داده در گذشته نشان می‌دهد. تجزیه‌وتحلیل فرآیندها به‌ویژه برای سنجش کارایی سیاست‌گذاری‌ها و نمایان ساختن مشکلات در حال ایجاد، مفید هست. نقطه ضعف عمده این روش، ساده انگاری نهفته در آن است. در عمل، پیش‌بینی آینده به‌سادگی و با تعقیب فرآیند گذشته‌یک داده بندرت امکان پذیر بوده است. این روش بیشتر برای مراقبت از داده‌هایی با تغییرات بطئی مثل «اطلاعات و آمار نفوس» مناسب است.
بهتر است این روش در موردبررسی آینده موضوعاتی که نسبت به متغیرهای بیرونی، تغییرات فوری و سریع نشان می‌دهند (نظیر قیمت نفت) صرفاً به‌عنوان یک بررسی مقدماتی بکار گرفته شود و از روش‌های دیگر آینده‌پژوهی به‌عنوان روش اصلی استفاده شود. یک دوره بحران (که طی آن تعداد گزینه‌های واکنش محدودتر خواهد بود) می‌تواند یک مرحله از فرآیندهای تغییر باشد. با توجه به این موضوع، شناسایی هرچه زودتر یک فرآیند میزان انعطاف پذیری سازمان در تعامل با مراحل مختلف فرآیند تغییر را افزایش می‌دهد.
روش‌های عمده شناسایی فرآیندها:
• شناسایی رویدادهایی که علیرغم احتمال ناچیز وقوع، اثر بسیار شدیدی باقی می‌گذارند72
• رصد منابع اطلاعاتی73
• شناسایی پیشران‌ها74
• تجزیه‌وتحلیل پیش رانها75
برای شناسایی پیشران‌هایی که فرآیندهای آتی را شکل می‌دهند، ازاین‌روش بهره گیری می‌شود. با این روش به‌ویژه می‌توان تعامل بین پیشران‌ها را موردبررسی دقیق قرارداده و بدین طریق پیشران‌هایی اصلی که شکل دهنده آینده هستند را تشخیص داد. ازاین‌روش می‌توان به‌عنوان مبنایی برای تدوین سناریوها، نقشه راه یا چشم‌انداز استفاده کرد. برای سنجش کارایی سیاست‌های اتخاذ شده و نیز برای پیش آگهی از مشکلات در حال ایجاد، روش خوبی است. از چالش‌های پیش روی استفاده ازاین‌روش، کمی‌کردن ارتباط بین پیشران‌های مختلف هست. برخی تفکرها قائل به قوانین لایتغیر تاریخی هستند و معتقدند آنچه در گذشته رخ‌داده در آینده نیز رخ خواهد داد، پس آینده‌نگری در قالب تاریخ نگری رخ می‌دهد که این تاریخ نگری برای آینده‌نگری در دو قالب: جبر تاریخی یا همراهی علل تاریخی یا تداعی معنایی تاریخی، موردتوجه و تحلیل واقع می‌شود. همه مکاتب تاریخی معتقد هستند که برای تسلط بر آینده بایستی تاریخ را دانست و آن را درک کرد، باید این‌گونه استدلال کرد که لازم است ملت‌های جهان به‌منظور درک آینده، چارچوب هایی را بای فهم گذشته و تاریخ خود خلق کنند. همواره تاریخ خوانی در طول تاریخ، زمان، مکان و جغرافیاترسیم شده است. (فیاض، 1388، ص 24)
3.1.3. سناریوپردازی76
سناریوها تصاویری از آینده‌های محتمل هستند. این تصاویر دروناً به هم وابسته هستند. سناریوها، از اطلاعات مربوط به‌احتمالات و فرآیندهای متنوع (و بعضاً واگرا)، تصاویری باورپذیر و دروناً سازگار از آینده ایجاد می‌کنند. هدف از بکارگیری سناریوها، ایجاد فضایی از ممکنات است که در آن کارایی سیاست‌های اتخاذ شده در برابر چالش‌های موجود آینده در بوته آزمایش قرار می‌گیرند. سناریوها همچنین کمک می‌کنند که هم چالشها و هم فرصتهای بالقوه ولی غیر منتظره شناسایی شوند. سناریوها باکشف سیستماتیک چالشها و فرصتهای پیش رو، در خدمت تدوین استراتژی‌ها قرارمی گیرند. سناریوها تنها حدسیات در مورد آینده نیستند. سناریوپردازی کمک می‌کند تا بیاندیشیم چگونه در شرایط محیطی متفاوت آینده، پیروزمندانه به هدایت امور بپردازیم. تدوین مجموعه‌ای از چندین سناریوی متمایز و مقید کردن «عدم قطعیت لایتناهی» به یک حد و مرز، برنامه ریزی سیستماتیک برای انجام اقدامات لازم در سازمان را ممکن می‌کند. معمولاً ۳ یا ۴ سناریو برای هرآینده‌پژوهی تهیه می‌شود.
