویه سال 2009 تفاهمنامه همکاری152در زمینه همکاری های استراتژیک انرژی منعقد کرده است. این تفاهمنامه شامل چهارچوبی سیاسی برای کمک به دو طرف در زمینه ارتباطات انرژی می‌باشد که موارد متنوعی از همکاری بین دو کشور از جمله شناسایی منابع و ریش‌های عرضه گاز از عراق به اتحادیه اروپا و ارزیابی شبکه عرضه و ترانزیت هیدروکربن عراق و همچنین کمک به ایمن بودن و قابل اعتماد بودن خطوط لوله عراق را در بر می گیرد.در همین راستا، سخنگوی کمیسیون انرژی اروپا اعلام کرده است که عراق می‌تواند منبعی برای پروژه خط لوله نابوکو باشد153.
بر طبق سخنان مسئولان عراق و شایعات مطرح شده در این زمینه، کردستان می‌تواند منبع مهمی برای تأمین گاز خط لوله نابوکو باشد. لازم به ذکر است که شرکت های MOLلهستان و OMV اتریش که در شرکت Pear Petroleum به مقدار 10 درصد سهم دارند (شرکت اجرا کننده خطوط لوله پروژه نابوکو)، در توسعه دو میدان گازی در کردستان عراق حضور دارند. البته اختلافی میان حکومت مرکزی عراق و کردستان در زمینه تأمین گاز مورد نیاز پروژه نابوکو وجود دارد و حکومت مرکزی ادعا می‌کند که می‌تواند تأمین کننده گاز این پروژه باشد. یکی از نمونه‌های اختلاف میان حکومت مرکزی و کردستان، این می‌باشد که وزارت انرژی منطقه کردستان عراق اعلام کرده است که این منطقه می‌تواند 20 میلیارد مترمکعب در سال گاز مورد نیاز پروژه نابوکو را تأمین کند اما وزیر انرژی حکومت مرکزی عراق دستورالعملی وضع کرده است که طی آن انحصار صادرات گاز مختص به حکومت مرکزی می‌باشد و هر توافقی در جهت صادرات نفت و گاز بدون تأئید حکومت مرکزی عراق، غیر قانونی می‌باشد154.

3-7- خلاصه و جمع بندی
در فصل سوم، پیشینه موضوع، مطالعات داخلی و خارجی انجام شده در راستای موضوع رساله و مبانی نظری ارائه شد. در مطالعات انجام شده مشخص شد که تعداد بسیار کمی از مطالعات در زمینه صادرات گاز با رویکرد نظریه بازی انجام شده است و هیچ مطالعه‌ای که در چارچوب نظریه بازی به طور مختص به خط لوله نابوکو و نقش انتقال گاز کشورهای حاشیه خزر و عراق بپردازد تا زمان نگارش این رساله، وجود ندارد. در مبانی نظری نیز در خصوص نظریه بازی و تفکیک انواع بازی‌ها و همچنین نظریه بازی همکارانه و انواع راه حل‌های این نوع بازی مطالبی ارائه شد.

فصل چهارم
تعریف بازی و نتایج محاسبات
4-1- مقدمه
در فصل حاضر بازی مورد نظر در رساله، تعریف و ارائه می‌شود. برای تعریف بازی باید بازیگران، استراتژی ها و پیامدهای بازیکنان بررسی شوند. بعد از معرفی بازی، با استفاده از راه حل های ارائه شده در فصل پیش، بازی ائتلافی مورد نظر حل و قدرت چانه‌زنی هر کدام از کشورها مشخص می‌شود.

4-2- تعیین بازی
4-2-1- بازیگران
از آن جایی که مسأله اصلی، چانه‌زنی میان کشورهای صادرکننده جهت صادرات از طریق خط لوله نابوکو می‌باشد و همچنین به دلیل اینکه خطوط لوله از ترکیه به سمت اروپا اجرا شده یا در حال اجرا می‌باشد و مشکلی از این بابت وجود ندارد، بدین ترتیب مجموعه بازیگرانی که در شبکه درگیر هستند، N = {.. , ..i , .. } است که در آن N تعداد کل بازیگران می‌باشد. شبکه N= {TU,IR,IQ,TN,AZ } شامل ایران، عراق، ترکمنستان، آذربایجان، ترکیه است. بازیگران ائتلاف‌هایی را تشکيل می‌دهند.
مهمترین کشوری که در این زمینه فعال می‌باشد، کشور ترکیه (TU) می‌باشد و پل ارتباطی کشورهای تولیدکننده با مصرف کننده می‌باشد و بدون این کشور، اجرای خط لوله نابوکو امکان پذیر نمی‌باشد. لذا، درآمدی را که این کشور به عنوان منتقل کننده از این پروژه، کسب می‌کند، به عنوان منفعت این کشور، در نظر می گیریم. در کنار ترکیه، کشورهای تأمین کننده گاز می‌باشند (IR, IQ, TN, AZ) و امکان اینکه هر کدام یا برخی از این کشورها بتوانند به تنهایی وارد پروژه شوند، وجود دارد. در بازی مورد نظر، ایران و ترکمنستان برای تشکیل ائتلاف گازرسانی به کشورهای اروپایی از طریق ترکیه رقابت می‌کنند و هر کدام بتوانند منافع بیشتری را برای