داشته و به همين ميزان هم مصرف کرده است17. انتظار مي رود تقاضاي گاز اين کشور طي چند سال آينده افزايش قابل ملاحظه اي داشته باشد. همچنين کشور عراق در نظر دارد ميزان استفاده از گاز براي توليد برق را توسعه دهد که نيازمندي اين کشور به گاز را بيش از پيش افزايش خواهد داد. با اینحال، با توجه به اجرایی شدن قراردادهای میادین نفت و گاز عراق در سال‌های آتی، انتظار می رود تولید گاز این کشور، به شدت رشد کند.
نمودار 1-1: جایگاه ذخایر گاز عراق در جهان(تریلیون متر مکعب)
Source: BP statistical review, 2014
قسمت اعظم ذخایر گاز در کشور عراق در میادین همراه با نفت18 هستند، به این صورت که میزان ذخایر اثبات شده گاز طبیعی این کشور برابر با 3.4 تریلیون متر مکعب (حدود 127 تریلیون فوت مکعب) بوده و رتبه دوازدهم ذخایر اثبات شده گاز طبیعی جهان را به خود اختصاص داده است19. از این میزان حدود 558/2 تریلیون متر مکعب مربوط به ذخایر گاز طبیعی همراه با نفت می‌باشد. به این صورت که از میادین نفتی، گاز طبیعی به صورت یک محصول همراه با نفت، استخراج می‌شود. مابقی یعنی 876/0 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی غیر همراه می‌باشد. همان طور که مشاهده می‌شود، بیشتر ذخایر گاز طبیعی عراق، یعنی 75 درصد، در میادین نفتی می‌باشند و برای استخراج آنها، باید میادین نفتی، توسعه یابند. بنابراین، استخراج و تولید گاز طبیعی در این کشور، وابستگی زیادی به توسعه میادین نفتی دارد.
نمودار1-2: ذخایر گاز عراق به تفکیک نوع میدان (تریلیون متر مکعب)
Source: World Energy Outlook 2013, EIA
وزارت نفت عراق تلاش کرده است تا با سامان دهی به فعالیت‌های شرکت های دولتی نفت عراق و استفاده از مدیریت، سرمایه و تکنولوژی های شرکت های خارجی، جایگاه صنعت نفت این کشور را در جهان بهبود بخشیده و بدین طریق وضعیت اقتصادی و سیاسی کشور را ارتقاء بخشد. در همین راستا، وزارت نفت عراق تاکنون چهار مناقصه برای توسعه میادین هیدروکربوری، برنامه‌ریزی و برگزار کرده است.
در این مناقصه‌ها، درمجموع 16 میدان نفتی با ذخیره ای بالغ بر 83 میلیارد بشکه نفت خام و 4 میدان گازی با ذخیره 5.6 تریلیون فوت مکعب برای توسعه شرکت های مختلف عرضه شده است. این میزان معادل 72 درصد از کل ذخایر نفتی اکتشاف شده عراق می‌باشد. در واقع این امر، نشان دهنده حجم بسیار بالای میادین به مناقصه گذاشته شده و همچنین پتانسیل بالای این کشور برای افزایش ظرفیت تولید نفت خود در آینده است.
نمودار1-4: عرضه گاز طبیعی عراق (میلیارد متر مکعب)
Sources: OPEC Annual Statistical Bulletin 2010
تا قبل از دهه 1960، گاز همراه با نفت در عراق، یک کالای ناخواسته محسوب و سوزانده می‌شد. اما از دهه 1960 به بعد، مقداری از گاز برای مصارف داخل کشور، استخراج می‌شده است. همان طور که مشاهده می‌شود، مقدار تولید شده گاز طبیعی در عراق، در دهه 1960 و 1970 بسیار کم بود و همواره کمتر از مرز 2 میلیارد متر مکعب در سال بود . اما در اوایل دهه 1980 مقدار تولید خالص گاز طبیعی از مرز 10 میلیارد نیز رد شده است که البته بیشتر آن سوزانده می‌شده و در نهایت مقدار گاز عرضه شده به بازار، تا اواسط این دهه، در حد همان 1 میلیارد متر مکعب بود. اما در اوایل دهه 1980، مقدار گاز بیشتری استخراج و روانه بازار شد. به نحوی که عراق از سال 1986، صادرات گاز به کشور کویت را آغاز کرد. این صادرات تا سال 1991 ادامه داشت20. نهایتاً به دلیل وجود تحریم های نفتی عراق توسط سازمان ملل به دلیل حمله عراق به کویت، فعالیت‌های تولیدی گاز عراق به شدت نزول کرد تا اینکه تولید خالص گاز این کشور، در دهه 1990 کمتر از 5 میلیارد متر مکعب در سال شد. وجود تحریم های گسترده صنعت نفت عراق توسط سازمان ملل و برنامه نفت در برابر غذا، از عوامل اصلی کاهش تولید گاز در دهه 1990 بوده است. در اوایل دهه 2000 و بعد از جنگ آمریکا به عراق، از سال 2003 تولید گاز طبیعی عراق افزایش پیدا کرد و از کمتر از 4 میلیارد متر مکعب در سال، به میزان بیش از 17 میلیارد متر مکعب در سال 2013 رسیده است. البته هنوز به دلیل میزان زیاد گاز سوزانده شده و تلف شده، هنوز تولید گاز طبیعی عرضه شده به بازار، بسیار کم بوده و کمتر از 1 میلیارد متر مکعب در سال می‌باشد.
