ف الدین ابو عبدالله سعدی انصاری با خواهر ضیاء مسعود
بن مصلح طبیب کازرونی به وجود آمده و لقب مصلح را از دو نیای پدری و مادری خود به ارث برده است.(روان فرهادی، 189:1366)
2-5 -تحصیلات
خواننده با خواندن آثار سعدی به وضوح در مي‌یابد که دانش و علم سعدی فراتر از دیگر شاعران و نویسندگان هم عصرش بوده است.
مصلح بن شرف در آغاز عمر پس از تحصیل علوم متداول عصر و ظهور استعداد سخنوری و شاعری، تخلّص خود را در همان کلمه‌ي نسبت طایفگی خویش برگزید و به سعدی شناخته شد (روان فرهادی، 1366: 187/3 ).
سعدی، فنّ وعظ و خطابه را که در نظامیّه‌ي بغداد کلاسهای خاصّی برای این فن برپا مي‌شد
فرا مي‌گیرد و فارغ التحصیل ارشد و ممتاز وعظ و خطابه‌ي آن زمان نظامیّه‌ي بغداد مي‌شود.
2- 6- شهرت و نویسندگی
شهرتی که سعدی هم در حیات خود به دست آورد بعد از مرگ او با سرعتی بی سابقه افزایش یافت و او به زودی به عنوان بهترین شاعر زبان فارسی و یا یکی از بهترین و بزرگترین شعرای درجه اوّل زبان فارسی شناخته شد و سخن او حجّت فصحا و بلغای فارسی زبان گشت.
این اشتهار سعدی معلول چند خاصّیت در اوست:
نخست آنکه: وی گوینده‌اي است که زبان فصیح و کلام شیوا، و بیان معجزه آسای خود را تنها وقف مدح و یا بیان احساسات عاشقانه و امثال این مطلب نکرد بلکه بیشتر آن را به خدمت مردم گماشت و در راه سعادت آدمیزادگان و موعظه‌ي آنان و علی الخصوص راهنمایی گمراهان به راه راست به کاربرد و در این امر از همه‌ي شاعران و نویسندگان فارسی زبان موفّق تر و کامیاب تر بود.
دوّم آنکه: وی نویسنده و شاعری با اطلاع و جهاندیده و سرد و گرم روزگار چشیده بود و
همه‌ي تجاربی را که در زندگی خود اندوخته بود در گفتارهای خود برای اصلاح کار همنوعان بازگو کرد تا ازاین راه در هدایت آنان به راه راست موفّق تر باشد.
سوّم آنکه: وی سخن گرم و لطیف خود را در نظم و نثر اخلاقی و اجتماعی خویش همراه با امثال و حکایات دلپذیر که جالب نظر خوانندگان باشد بیان کرد و آنان را تنها با نصایح خشک و مواعظ
ملال انگیز از خود نرانید.
چهارم آنکه: وی در مدح و غزل، هر دو، راهی نو و تازه پیش گرفت و در مدح، بیان مواعظ و اندیشه‌هاي حکیمانه خود را از جمله‌ي مبانی قرار داد و در غزل و اشعار غنایی خویش هم هر جا که ذوق او حکم کرد از تحقیق و بیان حکم و امثال غفلت نورزید.
پنجم آنکه: سعدی در عین وعظ و حکمت و هدایت خلق، شاعری شوخ طبع و بذله گو و شیرین بیان است و در سخن جدّ و هزل خود آنقدر لطایف به کار مي‌برد که خواننده خواه و ناخواه مجذوب او مي‌شود و دیگر او را رها نمي‌کند.
ششم آنکه : وی در گفتار خود از بسیاری مثل‌هاي فارسی زبانان که از دیرباز رواج داشت استفاده کرد و آنها را در نظم و نثر خود گنجانیده است و علاوه بر این سخنان موجز و پرمایه و پرمعنای او گاه چنان روشنگر افکار و آرمان‌هاي جامعه‌ي ایرانی و راهنمای زندگانی آنان افتاده است که به صورت امثال سایر در میان مردم رایج شده و تا روزگار ما، خاصّ و عام آنها را در گفتارها و نوشته‌هاي خود به کار برده اند.
