انرژي طراحي شده به صورت نمودارهاي شماره (5-1)الي (5-3)نشان داده شده است.
نمودار (5-1): بخش Interface مدل کلان انرژي طراحي شده
نمودار (5-2): بخش مدل و روابط علي و معلولي درمدل کلان انرژي طراحي شده
نمودار (5-3): بخش شبيه سازي در مدل کلان انرژي طراحي شده
5-2-1- تعريف نمادهاي استفاده شده در مدل
توليد ناخالص داخلي به قيمت ثابت سال 1369 RGDP
رشد ساليانه توليد ناخالص داخلي نسبت به سال 1369 GROWTH
جمعيت N
شاخص قيمت خرده فروشي در مناطق شهري (سال 1369=100) CPI
مصرف بخش دولتي به قيمت ثابت سال 1369 RCG
مصرف انرژي بخش خصوصي به قيمت ثابت سال 1369 ECP
مصرف بخش خصوصي به قيمت ثابت سال 1369 RCP
کل مصرف بخش خصوصي به قيمت ثابت سال 1369 TCP
درآمدهاي حاصل از صادرات نفت و گاز به قيمت ثابت سال 1369 ROILR
کل ماليات به قيمت جاري TAX
کل ماليات به قيمت ثابت سال 1369 RTAXR
کل صادرات به قيمت ثابت سال 1369 RX
کل واردات به قيمت ثابت سال 1369 RM
کل سرمايه‌گذاري بجز انرژي به قيمت ثابت سال 1369 RI
کل سرمايه‌گذاري انرژي KET
کل سرمايه‌گذاري به قيمت ثابت سال 1369 I
سرمايه لازم براي افزايش ظرفيت توليد برق مورد نياز KDEL
سرمايه لازم براي افزايش ظرفيت توليد گاز مورد نياز KDGAS
سرمايه لازم براي افزايش ظرفيت توليد نفت مورد نياز KDOIL
کل مصرف داخلي برق ELCONS
مصرف برق در بخش خانگي ـ تجاري ELCONSR
مصرف برق در بخش صنعت ELCONSI
مصرف برق در بخش کشاورزي ELCONSA
کل مصرف داخلي گاز GASCONS
کل مصرف داخلي نفت (مصرف فرآورده‌هاي نفتي) OILCONS
مصرف اضافه شده برق در هر دوره محاسباتي بر حسب ميليون بشکه نفت خام DEL
مصرف اضافه شده گاز در هر دوره محاسباتي بر حسب ميليون بشکه نفت خام DGAS
مصرف اضافه شده نفت در هر دوره محاسباتي بر حسب ميليون بشکه نفت خام DOIL
قيمت اسمي گاز (متوسط قيمت فروش براي هر متر مکعب گاز طبيعي) (قيمت مصرف خانگي)) PG
قيمت داخلي گاز به قيمت ثابت سال 1369 RPGAS
قيمت اسمي برق خانگي ـ تجاري (متوسط قيمت فروش برق براي هر کيلووات ساعت) PELR
قيمت داخلي برق خانگي ـ تجاري به قيمت ثابت سال 1369 RPELR
قيمت اسمي برق صنعتي (متوسط قيمت فروش برق براي هر کيلووات ساعت) PELI
قيمت داخلي برق صنعتي به قيمت ثابت سال 1369 RPELI
قيمت اسمي برق کشاورزي (متوسط قيمت فروش برق براي هر کيلووات ساعت) PELA
قيمت داخلي برق کشاورزي به قيمت ثابت سال 1369 RPELA
قيمت داخلي نفت (ميانگين قيمت فرآورده‌هاي نفتي) به قيمت ثابت سال 1369 RPOIL
قيمت اسمي نفت (متوسط قيمت نفت کوره، گازوئيل، نفت سفيد و بنزين) POIL
ضريب سرمايه‌اي براي افزايش ظرفيت توليد برق به ازاي يک ميليون بشکه معادل نفت خام در سال KEL
ضريب سرمايه‌اي براي افزايش ظرفيت توليد گاز به ازاي يک ميليون بشکه معادل نفت خام در سال KGAS
ضريب سرمايه‌اي براي افزايش ظرفيت توليد نفت به ازاي يک ميليون بشکه معادل نفت خام در سال KOIL
5-3- تصريح روابط ساختاري و تخمين اوليه پارامترهاي مدل
قبل از توضيح هر يک از بخشهاي مدل طراحي شده، ابتدا مدل را بصورت بخشهاي مجزا با استفاده از ابزار Ghostدر نمودار (5-4) نشان ميدهيم تا فهم روابط علي و معلوليمدل، آسانتر گردد.