3.1.4. چشم‌اندازسازی77
چشم‌اندازسازی، تجسم و ایجاد تصویری غنی و البته نه چندان دقیق از آینده است. چشم‌انداز برخلاف سناریو که رد پا از اکنون به آینده مشهود است، بیشتر شبیه پرش به آینده است و لزوماً نمی‌توان نحوه تدوین چشم‌انداز را دید. به همین دلیل اخذ تایید ذینفعان برای شروع کار صرفاً بر اساس چشم‌انداز، کاری مشکل است. برای مثمر ثمر بودن، چشم‌انداز باید مقرون به واقعیات و به دور از خیال پردازی باشد.
3.1.5. نقشه راه78
نقشه راه، گام‌هایی را که باید برای نیل به یک هدف برداشت، تعیین می‌کند. طیف وسیعی از انواع نقشه راه وجود دارد. به‌عنوان‌مثال یک نقشه راه مربوط به فنّاوری معمولاً شامل ارزیابی از مقولات زیر است:
• پیشران‌های اجتماعی
• پیشران‌های علوم
• تکنولوژی‌ها و کاربردهای آن‌ها
نقشه راه به گمانه زنی درکشف محصولات مختلف ممکن در آینده کمک می‌کند و درعین‌حال بخش‌های کلیدی از علوم مختلف که برای ایجاد این محصولات لازم است را نیز مشخص می‌کند. این روش به‌ویژه برای تعیین فهرست اقدام‌های لازم که باید برای ظهور یک فناوری جدید به انجام رسانده شود، بسیار مفید است.
3.1.6. پس نگری79
پس نگری با تصور آینده مطلوب شروع می‌شود و سپس با تعیین قدم‌های لازم برای افزایش شانس رسیدن به آن آینده ادامه می‌یابد. این رویکرد تنها زمانی عملی است که اهداف آینده به روشنی و به دور از هر گونه ابهام تعیین شده با شند. در غیر اینصورت و در جایی که تعدادی اهداف بالقوه متناقض وجود داشته باشند بکارگیری متدولوژی سناریو ارجح است.
3.1.7. مدل سازی80
کاربرد این روش در بررسی آینده یک سیستم و نیز جایی که درکی ازعوامل مؤثر بر تغییرات سیستم در طول زمان، وجود دارد، هست. این روش ابزار ارزشمندی جهت بررسی یک موضوع پیچیده هست و در آن بررسی‌ها بیشتر بر پایه ادراکات افراد صورت می‌گیرد تا شواهد. درنتیجه استفاده ازاین روش، سنجه ها در اختیار قرار می‌گیرند. این سنجه‌ها کمک می‌کنند تا تأثیر نسبی گزینه‌های مختلف ارزیابی شود ولی در اتکا به سنجه‌های بدست آمده از مدل‌ها، باید محتاط بود و محدودیت‌های آن‌ها را در نظر داشت. نکته مهم در این روش این است که برای ساختن و کالیبره کردن مدل‌ها، لازم است داده‌های خوبی در اختیار باشد.
