اروپا متصل شود.
5-3- بررسی فرضیه‌های تحقیق
با توجه به یافته‌های تحقیق، فرضیه اول مبنی بر “ایران به عنوان بهترین گزینه جهت گازرسانی به پروژه خط لوله نابوکو مطرح می‌باشد ” رد می‌شود. زیرا در صورتی می توانست این فرضیه تأئید شود که در میان کشورهای صادرکننده گاز طبیعی (ایران، عراق، آذربایجان و ترکمنستان) در همه حالات ایران بیشترین قدرت چانه‌زنی را داشته باشد. اما در یافته‌های تحقیق چنین مسأله ای تأئید نشد. به طور مثال وقتی هم پروژه جدید آذربایجان اجرا شود و هم پروژه جدید ایران، قدرت چانه‌زنی آذربایجان بیش از ایران می‌باشد. اما به طور کلی می توان گفت قدرت چانه‌زنی ایران همواره از عراق و ترکمنستان در تمامی حالات بیشتر است. لذا، نسبت به این دو کشور قطعاً برتری دارد اما نسبت به کشور آذربایجان، بسته به اتفاقات آتی دارد. چنان چه پروژه جدید ایران و ترانس کاسپین اجرایی شوند و آذربایجان خط لوله جدیدی راه‌اندازی نکند، در هر دو حالت با حضور عراق و بدون حضور عراق، قدرت چانه‌زنی ایران بیشتر از آذربایجان می‌شود. در بین سناریوهای گزارش شده نیز در 7 مورد از 11 مورد (وضعیت حال و 6 مورد سناریوی آتی) وضعیت آذربایجان از ایران بهتر است. لذا به صورت کلی وضعیت آذربایجان بهتر از ایران می‌باشد. البته با توجه به ذخایر عظیم گاز ایران و تفاوت زیاد آن با آذربایجان، چنانچه در افق زمانی بزر‌گ‌تری، مسأله گازرسانی بررسی شود، واردات از ایران می‌تواند جذاب‌تر از آذربایجان نیز تلقی شود. اما در افق زمانی در نظر گرفته شده در رساله فوق، برتری آذربایجان نسبت به ایران نتیجه‌گیری می‌شود.
جهت بررسی فرضیه دوم مبنی بر “امکان همکاری میان برخی از کشورهای تأمین کننده گاز طبیعی پروژه خط لوله نابوکو، وجود دارد” باید مشاهده شود که آیا امکان ایجاد وضعیت بهتری برای کشورها در همکاری با هم وجود دارد یا خیر. در یافته‌های تحقیق مشاهده می‌شود که در بسیاری از موارد، تشکیل ائتلاف بزرگتر و همکاری بیشتر، منجر به بهبود قدرت چانه‌زنی کشورها شده و منافع اقتصادی بیشتری را برای همه به ارمغان دارد. لذا، این فرضیه رد نمی‌شود. علیرغم اینکه برخی همکاری‌ها به دلیل کاهش منافع اقتصادی برای بازیگران بعید است شکل بگیرد (ایجاد خط لوله ترانس کاسپین منافع اقتصادی ترکیه، ترکمنستان و آذربایجان را افزایش نمی‌دهد) و لذا همکاری در زمینه تشکیل ترانس کاسپین وجود نخواهد داشت، اما امکان همکاری برای ایجاد خط لوله جدید ایران و آذربایجان در همه موارد بهتر از عدم تشکیل آنها می‌باشد. در خصوص همکاری با عراق، جواب قطعی وجود ندارد. زیرا حضور عراق از مناقع اقتصادی ایران می‌کاهد اما برای آذربایجان تفاوت خاصی ایجاد نکرده و حتی کمی وضعیت این کشور را بهتر می‌کند و بستگی به بازیگری ایران در منطقه در خصوص همکاری یا عدم همکاری با عراق دارد.