نمودار (5-4): بخشهاي مجزا شده در مدل کلان انرژي طراحي شده
5-3-1- بخش تقاضاي کل
مخارج ناخالص داخلي که بيان‌گر تقاضا براي کالاها و خدمات است از مجموع مصرف خصوصي، مصرف دولت، سرمايه‌گذاري و خالص صادرات کالاها و خدمات بدست مي‌آيد. در تعيين تقاضاي کل در مدل‌هاي کلان، روش معمول اين است که معادلات رفتاري براي اجزاي تقاضاي فوق با استفاده از نظريه‌هاي اقتصاد کلان در مدل تصريح و از مجموع آن‌ها در قالب يک اتحاد حسابداري، هزينه ناخالص داخلي محاسبه مي‌شود. بنابر اين در ادامه اين بخش به توضيح مباني نظري و معادلات رفتاري اجزاي تقاضاي کل مي‌پردازيم.با توجه به رابطه حسابداري (1) و نمودار (5-5) نحوه رابطه اجزاي تقاضاي کل را در مدلمان مي‌توان مشاهده نمود. مقادير استفاده شده بصورت واقعي هستند ـ حرف R قبل از هر متغير نشانه مقادير حقيقي است ـ .
RGDPt=TCPt+RCGt+TIt+RXt-RMt (1)
نمودار (5-5): بخش تقاضاي کل در مدل
5-3-1-1- مخارج مصرفي بخش خصوصي
يکي از اجزاي لاينفک و عمده‌ي مخارج ملي که درصد بالايي از توليد ناخالص ملي هر کشور را به خود اختصاص مي‌دهد هزينه‌هاي مصرفي است. در اکثر کشورها بخصوص کشورهاي در حال توسعه توجه خاصي به شيوه کنترل سطح تقاضاي کل جامعه و به تبع جزء جدايي ناپذير آن يعني هزينه‌هاي مصرفي معطوف شده است و سعي بر اين است که با آگاهي يافتن نسبت به عوامل تعيين کننده مصرف، يا اثر تغييرات کمي در آن، راهبردهاي مناسبي در جهت تعديل و تصحيح تقاضاي جامعه در اختيار سياست‌گذاران قرار گيرد. در ايران نيز مصرف يکي از اجزاي عمده مخارج ملي محسوب مي‌شود.
به اين ترتيب مصرف خصوصي به عنوان مهم‌ترين جزء تقاضاي کل توجه خاصي از نظر مباني نظري و تبيين رفتار مصرفي خانوارها را ايجاب مي‌کند. براي بررسي مخارج مصرفي، بين مخارج مصرفي بخش خصوصي و بخش دولتي به دليل متفاوت بودن متغيرهاي موثر بر آن‌ها تميز قائل شده‌ايم. اين موضوع با بحث دوگانگي نفتي اقتصاد ايران سازگار است زيرا انتظار مي‌رود درآمدهاي نفتي نقش موثري در تعيين مخارج دولت داشته باشد و اين درآمدها در مخارج بخش خصوصي نيز اثر مستقيم داشته باشد.
به هر حال تابع مصرف تصويري ويژه از مراحل توسعه دانش در علم اقتصاد را ارائه مي‌دهد که با مباحث کينز در سال 1936 آغاز مي‌شود و براي مدت‌ها بعد رابطه بين درآمد و مخارج مصرفي يکي از کليدي‌ترين عناصر در تحليل‌هاي اقتصاد کلان به حساب آمده است.