3.1.8. شبیه سازی81
در این رویکرد مثل بازیهای کامپیوتری، از متولیان موضوع خواسته می‌شود که خود را به‌عنوان بازیگران یک سناریو فرض کنند و در مورد واکنش‌های خود تصمیم بگیرند. بدین ترتیب این رویکرد روش خوبی برای سیاست گذاران است تا نحوه تأثیر سیاست‌های فعلی خود را بر آینده و میزان کارایی این سیاست‌ها را در دراز مدت، شبیه سازی کنند. شبیه سازی حتی می‌تواند در یک مدل کامپیوتری شکل گیرد. با کار کردن با این مدل کامپیوتری، امکان مشاهده تأثیرات تصمیمات بر مجموعه‌ای پیچیده فراهم می‌شود. شبیه سازی، روش خوبی برای مفاهمه با طیف وسیعی از مخاطبان در باره ماهیت پیچیده تصمیمات و سیاست‌ها و ایجاد تصویر گسترده‌ای از تأثیراجرای این سیاست‌ها، هست.
3.1.9. ترکیب روش‌های مختلف آینده‌پژوهی
بهترین کار، بهره گیری از تعداد متنوعی از رویکردهای آینده‌پژوهی در یک پروژه‌است.
یک مثال ساده برای معرفی رویکردهای مختلف آینده‌پژوهی:
تصور کنید در جایگاه مسئول ناوبری کشتی قرار دارید. هنگامی که مشغول دیده بانی افق مقابل هستید (دیده بانی محیطی)، دو چیز نظر شما را به خود جلب می‌کند. «یک کوه یخ» و «یک کشتی تدارکاتی» که باید به آن بپیوندید. شما سرعت‌ها و جهت‌های محتمل کوه یخ و نیز کشتی تدارکاتی را بررسی می‌کنید (تجزیه‌وتحلیل فرآیندها) و اطلاعات حاصله را وارد رایانه کشتی می‌کنید (مدل سازی). سپس مسیر حرکت را چنان ترسیم می‌کنید که بجای برخورد با کوه یخ به کشتی تدارکاتی بپیوندید (نقشه راه). در حین انجام تمام این فعالیت‌ها رویای خوردن غذای مطبوع و دیدار با دوستان قدیمی پس از پیوستن به کشتی تدارکاتی را در سر می‌پرورانید (چشم‌انداز سازی). متوجه می‌شوید که سرعت‌ها و جهت‌های کوه یخ و کشتی تدارکاتی ممکن است تغییر کند. لذا شروع به بررسی بر روی گزینه‌های ممکن در خصوص این تغییرات می‌کنید تا این اطمینان حاصل شود که بیشترین بخت برای پیوستن به کشتی تدارکاتی وجود داشته باشد (سناریو پردازی). علیرغم تمامی این برنامه ریزی‌ها، شما می‌دانید که احتمال وقوع حادثه‌ای غیر منتظره و برخورد با کوه یخ همچنان وجود دارد. لذا از خدمه کشتی می‌خواهید که به تمرین تخلیه اضطراری کشتی مبادرت ورزند (شبیه سازی). هنگامی که آنان مشغول به تمرین هستند، شما خود را در موقعیت محتمل‌ترین وضعیت کشتی تدارکاتی فرض کرده و مراحل رسیدن به این وضعیت نهایی را ترسیم می‌کنید. (پس نگری)
3.2. سئوالات کلیدی تحقیق
پرسش کلیدی این تحقیق این است که: با توجه به تحولاتی که در جامعه ایرانی در حال وقوع است تا سال 1404 هجری شمسی مهم‌ترین تحولات و تغییرات در رسانه دینی منبر چیست؟ و آیا تحولات منبر طی 50 سال گذشته به این سو از یک فرآیند پایدار برخوردار بوده است؟
3.3. روش مورداستفاده
ازآنجاکه این تحقیق نیازمند یک روش تحقیق کیفی است، برای این تحقیق از روش تجزیه‌وتحلیل فرآیندها (فرآیند پژوهی) استفاده می‌شود.
تجزیه‌وتحلیل فرآیند در ميان تمامي تكنيك هاي پيش بيني، يكي از كاربردي ترين روش ها است. بسياري از پيش بيني ها، احتمالاً توسط تجزیه‌وتحلیل فرآیند هاي كلي به دست مي آيند. يك فرآیند به داده‌هاي تاريخي از قبيل ویژگی‌های فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اشاره دارد.
