از تصاوير ماهواره‌ايمی‌توان تعادل کاربری‌های اراضي و فضاهاي سبز شهري را مشخص نمود؟
رویکردی بر سامانهاطلاعات مکانی و سنجش از راه دور
رشد سریع جمعیت و افزایش استفاده از منابع زمین، حفظ و نگهداری و احیا منابع و محیط‌زیست، نیاز شدیدی را به برنامه‌ریزی و مدیریت قوی در سطوح مختلف محلی، شهری و ناحیه‌ای، منطقه‌ای و جهانی به وجود آورده است. این مدیریت بدون استفاده از اطلاعات، ابزارها، تکنیک ها و روش‌های عملی قدرتمند و به‌روز، امکان‌پذیر نیست. سیستم اطلاعات جغرافیایی توانمندی‌هایی که در جمع‌آوری، ذخیره و ارزیابی، تحلیل و نمایش داده را دارد می‌تواند به عنوان ابزاری مناسب در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد.
سامانه اطلاعات مکانی یا GISسیستمی استمتشکل از نرم‌افزار، سخت‌افزار، داده‌های جغرافیایی و مدیریت داده‌ها که اطلاعات توصیفی (غیرگرافیکی) یا داده‌های مرجع شده به زمین را با عوارض هندسی (گرافیکی) نقشه متصل و ذخیره می‌نماید. این سیستم امکان طیف وسیعی از پردازش‌های اطلاعاتی و عملیات نمایشی همراه تولید، آنالیز و مدل‌سازی بر روی نقشه به وجود می‌آورد(سنجری، 1378: 26 ).
سیستم اطلاعات جغرافیایی ابزاری قدرتمند برای کار با داده‌های مکانی می‌باشد. در GISداده‌هابه صورت رقومی نگهداری می‌شوند. لذا از نظر فیزیکی حجم کمتری را نسبت به روش‌های سنتی (مانند نقشه کاغذی) اشغال می‌کنند و در یک GIS با استفاده از توانایی‌های کامپیوتر مقادیر بسیار عظیمی از داده‌ها را می‌توان با سرعت زیاد و هزینه نسبتاً کم نگهداری و بازیابی نمود. در این سیستم ها امکان ورود انواع اطلاعات در شکل‌ها و قالب‌های متفاوت وجود دارد مانند متن‌ها، نقشه‌ها، تصاویر هوایی، ماهواره‌ای و فیلم امکان انجام آنالیزهای پیچیده با مجموعه داده‌های مختلف مکانی و غیر مکانی به صورت توأم مهم‌ترین قابلیت GISمی‌باشد که نمی‌توان آن را با روش‌های دیگر انجام داد.
سنجش از دور (RS) مخفف RemoteSensing، یعنی تشخیص و جمع‌آوری داده از فاصله دور و عمدتاً به عنوان فناوری و علمی تعریف می‌شود که به وسیله آن می‌توان بدون تماس مستقیم، مشخصه‌های )مکانی، طیفی، زمانی) یک شیء یا پدیده را تعیین، اندازه‌گیری و یا تجزیه و تحلیل نمود.با نداشتن تماس مستقیم، باید روشی برای انتقال اطلاعات از طریق فضا مورد استفاده قرار گیرد. برای این منظور، واسطههای مختلفی مانند میدان جاذبه، میدان مغناطیسی، امواج صوتی وانرژی الکترومغناطیسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این وجود، فناوری رایج در سنجش از دور، استفاده از امواج الکترومغناطیس است.سنجش از دور یعنی سنجش سطح زمین از فضا با استفاده از بازتاب امواج الکترومغناطیس به جهت مدیریت منابع زمینی و کاربری زمین با نظارت بر منابع زیست‌محیطی.بهطور کلی RSبر مبنای تابش انرژی الکترومغناطیس به اشیاء و سپس اندازه‌گیری شدت انعکاس طیفی و اندازه‌گیری بازتاب این انرژی استوار است.