با توجّه به این نکات و نکته هایی از این قبیل، به میزان اهمیّت آثار سعدی، به درجه‌ي نفوذ او در میان ایرانیان پی مي‌بریم.
سعدی در اشعار روان و زیبای خود هیچ گاه فارسی را فدای الفاظ غریب عربی نکرد به نحوی که بجز در بعضی قوافی قصایدش، کلماتی نزدیک به تمام واژه‌هاي تازی که به کار برده از نوع لغاتی هستند که در زبان فارسی رسوخ کرده و رواج یافته و مستعمل و مفهوم بوده اند.
سعدی در نظم و نثر، در صف اوّل شاعران بزرگ ایران قرار دارد و اهمیّت او در نویسندگی، بسیار زیاد و در خور ستایش است.
سعدی، جادوی زبان فارسی است. این واقعیّت را محمّد علی فروغی، دقیق و رسا در مقّدمه‌ي خود بر کلّیات چنین بیان کرده است:
«گاهی شنیده مي‌شود که اهل ذوق اعجاب مي‌کنند که سعدی هفتصد سال پیش به زبان امروزی ما سخن گفته است ولی حق این است سعدی هفتصد سال پیش به زبان امروز ما سخن نگفته است بلکه ما پس از هفتصد سال، به زبانی که از سعدی آموخته ایم سخن مي‌گوییم.» ( فروغی، 1376: 14).
زبان فارسی بعد از فردوسی به هیچ شاعری به اندازه‌ي سعدی مدیون نیست.
2-7-آثار ارزشمند سعدی
آثار سعدی به دو دسته‌ي منظوم و منثور تقسیم مي‌شود، در حالیکه آثار منثور وی خاصّه شاهکارش گلستان خود آمیخته به اشعار پارسی و عربی مي‌باشد. به صورت کلّی آثار سعدی به شرح زیر است:
1.سعدی نامه یا بوستان در رأس آثار منظوم وی قرار دارد و در ده باب نوشته شده است که در ادامه به آن اشاره خواهد شد؛
2.گلستان مهم ترین اثر سعدی در هشت باب، نثر آمیخته به نظم که در ادامه به آن اشاره خواهد شد؛
3.قصاید عربی سعدی، اندکی کمتر از هفتصد بیت مشتمل بر معنای غنایی و مدح و نصیحت؛
4.قصاید فارسی سعدی، در موعظه و نصیحت و توحید و مدح پادشاهان و صدور و رجال عهد؛
5.مراثی که مشتمل بر چند قصیده در مرثیه‌ي المستعصم بالله و ابوبکر بن سعد ابن زنگی و امیر فخرالدّین ابی بکر است؛
6.ملمّعات و مثلّثات؛
7.ترجیعات؛
8.طیّبات؛
9.بدایع؛
10.خواتیم؛
11.غزل قدیم؛
12.صاحبیه: مجموعه‌اي است از بعضی قطعات فارسی و عربی که غالب آنها در مدح شمس الدّین، صاحب دیوان جوینی مي‌باشد و از این روی معروف به صاحبیه است؛
13.خبثیات: مجموعه‌اي از اشعار هزل که در مقدّمه‌ي آن به عربی اشاره مي‌کند که بعضی از فرزندان ملک زادگان مرا مجبور کردند که این گونه اشعار بسرایم پس آنها را سرودم و از خداوند طلب آمرزش مي‌کنم؛
14. رباعیّات؛
15.مفردات.
2-8- بوستان
سعدی، تجربیّات و اندیشه‌هاي خود را هنرمندانه و استوار در قالب زبان بسیار شیوا و روان در این کتاب به نظم کشیده است. این اثر در قالب مثنوی و به وزن شاهنامه ( فعولن فعولن فعولن فعول) مي‌باشد.