تجزیه‌وتحلیل فرآیندها بدين معني است كه اين داده‌ها مسير آينده را ترسيم مي كنند. اين امر ممكن است به‌طور كلي انجام پذيرد و يا با ساختن يك منحني و يا به‌وسیله معادله سازي هاي رياضي و آماري انجام گيرد؛ روشي كه در تحلیل‌هاي امروزي بيشترمعمول است.
تجزیه‌وتحلیل فرآیندها كاربردي گسترده و نسبتا آسان دارد؛ اما براي این‌که به درستي انجام پذيرد، بايد اطمينان داشت كه فرآیند موردمطالعه، تغيير جهت نداده و در مسير خود باقي خواهد ماند. بنابر اين ضروري است كه نيروهاي شكل دهنده ي آن فرآیند را شناسايي نمود و بررسي كرد كه آيا اين نيروها پايدارند و آثار مشابهي دارند يا نه؟
3.4. ابزار گردآوری و تحلیل اطلاعات
در این پژوهش که به روش تجزیه‌وتحلیل فرآیندها است از ابزار مطالعه اسنادی و کتابخانه‌ای، استفاده شده است. سخنرانی‌های منتشره از نمونه‌های تحقیق، همچنین خاطرات منتشره از ایشان، مصاحبه های منتشره از ایشان و بالاخره مصاحبه با افرادی که در این جلسات مشاهده مشارکتی داشته‌اند، در این پژوهش مدنظر قرارگرفته است.
3.5. جامعه آماری
جامعه آماری این پژوهش منبری‌های سرشناس کشور طی پنجاه سال گذشته هستند. لازم بذکر است که منظور ما از منبری در این پژوهش، سخنرانانی هستند که هم تحصیلات حوزوی دارند و هم به لباس روحانیت مفتخر هستند.
3.6. نمونه تحقیق
با توجه به فرآیند پژوهی و شناسایی فرآیند منبرهای تأثیرگذار طی نیم‌قرن اخیر چهارنفر از وعاظ معروف و تأثیرگذار به‌عنوان نمونه تحقیق انتخاب شده‌اند. برای این کار بدین صورت عمل گردید:
ابتدا مجموعه خاطرات خطیب شهیر فلسفی مورد مداقه قرار گرفت و48 سخنرانی مرحوم حجت‌الاسلام فلسفی شنیده شد و مهم‌ترین نکات از خلال آن یادداشت‌برداری گردید. نکته مهم‌اینکه با توجه به طرح های پژوهشی که در مورد آن مرحوم صورت گرفته، نکات قابل‌توجه و مهمی از میان آن‌ها استخراج گردید، همچنین اسناد منتشره درباره ایشان (ازجمله اسناد ساواک در رژیم پهلوی) موردبررسی قرار گرفت؛ سپس نکات برداشت شده با برخی آشنایان با منبر آن مرحوم که در جلسات مشاهده مشارکتی داشته‌اند، به مذاکره گذاشته شد و نظرات ایشان نیز موردبررسی قرار گرفت.
برای بررسی منبر مرحوم کافی نیز ابتدا زندگی نامه ایشان موردبررسی قرار گرفت و سپس 50 سخنرانی متأخر ایشان شنیده شد و مهم‌ترین نکات از خلال آن یادداشت‌برداری شد. سپس نکات احصا شده با برخی آشنایان با منبر آن مرحوم که در جلسات مشاهده مشارکتی داشته‌اند، به مذاکره گذشته شد و نظرات ایشان نیز موردبررسی قرار گرفت.
بررسی منبر حجت‌الاسلام انصاریان نیز با بررسی خاطرات ایشان آغاز شد و با شنیدن50 موضوع سخنرانی ایشان در دهه 60 و ابتدای دهه 70 ادامه یافت. به دلیل سابقه آشنایی پژوهشگر با مجالس ایشان و مشاهده مشارکتی در مجالس وی