در مدل تحقيق حاضر در خصوص تصريح تابع مصرف خصوصي از نظريات درآمد مطلق کينز و درآمد دائمي فريدمن استفاده شده است. به عبارتي ديگر از متغيرهاي توليد ناخالص داخلي و مصرف خصوصي در دوره‌ي پيش، به عنوان متغيرهاي توضيحي تابع مصرف خصوصي استفاده گرديده است. دليل استفاده از توليد ناخالص داخلي به جاي درآمد قابل تصرف نتيجه بهتر در هنگام شبيه‌سازي مدل بوده است. بدين ترتيب شکل کلي تابع مصرف خصوصي به صورت زير ارائه گرديده است:
RCPt=c1+c2RCPt-1+c3RGDPt (2)
RCP مصرف خصوصي به قيمت ثابتو RGDPمقدار حقيقي توليد ناخالص داخلي است.
با توجه به رابطه (2) و نمودار (5-6) نحوه ارتباط اجزاي مخارج مصرفي بخش خصوصيرا در مدلمان مي‌توان مشاهده نمود.
نمودار (5-6): اجزاي تشکيل دهنده مصرف بخش خصوصي
با توجه به تخمين پارامترهاي اين معادله که در جدول (5-1) نشان داده شده است، مشاهده مي‌گردد که ضرايب c2 و c3 مثبت هستند که بيان‌گر رابطه مستقيم مصرف با توليد ناخالص داخلي و مصرف دوره‌ي پيش است. همانطور که ملاحظه مي‌شود مدلمان فرضيه درآمد کينز و فرضيه‌ي درآمد دائمي فريدمن را به طور تقريبي تصديق مي‌کند.
جدول (5-1): تخمين اوليه پارامترهاي معادله مخارج مصرفي بخش خصوصي
5-3-1-2- مخارج مصرفي بخش دولتي
براي تعيين مخارج مصرفي دولت به نظر مي‌رسد که همانند مصرف بخش خصوصي، درآمد مهم‌ترين عامل تعيين کننده باشد. معمولا بر اساس درآمدها، هزينه‌ها تعيين مي‌شوند. براي تفکيک اثر اجزاي مختلف درآمدهاي دولت، دو متغير درآمدي در مدل منظور شده است که عبارتند از:
* درآمدهاي حاصل از فروش نفت و گاز.
* درآمدهاي مالياتي.
مخارج دولت به دليل تعهدهاي دولت در ارائه برخي از خدمات از ثبات قابل قبولي برخوردار است که اين را با وارد کردن مقدار با وقفه مخارج دولت به عنوان متغير توضيحي در الگو مي‌توان منظور کرد. بدين ترتيب شکل کلي تابع مصرف دولتي بدين صورت ارائه گرديده است:
RCGt=c4+c5RCGt-1+c6ROILRt+c7RTAXt (3)
که در آن ROILR درآمدهاي نفت و گاز به قيمت ثابت و همچنين RTAX کل ماليات به قيمت ثابت است.
با توجه به رابطه (3) و نمودار(5-7) نحوه ارتباط اجزاي مخارج مصرفي بخش دولتي را در مدلمان مي‌توان مشاهده نمود.
نمودار (5-7): اجزاي تشکيل دهنده مصرف بخش دولتي
با توجه به تخمين پارامترهاي اين معادله که در جدول (5-2) نشان داده شده است، مشاهده مي‌گردد که ضرايب c5اليc7 مثبت هستند که بيان‌گر رابطه مستقيم مصرف بخش دولتي با مصرف دوره قبل آن، درآمدهاي نفتي و مالياتي است.