سعدی در چنین قالبی توانسته است مطالب غیر حماسی را استادانه به نمایش بگذارد که این خود نمایانگر مهارت و استادی او در شعر و زبان است.
بوستان سعدی شامل ده باب مي‌باشد:
باب اوّل «در عدل و تدبیر و رأی»، باب دوّم «در احسان» باب سوّم «در عشق و مستی و شور»، باب چهارم«درتواضع»، باب پنجم «در رضا»، باب ششم «در قناعت»، باب هفتم«درعالم تربیت»، باب هشتم «در شکر بر عافیت»، باب نهم «در توبه و راه و صواب»، باب دهم«در مناجات و ختم کتاب»
2-9- گلستان
گلستان، یکی از شاهکارهای زبان فارسی و با ارزش ترین آثار منثور ادبیات فارسی به شمارمی رود. نثر سعدی در گلستان، نثر مسجّع «آهنگین» بوده بسان شعر گونه است. حکایات و داستان‌هاي آموزنده در گلستان مملو از ظرافت‌هاي شعری بوده است.
این کتاب در نقل حکایات و محتوای مطالب آن، از هیچ کتابی و اثری، چیزی را به عاریت نگرفته و از جذّابیت و اصالت خاصّ برخوردار است.
صور خیال در این کتاب به اندازه‌اي دلکش و زیبا است که خواننده را غرق در رؤیای تصاویر خیال انگیز خود مي‌کند.
گلستان در یک دیباچه و هشت باب به نثر مسجّع نوشته شده است.
باب اوّل«در سیرت پادشاهان»، باب دوّم «در اخلاق درویشان»، باب سوم«در فضیلت قناعت»، باب چهارم«در فواید خاموشی»، باب پنجم«در عشق و جوانی»، باب ششم«در ضعف و پیری»، باب هفتم «در تأثیر تربیت» باب هشتم«در آداب صحبت»
سعدی به دلیل داشتن این کتاب، استاد سخن لقب یافته است و سبب تألیف گلستان را در دیباچه به بیانی زیبا چنین آورده: یک شب در حالی که تأمّل در ایّام گذشته کرده و با خودش خلوت کرده است، تصمیم مي‌گیرد که دیگر حرف نزده و گوشه عزلت را انتخاب کند که ناگهان دوستی از در وارد مي‌شود و سوگند مي‌خورد که تا سعدی مثل گذشته سخن نگوید از آنجا نرود. بالاخره سعدی مجبور مي‌شود که سخن بگوید و این سخنان را در کتابی به نام«گلستان» تصنیف کند و خودش سال تألیف آن را که به سعد بن ابوبکر زنگی تقدیم کرد 656 هجری قمری بیان مي‌کند.
در آن مدت که ما را وقت خوش بود
ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود
( سعدی، 1384: 57)
بهار، خصوصیّت سبکی «گلستان» را چنین بیان مي‌کند: «هنر و استادی و شخصیّت سعدی را در گلستان باید یافت و اگر این کتاب کوچک حجم، بزرگ مایه نبود دو ثلث از شخصیّت و بلندی مقام سعدی ناپیدا بود شاید نثر فارسی از چنین ذخیره‌هاي عظیم و پر بها محروم مي‌ماند زیرا نه در زمان گذشته و نه در زمان آینده، ممکن نیست نظیری برای «گلستان» پیدا کرد» ( بهار، 1386: 155).
2-10- تلمیحات قرآنی سعدی
– آیات قرآن الگوی سعدی در بکارگیری تلمیح‌هاي ادبی است.
بهره گیری از تلمیح‌هاي ادبی و اشاره مستقیم و غیر مستقیم به آیات و مفاهیم قرآنی از
ویژگی‌هاي قلم سعدی است. توجّه سعدی به آیات قرآن، بهره گیری از نوعی حکمت شرعی و نبوی است، در دیدگاه وی تأکید بر این است که انسان باید شکرگزار خالق باشد. از پلیدی ها دوری کند و باید برای آراستگی به مکارم و فضایل اخلاقی تلاش کند.