سنجش از دور مجموعه‌ای از دستگاه‌ها، تکنیک‌ها و متدها که برای مشاهده سطح زمین از فاصله دور انجام می‌شود. سنجش از دور می‌تواند برای تفسیر عکس‌های رقومی که برای ثبت اطلاعات مفهوم دار از بخشی از زمین ثبت‌شده به کار رود. (علوي پناه، 1382: 12)
اهمیت موضوع مورد مطالعه
دسترسی عادلانه به زمین و استفاده بهینه از آن از مؤلفه‌های اساسی در عدالت اجتماعی و توسعه پایدار است. امروزه با افزایش جمعیت شهری و روند رو به رشد مهاجرت روستا به شهر شاهد کاهش سطح سرانه‌ها مربوط به کاربری‌های شهری و در نتیجه بروز مشکلات در شهرها و به خصوصشهرهای بزرگ ازجمله گسترش فضاهای ساخته‌شده، کمبود فضاهای سبز، خدمات و زیربناهای شهری، نابودی زمین‌های کشاورزی حاشیه و انواع آلودگی‌ها هستیم. تمام این موارد به چگونگی استفاده از زمین مربوط می‌شود از این رو باید جهت رفع این مشکلات برنامه‌ریزی شهری که یکی از اجزاء اصلی آن برنامه‌ریزی کاربری زمین است انجام و اجرا شود.
نظر به اهميت شهر بزرگي مانند كرج به لحاظ جمعيتي، اقتصادي و نزديكي به مركزيت سياسي و اداري در پايتخت ايران، لازم است همواره تلاش‌هایی در جهت دستيابي عملي به روش‌ها و پاسخگويي به نيازهاي میان‌مدت وبلندمدتطرح‌هایتوسعه‌ای شهر(منطقه) صورت گيرد. تهیه و اجرای صحیح ، دقیق و به موقع برنامه‌های زمین شهری می‌تواند در کاهش و رفع مشکلات و نیل به مقاصد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی راه گشا باشد.
اهداف تحقیق
به طور کلی هرگونه پژوهش و تحقیق علمی در پی دستیابی به یک سری پاسخهای منطقی و یا قوانین علمی در ارتباط با موضوع و مسئلهی تحقیق است، بنابراین با توجه به مسئلهی تحقیق اهداف زیر در انجام این پژوهش مدنظر میباشند:
1- شناخت وضعیت کنونی کلیه کاربری‌های منطقه 7 کرج اعم از مسکونی، درمانی، تجاری، فضای سبز و غيره.
2- تعیین تراکم و سرانه‌های مسکونی و درمانی، تجاری و ساير کاربری‌ها و مقایسه آن با استانداردهاي شهرسازي.
3- توصیف و شناخت میزان اجرایی شدن طرح‌هایارائه‌شده و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته برای منطقه
4- تعيين عوامل يا کاربری‌هایی كه باعث افزايش ميزان دماي سطح منطقه شده‌اند.
5- شناخت مشکلات و نارسایی‌های حال و آینده.
6- پیشنهاد راهکارهایی برای تحقق‌پذیریطرح‌ها
روش تحقيق
نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلي است. ابتدا از طریق مطالعات کتابخانه‌ای مبانی نظری پژوهش استخراج گردید. سپس با مطالعه و بررسی اسناد و مدارک موجود در کتابخانه ادارات و سازمان‌های ذي‌ربط از جمله دفتر فنی و معاونت برنامه‌ریزی استانداری، سازمان مسکن و شهرسازی و شهرداری کرج اطلاعات جغرافیایی، انسانی، اقتصادی و کاربری‌های مختلف جمع‌آوری گردیدو در قالب يك بانك اطلاعات مكاني در محيط GIS مورد طبقه‌بندی جهت تجزيه و تحليل قرار مي‌گيرند. همچنين جهت مطالعات سنجش از دور توسط سايت ناسا4 اقدام به تهيه تصاوير ماهواره‌ای لندست در بازه‌های زماني شد.مطالعات سنجش از راه دور شامل دو بخش مي‌باشد. در بخش اول شرايط و نوع كاربري‌هاي زميني به خصوص پوشش‌هاي گياهي توسط شاخص نرمال شده تفاضل پوشش گياهي5 در طي دوره‌های زماني مختلف مورد بررسي قرار می‌گیرد . در ادامه شرايط دماي سطح6 منطقه با توجه به نوع کاربری‌های موجود مورد تجزيه و تحليل توسط روش‌هایتحلیل‌های دمايي سطح بررسي می‌شود تا بتوان ارتباط بين نوع کاربری‌ها با شرايط دمايي را مشخص كرد.سپسکاربری‌های موجود با استانداردها و سرانه‌ها به لحاظ کمی و کیفی مقایسه، ارزیابی، تحلیل و سپس تحقق‌پذیریکاربری‌های منطقه در مقایسه با استانداردهای موجود بررسی شده است.