جدول (5-2): تخمين پارامترهاي معادله مخارج مصرفي دولت
5-3-1-3- کل سرمايه‌گذاري
يکي ديگر از اجزاي هزينه ملي، سرمايه‌گذاري است. بي‌شک بدون رشد سرمايه‌گذاري، توليد و اشتغال در کشور نمي‌تواند به صورت پايدار رشد کند. محدوديت منابع و مسئله کم‌يابي يکي از عمده‌ترين مسائلي است که غالب کشورهاي در حال توسعه با آن دست به گريبان هستند و اتخاذ تصميم در مورد نحوه‌ي تخصيص منابع کم‌ياب بين کالاهاي مصرفي و سرمايه‌اي از جمله تصميم گيري‌ها است که اثر مستقيم بر رشد و توسعه‌ي اقتصادي کشور دارد. به هر حال تصميم براي سرمايه‌گذاري در يک نظام اقتصادي، موضوعي پيچيده است و مطالعات نظري و آماري نيز پيچيدگي آن را تاييد مي‌کند. با عنايت به اهميت سرمايه‌گذاري در اقتصاد و تاثير آن روي متغيرهاي کلان اقتصادي از جمله توليد و اشتغال، جاي تعجب نيست که سياست‌گذاران اقتصادي علاقه فراواني به تبيين رفتار سرمايه‌گذاري داشته باشند و به شناسايي عوامل موثر بر آن همت گمارند.
سرمايه‌گذاري در مدل ما به دو بخش عمده سرمايه‌گذاري در بخش انرژي KET وسرمايه‌گذاري معمولي RI در اقتصاد تقسيم شده است.
TIt= RIt + KETt (4)
نمودار (5-8): کل سرمايه‌گذاري در اقتصاد
کل سرمايه‌گذاري بخش انرژي
با استفاده از جمع زدن سرمايه‌هاي مورد نياز براي توليد برق، گاز و نفت، کل سرمايه‌گذاري مورد نياز بخش انرژي در هر سال بدست مي‌آيد.
KEt=K?ELCONSt+K?GASCONSt+K?OILCONSt (5)
نمودار (5-9): کل سرمايه‌گذاري بخش انرژي
سرمايه‌گذاري در بخشهاي غير انرژي
معادله سرمايه‌گذاري در بخشهاي غير انرژي بدين صورت در نظر گرفته شده است:
RIt=c8+c9(RGDPt/Nt)+c10RIt-1+c11RIt-2 +c12ROILRt-2 (6)
که در آن RI سرمايه‌گذاري کل در بخشهاي غير انرژي به قيمت ثابت، RGDP توليد ناخالص ملي به قيمت ثابت، N جمعيت وROILR درآمدهاي نفت و گاز به قيمت ثابت است.
با توجه به رابطه (6) و نمودار (5-10) نحوه ارتباط اجزاي مخارج کل سرمايه‌گذاري در بخشهاي غير انرژي را در مدلمان مي‌توان مشاهده نمود.
نمودار (5-10): رابطه اجزاي مخارج سرمايه‌گذاري معمولي
با توجه به تخمين پارامترهاي اين معادله که در جدول (5-3) نشان داده شده است، مشاهده مي‌گردد که ضرايب c9وc12 مثبت و ضرايب c10 و c11 منفي هستندکه بيان‌گر رابطه مستقيم مخارج سرمايه‌گذاري معموليبا مخارجسرمايه‌گذاري يک دوره قبل آن و درآمد سرانه و رابطه عکس مخارج سرمايه‌گذاري معموليبا مخارج سرمايه‌گذاري 2 دوره قبل و درآمدهاي نفتي است.
جدول (5-3): تخمين پارامترهاي معادله کل سرمايه‌گذاري
5-3-1-4- خالص صادرات و واردات
کالاهاي تامين شده جهت صادرات و همچنين ارز مورد نياز براي واردات به علت ساختار صادرات تک محصولي نفت در ايران کاملا تحت تاثير درآمدهاي نفتي است. بنابر اين برآورد توابعي براي خالص صادرات و واردات احتياج به يک الگوي نسبتا بزرگ و وابسته به درآمدهاي نفتي دارد که از حوصله اين تحقيق خارج است. براي از بين بردن اين مشکل خالص صادرات و واردات را به عنوان متغيرهاي برون‌زا در الگو وارد کرده‌ايم. نحوه