در واقع الگوی اصلی سعدی در آثارش قرآن است :
به اذعان کارشناسان ادبی، اشعار سعدی به حکمت یونانی و یا حکمت ابن سینایی شبیه نیست و نباید انتظار داشت که در آن از مباحث هستی شناختی و شناخت شناسی آن طور که در حکمت و فلسفه متعارف یونانی بحث مي‌شود، مباحثی یافت.
خداشناسی و انسان شناسی دو مبحث اصلی مورد توجّه در آثار سعدی است و در پی آن به
انسان پروری و انسان دوستی توجّه داشته است.
– سعدی در طرح فلسفه‌ي اخلاق خودش بیش از هر جا از قرآن الهام گرفته است.وی سالها در مرکز علم آن زمان جهان اسلام یعنی نظامیّه‌ي بغداد که ورود هرگونه اندیشه‌ي فلسفی یونانی به آن ممنوع بوده است، درس خوانده است.حکایت ها از گلستان سعدی به تلمیحات قرآنی آن اشاره و معنای برخی از واژگان را توضیح داده است.) (سایت رسمی ادبیات تبیان www.tebyan.net)
-تأثیر پذیری سعدی از قرآن در اوّلین سطرهای گلستان در حیث فرم و شکل اثر ادبی، محتوا و معنا آشکار است و دیدگاه قرآنی در آثار وی نفوذ دارد. سعدی از آیات قرآن در زمینه مدح و ستایش خداوند، آموزش نکات اخلاقی و اسلام و نتیجه‌هاي کاربردی در زندگی بهره گرفته است.
2-11- اساس و انگیزه‌ي تأثیر پذیری سعدی از قرآن
نحوه‌ي تکوین شخصّیت، زمانه و استادان، سه رکن اصلی توجّه سعدی به قرآن است. عوامل مؤثر بر آثار سعدی را علاوه بر فضای اسلامی قرن هفتم هجری و تحصیل سعدی در مدرسه‌ي نظامیّه‌ء بغداد،
بهره مندی وی از محضر استادان قرآنی مي‌توان دانست.
نوع تفکّر امام محّمد غزالی (وفات. 505 هـ. ق) و شاگردان وی و تفاسیر و تعالی قرآنی آن ها مورد
استفاده‌ي سعدی بوده است .
همچنین ابن جوزی، استاد قرآن دیگری است که در مبانی تربیتی و ادبی آثار سعدی تأثیر گذار بود.
– در بسیاری از بخش‌هاي گلستان اشاره مستقیم به متن آیه نشده امّا مفاهیم قرآنی است و در پایان حکایت متن آیه را ذکر مي‌کند. مثلاً در مقدّمه‌ي گلستان مفاهیم حمد و ستایش، تقرّب، پروردگار و عجز انسان ذکر مي‌شود و در پایان آیه‌ي 13 سوره مبارکه «سبا» مي‌آید:
«اعملوا آل داود شکراً و قلیل مِن عبدی اشکور»
ای خاندان داود سپاس بگذارید و اندکی از بندگانم سپاسگزارند (در برابر نعمت هایی که به آنان عطا شده است)
سعدی بنیاد آموزه‌هاي قرآن را در آفرینش فضای اشعار و حکایت ها به کار مي‌گیرد و بیان هنری سعدی بیش از هر چیز مدیون قرآن است.
نوع جمله بندی ها، تمایل به سجع و فاصله و حتّی آهنگ جملات وی مشابه قرآن است.
-تسلّط سعدی بر آیات و احادیث، عامل دیگر رویکرد قرآنی آثار سعدی است بیش از 1200 مورد در آثار سعدی به داستان‌هاي مختلف قرآنی اشاره شده است و بیشترین استفاده، از داستان سلیمان و یوسف است.
چون داستان، امکان تعبیر پذیری، فضا سازی و جذّابیت دارد، مورد توجّه سعدی قرار گرفته است.
– در اندیشه‌هاي سعدی، فرهنگ مدارا با هم نوعان و حتّی مخالفان وجود