5-4- پیشنهادها
چشم‌انداز آتی انرژی همچنان نشان از رشد استفاده بشر از انرژی دارد. در این میان، سهم گاز بیشتر از سایر انرژی‌ها خواهد بود. با توجه به پیشرفت‌های تکنولوژیکی در خصوص استفاده از گاز در بخش حمل و نقل و همچنین صرفه اقتصادی استفاده از گاز در نیروگاه‌ها در کنار آلودگی کمتر این نوع از انرژی، در تمام سناریوهای بررسی شده توسط موسسات بین‌المللی انرژی، افزایش استفاده بشر از گاز در سبد انرژی آینده جهان پیش‌بینی شده است. همچنین تحولات تکنولوژیکی درزمینه تولید و انتقال گاز موجب خواهد شد که سهم تولید گاز شیل به عنوان گاز غیرمتعارف در جهان افزایش یابد. همچنین تجارت گاز طبیعی به صورت مایع‌شده (LNG) تا 2040 حدود 5 درصد افزایش خواهد داشت. گرچه این تحولات موجب کمرنگ‌شدن نقش ذخایر متعارف و همچنین انتقال از طریق خط لوله شده است، اما همچنان تا سال 2040، مهمترین ذخایر تولید گاز، ذخایر متعارف و همچنین مهمترین روش انتقال گاز خط لوله خواهد بود. این وضعیت در اروپا بیشتر نمایان است. زیرا حداکثر توان تولید گاز شیل در اروپا، 3 میلیارد مترمکعب تا سال 2035 خواهد بود. همچنین گسترش تجارت گاز مایع‌شده در این منطقه کمتر از سایر مناطق خواهد بود، به همین دلیل، کشورهای اروپایی به نقش مهم واردات از طریق خطوط لوله از منطقه کشورهای حاشیه دریای خزر و خاورمیانه تأکید دارند161.
با توجه به یافته‌های تحقیق که نشان می‌دهد قدرت چانه‌زنی ترکیه در همه موارد از همه کشورها بیشتر است، همچنین بیشتر بودن قدرت چانه‌زنی آذربایجان در موارد بیشتری از ایران و اینکه قدرت چانه‌زنی هر دوی این کشورها از عراق و ترکمنستان بیشتر است، لذا پیشنهاد می‌شود که ایران در زمینه بهبود قدرت چانه‌زنی خود چندین مسأله را در نظر بگیرد.
جهت بهبود وضعیت ایران در بازار گاز منطقه اروپا، حفظ و حتی بهبود روابط با ترکیه برای ایران ضروری و حیاتی است. زیرا کشور ترکیه بیشترین قدرت چانه‌زنی و لذا بیشترین امکان مانور در خصوص صادرات گاز به اروپا را دارد. حفظ روابط سیاسی و ژئوپلتیک با ترکیه، موجب خواهد شد که ترکیه تمایل بیشتری برای ترانزیت گاز ایران داشته باشد و این مسأله منجر به بهبود وضعیت استراتژیک ایران در منطقه خواهد شد. همچنین این روابط در اجرایی شدن پروژه جدید ایران به ترکیه با ظرفیت 15 میلیارد مترمکعب تأثیر بسزایی دارد که این خط لوله تأثیر بسیار زیادی در قدرت چانه‌زنی ایران دارد. همچنین ایران می‌تواند با کمک به ثبات و امنیت عراق، این کشور را برای حضور در خط لوله عرب مهیا سازد و با این کار عراق را از حضور در خط لوله نابوکو منصرف سازد162.