نمودار 1-5: عرضه و تقاضای گاز عراق (میلیارد مترمکعب)
Source: World Energy Outlook, 2014
طبق نمودار فوق مشاهده می‌شود که در سال‌های اخیر، روند مصرف عراق از تولید گاز طبیعی عراق، پیشی گرفته است و انعقاد قرارداد صادرات گاز ایران به عراق در انتهای 2013 و اوایل 2014، نیز گواهی بر این مدعاست21. اما با بهره برداری از قراردادهای منعقد شده میادین نفت و گاز عراق، این کشور تا سال 2020 به کشوری بسیار مهم در عرصه صادرات گاز تبدیل خواهد شد که در بدبینانه‌ترین حالت، بیش از 10 میلیارد متر مکعب در سال خواهد شد که رقم بسیار قابل ملاحظه‌ای خواهد بود. لذا ذخایر گازی این کشور، به نحوی خواهد بود که بسیاری از واردکنندگان گاز طبیعی، به دنبال عقد قرارداد واردات از این کشور تا انتهای دهه دوم خواهد بود.
1-3-2- آذربایجان
جمهوری آذربایجان با مساحتی حدود 86 هزار و 600 کیلومتر مربع و با جمعیتی بالغ بر 9 میلیون و 590 هزار نفر ( جولای ٢٠١٣ ، اداره اطلاعات و آمار آمریکا)، بزرگترین کشور قفقاز و در گذرگاه اروپا و آسیای جنوب غربی و در کنار دریای خزر است. پایتخت آن باکو است. برابر آمار منتشره از سوی مجله بین‌المللی نفت و گاز22، تا پایان ژانویه 2013، ذخایر اثبات شده نفت خام آذربایجان در حدود 7 میلیارد بشکه تخمین زده شده است.
به گزارش سازمان مطالعات انرژی ایالات متحده، مجموع تولید نفت آذربایجان در سال 2013 حدود 919 هزار بشکه در روز اعلام شده است که از این مقدار حدود 101 هزار بشکه در روز جهت مصارف داخلی مورد استفاده قرار گرفته است. این کشور در سال 2013، در بین 20 صادر کننده بزرگ نفت جهان قرار گرفت. بزرگترین حوزه‌های هیدرو کربنی آذربایجان در بخش دریایی این کشور و در دریای خزر قرار گرفته است، به خصوص میدان ” آذری چراغ گونشلی” که در سال 2013 بیش از 80 درصد از کل تولید نفت این کشور را به خود اختصاص داده است. این میدان با ذخیره ای حدود 5 میلیارد بشکه نفت بزرگترین میدان نفتی آذربایجان است که بیشترین ذخایر نفتی این کشور را در خود جای داده است. آذربایجان به طور خالص یکی از صادر کنندگان عمده نفت خام است، اما این کشور مقداری نفت خام از ترکمنستان و قزاقستان وارد می‌کند.
صنعت نفت آذربایجان با ساخت خط لوله نفت باکو_ تفلیس_ جیحان23 دگرگون شد و این خط لوله پتانسیل‌های نفت این کشور برای صادرات را متحول کرده است. این کشور به طور عمده صادر کننده نفت خام و میعانات گازی است و در بخش فرآورده‌های نفتی نیز، صادرات اندکی انجام می‌دهد.
صادرات سوخت مایع آذربایجان در سال 2012 بالغ بر 850 هزار بشکه در روز گزارش شده است و مقایسه این حجم از صادرات با آمارهای سال 2011 حاکی از کاهش 7 درصدی در این بخش است. صادرات نفت آذربایجان در سال 2010 با 967 هزار بشکه در روز به اوج خود رسید، اما پس از این سال همراه با کاهش تولید، صادرات این کشور نیز هر سال کاهش یافته است.
نقشه 1-2: زیرساخت های کلیدی گاز طبیعی و نفت در آذربایجان
اگر چه آذربایجان به طور عمده صادر کننده نفت خام و میعانات گازی است اما این کشور در مقیاس پایین نسبت به صادرات فرآورده‌های نفتی شامل؛ دیزل، بنزین و سوخت جت به کشورهای همسایه، ار جمله روسیه و گرجستان مبادرت می‌کند.با راه اندازی میدان گازطبیعی و میعانات گازی شاه دنیز در اواخر سال 2006، جمهوری آذربایجان به یکی از صادر کننده‌های خالص گاز طبیعی تبدیل شد.
به گزارش مجله بین‌المللی نفت و گاز24، ذخایر گاز طبیعی اثبات شده آذربایجان تا ژانویه 2013 در حدود 35 تریلیون فوت مکعب ( 991 میلیارد متر مکعب ) تخمین زده می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق آن مربوط به میدان گازی شاه دنیز است.