روش جمع‌آوری اطلاعات
اطلاعات و داده‌های مورد نیاز تحقیق به طور عمده از طریق زیر گردآوری گردیده است:
– از مراکز علمی و کتابخانه‌ای موجود در سازمان‌های مختلف در داخل کشور منابع نظری و علمی موضوع گردآوری گردیده است.
– آمارهای مربوط به کاربری‌های منطقه 7 کرج که از واحد GISشهرداري کرج تهیه شده است.
– تصاوير ماهواره‌ای از سايت ناسا تهيه شده است.
– از طریق پرسشنامه‌هاواستفاده از جدول SWOT، کاربری اراضی منطقه 7 کلان‌شهر کرج ارزیابی شده است.
نرم‌افزارهایمورد استفاده
نرم‌افزارهای مورد استفاده در این تحقیق Arc GIS،ENVI،Expert Choice و Excelاست. بدین ترتیب که پس از بررسی مدل های مختلف کاربری اراضی و انتخاب الگوی مناسب موضوع، پایگاه داده‌هایGIS شامل داده‌های مکانی به صورت عکس و نقشه‌های رقومی شده و داده‌های توصیفی به شکل اسناد، اطلاعات و آمار ایجاد می‌شود. سپس با اتصال داده‌های مکانی به داده‌های توصیفی تحلیل صورت می‌گیرد. جهت كسب اطلاعات از شرايط زميني وضع موجود با استفاده از تصاوير ماهواره‌ای لندست در طي دوره‌های زماني مختلف اطلاعات آماري كاربري و دمايي سطح منطقه توسط نرم‌افزارENVI تهيه می‌گردد.
روشی که در تحقیق حاضر به منظور بررسی گزینه‌ها مد نظر قرار دارد روش ارزیابی سلسله مراتبی
7(AHP) است. به منظور پیاده‌سازی این مدل از نرم‌افزارExpert Choice استفاده گردیده است. همچنین از نرم‌افزارExcelبرای تحلیل اطلاعات جغرافیایی، انسانی و ترسیم جداول و نمودارهای شهرسازی مانند جدول امکانات و محدودیت‌ها بهره برده شده است.
كاربردهاي متصور از تحقيق
تحقیقات کاربردی با استفاده از زمینه وبستر شناختی و معلوماتی که از طریق تحقیقات بنیادی فراهم‌شده برای رفع نیازمندی‌های بشر و بهبود و بهینه‌سازی ابزارها، اشیاء و الگوها در جهت توسعه رفاه و آسایش و ارتقای سطح زندگی انسان مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ در تحقیقاتی که ماهیت کاربردی دارند روش‌شناسی تحقیق از نمودار زیر تبعیت می‌کند(حافظ نیا، 1389: 59).
بیشتر سازمان‌های دولتی و خصوصی این نوع تحقیقات را انجام می‌دهند زیرا آن‌ها به عنوان نهادهای مسئول در برابر شهروندان ناگزیرند در رابطه با وظایف خود از تحقیقات کاربردی استفاده کنند. تحقیق مورد نظر از نوع تحقیقاتی است که آن را برای رفع مشکلی انجام داده و بازیافت سلامت سیستم و رفع نیازهای موجود مورد توجه می‌باشد.این کاربرد مد نظر است که در تحلیل‌هایبرنامه‌ریزی شهری بتوان نقاط ضعف و قوت را مشخص کرده و در نحوه اجرا، تخصیص سرانه‌ها و ارائه خدمات به طور مناسب و عادلانه به تمامی ساکنین منطقه خدمات‌رسانی کرد.