مسأله دیگر اینکه تمام تهدیداتی که از طرف ترکمنستان در زمینه ایجاد خط لوله ترانس کاسپین و جایگزین شدن ایران به جای این کشور مطرح می‌شود، تهدیدات نامعتبر163 محسوب شده و ایران نباید نگران آنها شود. زیرا، پروژه ترانس کاسپین امکان اجرایی‌شدن ندارد و اجرایی شدن آن به سود کشورهای درگیر در آن نیست. فقط در یک حالت امکان تشکیل دارد که آذربایجان خط لوله جدید خود را بسازد و میادین مهم گازی آذربایجان، توانایی تأمین گاز مورد نیاز اروپا را نداشته باشد. در این حالت امکان اجرایی شدن ترانس کاسپین وجود دارد اما باز تأثیر منفی بر قدرت چانه‌زنی ایران ندارد. لذا ایران نباید به هیچ عنوان تحت تأثیر تهدید ایجاد خط لوله ترانس کاسپین، امتیازی به ترکمنستان و یا دیگر کشورها بدهد و در حقیقت تهدید به اجرایی شدن این خط لوله، تهدید نامعتبر است164.
با توجه به وضعیت تولید و مصرف گاز ایران، مشخص شد که چنانچه ایران نرخ رشد تقاضا و عرضه گاز طبیعی را به نحوی تنظیم نماید که تنها تولید یک درصد در سال بیشتر از مصرف افزایش نماید، تا سال 2020 ایران می‌تواند به عنوان صادرکننده بیش از 10 میلیارد مترمکعب گاز مطرح شود. با توجه به نتایج یافته‌ها مشخص می‌شود که ایران بهتر است در شبکه گازی فوق، نقش ترانزیتر را ایفا نماید. با توجه به روابط ایران با عراق، جلب همکاری این کشور برای صادرات گاز این کشور از طریق ایران کار چندان سختی نیست. همچنین به دلیل نزدیکی میادین نفت و گاز عراق به مرز ایران و اینکه انتقال گاز از خاک ایران امن تر از خاک خود عراق می‌باشد، لذا حتی از بعد امنیت انتقال گاز نیز به نفع هر دو کشور است که گاز عراق از ایران به ترکیه منتقل شود. همچنین، ترکمنستان در صورت همکاری با ایران می‌تواند از ظرفیت 15 میلیارد مترمکعب گاز بلااستفاده به ایران استفاده کند. اما در صورت عدم همکاری با ایران باید خط لوله ترانس کاسپین را با هزینه‌های گزاف بسازد که در نتایج یافته‌ها مشخص شد که ساخت این خط لوله منافع اقتصادی کشور ترکمنستان را نمی‌تواند افزایش دهد. بنابراین برای این دو کشور همکاری با ایران و انتقال گاز آنها از طریق ایران هم به نفع ایران و هم به نفع این کشورها می‌باشد. تنها کشور آذربایجان است که امکان جذب همکاری این کشور وجود ندارد و ایران دلیلی ندارد درخواست همکاری با این کشور را بدهد. زیرا امکان تشکیل ائتلاف با این کشور بسیار کم می‌باشد. پس پیشنهاد می‌شود ایران با یک دیپلماسی فعال، خود را به عنوان ترانزیتر کوتاه‌مدت کشورهای عراق و ترکمنستان مطرح نماید و در بلندمدت در صورت نگرانی از پایدار بودن گاز ترکمنستان و آذربایجان، می‌تواند خود را به عنوان تولیدکننده در حد نیاز مطرح نماید. در این صورت بیشترین قدرت چانه‌زنی نصیب ایران می‌شود.
5-5- جنبه جدید بودن و نوآوری پژوهش
با وجود مطالعاتی که در زمینه پروژه خط لوله نابوکو صورت گرفته است، اما تا به حال مطالعه‌ای در چارچوب نظریه بازی که در راستای بررسی گزینه‌های مطرح گازرسانی به این پروژه باشد، انجام نشده است. این کار برای اولین بار در رساله حاضر با در نظر گرفتن چارچوب نظریه بازی همکارانه محقق خواهد شد. این کار نه تنها در ایران که حتی در دنیا نیز برای اولین بار است که انجام خواهد شد و نتایج آن می‌تواند به صورت بین‌المللی مورد استفاده قرار بگیرد.