آذری گاز، یک شرکت تابعه شرکت دولتی نفت آذربایجان، مسئولیت عمده فراوری گاز طبیعی، حمل و نقل، توزیع و ذخیره سازی در بازار داخلی را بر عهده دارد. آذر نفت، دیگر شرکت فرعی شرکت دولتی نفت آذربایجان، مسئولیت اکتشاف، توسعه و تولید از میادین قدیمی تر خشکی و میادین گاز طبیعی دریایی را به طور مستقیم با شرکت دولتی نفت آذربایجان بر عهده دارد.
نمودار 1-6: عرضه و تقاضای گاز آذربایجان (میلیارد مترمکعب)
Source: BP statistical review, 2014
شرکت عملیاتی بین‌المللی آذربایجان25، بزرگترین سرمایه گذار مشترک خارجی مرتبط با شرکت دولتی نفت آذربایجان است. این شرکت درگیر توسعه میادین گاز و نفت آذری چراغ گونشلی26 و میدان گازی شاه دنیز است. شرکت استات اویل و بی‌پی از بزرگترین کنسرسیومهای فعال در میدان شاه دنیز هستند که هر یک 25.5 درصد از سهام این میدان را در مالکیت دارند. کشف و توسعه میدان گازی شاه دنیز به همراه راه اندازی خط لوله جنوب قفقاز27 جمهوری آذربایجان را به یکی از صادر کنند گان خالص گاز طبیعی از سال 2007 تبدیل کرده است. این کشور تا پیش از این زمان یکی از وارد کنندگان گاز طبیعی از روسیه بوده است. صادرات گاز آذربایجان عمدتا به وسیله خط لوله جنوب قفقاز انجام شده است.
بخش دیگر گاز طبیعی آذربایجان از طریق خط لوله گازی-مگومد-موزدک و خط لوله باکو-آستارا به ترتیب به روسیه و ایران حمل می‌شود. بیشتر گاز طبیعی آذربایجان عازم مقصد ترکیه است، اما حجم کوچکی از آن از طریق ترکیه، مجددا به یونان صادر می‌شود. به گزارش اداره گمرک جمهوری آذربایجان، صادرات گاز طبیعی آذربایجان در سال ٢٠١٢ در قیاس با سال پیش از آن با ١,٤ درصد کاهش به ٦.٩٩ میلیارد مترمکعب (حدود 19 میلیون متر مکعب در روز) رسیده است.
1-3-3- ترکمنستان
کشور ترکمنستان با ٤٨٨ هزار کیلومتر مربع مساحت و جمعیتی بالغ بر ٥ میلیون و ١١٣ هزار نفر یکی از کشور های همسایه ایران در حاشیه دریای خزر است. ترکمنستان دارای برخی از بزرگترین ذخایر گاز طبیعی در جهان است. با این حال این کشور با چالشهای بسیاری برای استخراج و صادر‌کردن آن به بازارهای جهانی روبروست. این کشور از لحاظ جغرافیایی دور از بازارهای مصرف قرار دارد و فاقد زیرساختهای کافی خط لوله برای صادرات هیدروکربن‌های بیشتر است.
ترکمنستان می‌تواند با بهره گرفتن از فضای مناسب کشورهای حاشیه دریای خزر و با در نظر گرفتن منابع غنی هیدرو کربن آسیای میانه، از دسترسی بیشتری به بازارهای رقابتی انرژی برخوردار شود. از این رو ترکمنستان به دنبال تنوع بخشیدن به مسیرهای صادرات منابع نفت و گاز خود از مسیرهای جدیدی علاوه بر خط لوله صادرتی مسیر روسیه است که البته نیازمند به دست آوردن سرمایه و کمکهای فنی و سیاسی از سوی کشورهای همسایه و سرمایه گذاران است.
ذخایر نفت اثبات شده ترکمنستان، حدود ٦٠٠ میلیون بشکه اعلام شده است. بسیاری از میدانهای نفتی ترکمنستان در حوزه جنوبی دریای خزر و منطقه خشکی گرشیزلیک در غرب این کشور واقع است. تولید نفت ترکمنستان از ١١٠ هزار بشکه در روز در سال ١٩٩٢ به حدود ٢2٢ هزار بشکه در روز در سال ٢٠١2 افزایش یافته است. به گفته مقامات ترکمنستان، این کشور قصد دارد تا سال ٢٠٣٠، تولید نفت خود از مناطق خشکی و دریایی را به بیش از یک میلیون و ٣٠٠ هزار بشکه در روز افزایش دهد. ترکمنستان در حال حاضر جزء چهارکشور برتر از لحاظ ذخایر گاز طبیعی و در بین ٢٠ کشور نخست از لحاظ تولید گاز طبیعی در جهان است. حجم ذخایر اثبات شده گاز طبیعی ترکمنستان حدود 17.5 متر مکعب گزارش شده که نسبت به برآورد سال ٢٠١٠ با 10.5 تریلیون متر مکعب، 66 درصد بیشتر شده است. این کشور با وجود ذخایر بزرگ گازی دارای صادرات محدودی است و با چالشهای مختلفی برای سرمایه‌گذاری و کسب درآمد از محل تولید منابع گازی روبر