ادبیات تحقیق
دسترسی عادلانه به زمین و استفاده از آن یکی از مؤلفه‌های اساسی در توسعه پایدار محسوب می‌شود که محتوای اصلی آن بر ایجاد تعادل میان ابعاد اقتصادی توسعه و ابعاد بوم شناختی آن، از یک طرف، و قبول مسئولیت در قبال نیازهای نسل‌های آینده، از طرف دیگر استوار است.
از این دیدگاه، امروزه زمین و فضای شهری، هم از نظر طبیعی و کالبدی و هم از نظر اقتصادی-اجتماعی تغییر کیفی پیداکرده و در نتیجه ابعاد و اهداف برنامه‌ریزی کاربری زمین نیز، بسیار وسیع تر و غنی تر شده است. به طور خلاصه زمین و فضا یک منبع عمومی حیات و یک ثروت همگانی و کالای عمومی محسوب می‌شود که استفاده از آن می باید هر چه بیشتر در راستای تأمین منافع عمومی، در حال و آینده، تحت نظارت و مدیریت سنجیده‌تر قرار گیرد.ضروری است که نظام توسعه آتی شهرها با فرایند برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری هماهنگ گردد و با هدایت آگاهانه توسعه شهر، از رشد بی‌رویه شهرها و اتلاف بیهوده زمین‌های کشاورزی جلوگیری شود.
در این راستا برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری و دیدگاه‌هایمطرح آورده شد؛ و در نهایت دیدگاه توسعه پایدار در کاربری زمین برای جوابگویی به مشکل مطرح گردید. در ادامه بحث مشخصه‌های مکان گزینی کاربری مسکونی و ویژگی‌های آورده شد.
تعاریف و مفاهیم برنامه‌ریزی
برنامه‌ریزی را یک فعالیت اجتماعی یا سازمانی آگاهانه برای توسعه راهبردهای بهینه از فعالیت‌های آتی در جهت دستیابی به مجموعه از اهداف مورد نظر برای گشودن مشکلات برنامه‌ریزی در زمینه‌هایپیچیده‌ای که باقدرت و تعهد به تخصیص منابع لازم در جهت اجرای راهبرد انتخاب‌شده همراه است، تعریف کرده‌اند.
گدس می‌گوید: برنامه‌ریزی حاصل فرایند شناخت است. بنابراین شناخت و تجزیه و تحلیل مسائل را قبل از برنامه‌ریزی یک اصل می‌داند. حاصل این نظریه شامل سه مرحله، ارزیابی (از طریق عامل مهم شناخت)، تحلیل و سیاست‌گذاری است. به نظر چادویک برنامه‌ریزی یک سیستم کلی ذهنی است. با ایجاد یک سیستم ذهنی مستقل اما منطبق بر سیستم دنیایی واقعی، ابتدا پدیده تحول را شناخته، سپس آن را پیش‌بینی کرده و بالأخره آن را ارزیابی می‌کنیم، یعنی هدف بهینه کردن دنیای واقعی از طریق بهینه نمودن سیستم ذهنی است. لیچفلد، پیوستگی و رابطه مستقیم بین اعمال و اهداف را هدف برنامه‌ریزیمی‌داند(فیروز و همکاران،31:1382).
به نظر فالدری، برنامه‌ریزی همچون فرایند ایجاد کردن چارچوبی مرجع برای تصمیمات عملی است(همان منبع:32). ادگار روز از برنامه‌ریزی چنین یاد می‌کند:
برنامه‌ریزی، یک عمل چندبعدی است که در تلاش یکپارچه‌سازی است. این امر عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، روان‌شناختی و تکنولوژیکی را در برمی‌گیرد و بر گذشته، حال و آینده تأکی