در زمینه صادرات گاز، مطالعاتی صورت گرفته، اما هیچ کدام در زمینه نظریه بازی همکارانه در یک پروژه خاص نبوده است. در زمینه بازی‌های همکارانه هم کاربردهای مختلفی در دنیا انجام شده که بیشتر در زمینه گاز اروپا، در اینترنت، اختصاص آب و برق به مناطق مختلف و همچنین در زمینه‌های آماری مثل خوشه بندی کردن بوده است اما هیچ کدام بر صادرات گاز در یک پروژه خاص تکیه نکرده‌اند.
مطالعه فوق اولین مطالعه است که در مورد کاربرد بازی‌های همکارانه در زمینه یک خط لوله خاص با بررسی قدرت چانه‌زنی هر کدام از گزینه‌های تأمین آن است و این مطالعه نه تنها برای اروپا مفید است تا از قدرت چانه‌زنی ایران و سایر کشورهای بالقوه تأمین‌کننده گاز نابوکو آگاهی پیدا کند، بلکه برای ایران نیز بسیار ضروری و لازم است تا از وضعیت و قدرت چانه‌زنی خود اطلاع داشته باشد.
اجرای خط لوله نابوکو، منافع بسیاری برای هر کدام از طرفین (واردکنندگان، منتقل کنندگان و تأمین کنندگان گاز) دارد. اما سود تأمین کنندگان گاز در این می‌باشد که با یکدیگر به رقابت نپردازند و به مدلی به صورت همکارانه برسند که در عین حال که می‌توانند از قدرت انحصاری روسیه در صادرات گاز به کشورهای اروپایی، بکاهند، خود، قدرت چانه‌زنی بالایی را کسب کنند. اما در صورتی که هر کدام از کشورها با هم به رقابت بپردازند (که مطلوب کشورهای اروپایی می‌باشد) این مسأله برای همه این کشورها به صورت باخت- باخت می‌باشد و در عین حال در وضعیت باحت-باخت با کشور روسیه نیز قرار می گیرند. به همین دلیل، بهترین زمینه مطالعاتی در این زمینه، نظریه بازی همکارانه می‌باشد که می‌تواند ائتلاف‌های مختلف گازرسانی به این پروژه را بررسی و قدرت چانه‌زنی هر کدام از کشورها را محاسبه نماید.
این مطالعه، برای ایران بسیار با اهمیت است زیرا هم خود نسبت به منافع پیوستن و نپیوستن به این پروژه، آگاه می‌شود و هم می‌تواند نحوه همکاری با دیگران برای داشتن بیشترین منفعت را بدست آورد که در متقاعد کردن کشورهای دیگر برای همکاری، می‌تواند بسیار مفید واقع شود و از این جهت، انجام یک مطالعه اقتصادی که توصیه‌های سیاستگذاری در حوزه سیاستگذاری خارجی دارد، از جنبه‌های نوآوری این مطالعه می‌باشد.
تاکنون هیچ مطالعه‌ای در رشته اقتصاد در ایران انجام نشده است که بتواند از بازی‌های همکارانه و حل از طریق راه‌حل‌های مفهومی (شپلی و نوکلئولوس)، مسأله‌ای واقعی در زمینه اقتصاد را تحلیل نماید. بنابراین، رساله فوق از این حیث نیز اولین مطالعه در رشته اقتصاد در ایران می‌باشد که با استفاده از بازی‌های ائتلافی و حل از طریق راه‌حل‌های مفهومی، توانسته یک مسأله واقعی را تحلیل و بررسی نماید. همچنین، بازی‌های تعریف‌شده که بازی‌های با 3، 4 و 5 نفره هستند، از طریق راه‌حل‌های شپلی و نوکلئولوس به صورت الگوریتمی و با استفاده از برنامه‌نویسی در نرم‌افزار متلب165حل شده است.
منابع و مآخذ:
نعمت، مسعود، محسن كرمانشاه، « اقدامات صورت گرفته جهت توسعه شيل هاي گازي در ايران و جهان»، ماهنامه اكتشاف و توليد، شماره 95، آبان 91
انتقال گاز
