مي‌شده‌اند و عبادت مي‌کرده‌اند.
مهم‌ترين ثمره اين اجتماع‌ها، هم انديشي و ايجاد انس و الفت ميان هم‌کيشان براي انجام فعاليت‌هاي اجتماعي است؛ چراکه هر جنبش اجتماعي و هر جريان سازي فرهنگي، زماني مي‌تواند در سطح جامعه موفق شود که ميان افراد آن انسجام و همدلي وجود داشته باشد. علاوه بر اين، اين گردهمايي‌ها مي‌تواند نوعي قدرت‌نمايي و صف آرايي در برابر دشمنان به شمار بيايد.
يکي از مهم‌ترين مراکز ديني که آثار آن در عرصه اجتماعي و فرهنگي بيش از ساير اديان به چشم مي‌خورد، مسجد است. دين اسلام نيز مانند همه اديان، پيروان خود را به اجتماع در مکاني مخصوص دعوت مي‌کند تا ميان قلوب آنان ايجاد الفت نموده، آن‌ها را براي جنبش‌هاي فرهنگي و اجتماعي آماده سازد. اين مکان در اسلام، مسجد نام دارد. آيات و روايات مختلفي که مؤمنان در آن به ساختن مساجد و رسيدگي به امور آن توصيه شده‌اند، يکي از نمونه‌هاي اين تشويق‌ها و ترغيب‌هاست. دليل اين امر را مي‌توان نسبت مستقيم ميان آبادي مراکز ديني و نيرومندي جنبش‌هاي اجتماعي و فرهنگي عنوان کرد.
به عنوان نمونه‌اي بارز، مي‌توان فرهنگ سکولار را پس از کناره گيري کليسا از جامعه مسيحيت مد نظر قرار داد. به بياني واضح‌تر مي‌توان گفت که تعطيلي يک مرکز مذهبي باعث شد تا دين از صحنه زندگي اجتماعي کناره گيرد. در دنياي اسلام نيز مي‌توان ردپاي اين اثرگذاري را از ناحيه مراکز ديني در بسياري از جنبش‌هاي اجتماعي بزرگ يافت که در پرتو مساجد الهي به وقوع پيوسته‌اند.
به طور مثال پس از هجرت پيامبر اکرم (ص) از مکه به مدينه، ايشان در اولين اقدام، به انتخاب مکان و احداث مسجد در شهر مدينه به عنوان مقر حکومت و تبليغ دين اهتمام ورزيدند. ايشان در تمامي دوران عمر بابرکت خود، حل و فصل مشکلات مختلف فردي و اجتماعي مردم را در مسجد انجام مي‌دادند. علاوه بر اين، چشم انداز فرهنگ جامعه اسلامي در سرتاسر جامعه آن روز، با اعزام نيروهايي که در همين مسجد و تحت اشراف پيامبر اکرم تربيت مي‌شدند، ترسيم مي‌شد.
همچنين يکي از درخشان‌ترين دوره‌هاي مسجد در تاريخ اسلامي، دوران حکومت اميرالمؤمنين علي(ع) در مسجد کوفه است که نمادي از نيرومندي مسجد به عنوان يک مرکز مذهبي در اداره امور سياسي، اجتماعي، فرهنگي و قضايي جامعه است.
ب) مسجد به عنوان پايگاه تعليم فرهنگ فقرزدا
يکي از قابليت‌هاي مسجد که اميرالمؤمنين (ع) – و ديگر ائمه (ع) – توجه زيادي به آن کردند، استفاده از جلسات وعظ و خطابه و سخنراني در مساجد درباره رعايت اخلاق اسلامي در معاملات اقتصادي و تدبير معيشت در زندگي بود که نقش به سزايي در امر کاهش فقر نيز داشت. فرهنگ‌سازي در جهت حل اين معضل اقتصادي جزو برنامه‌هاي مهم امام (ع) بود و مسجد بهترين مکان براي اين امر بود. ايشان سعي کردند از اين طريق فرهنگ زندگي به سبک اسلامي را به مردم تعليم دهند؛ ترک محرمات و انجام واجبات، نفي مصرف گرايي و تأکيد بر قناعت، مذمت بيکاري و دعوت به کار و تلاش، منع ذلت در برابر اغنيا و توصيه به انفاق و تبعيت از سيره معصومين (ع) از جمله معارفي بود که ايشان در مواعظ و خطبه‌هايشان دنبال مي‌کردند و مردم را به رعايت آن‌ها فرا مي‌خواندند.
امروزه نيز با توجه به اين‌که در هر شهر مسجد داراي نقش فعالي است و هنگام نماز، مسجد محلِ مراجعه بازاريان، کسبه و اصناف اطراف بازار است، ائمه جماعت مي‌توانند در هر جلسه نماز با دعوت نمازگزاران – که عمدتاً در فعاليت‌هاي اقتصادي اثرگذار هستند – به رعايت اخلاق اسلامي و اخلاق اقتصادي با نقل آيات، روايت و احاديث حضّار را به رعايت انصاف و عدل در معاملات و کارهاي اقتصادي دعوت کنند که اين موعظه و سخنراني ائمه جماعت در مسجد تأثيري عميق در نمازگزاران ايجاد کرده و به‌تبع، آنان از نظر اخلاقي و براي رعايت مسائل شرعي مجبور به فعاليت سالم اقتصادي مي‌شوند.
خلاصه اين‌که مساجد هر چند که به عنوان نهادهاي سنتي در جامعه قلمداد مي‌شوند، اما با ارائه کارکردهاي مثبت و متناسب با نياز روز جامعه مي‌توانند هم‌سطح با رسانه‌هاي مدرن و چه بسا پيشروتر در جهت نشر فرهنگ اقتصادي اسلامي (اعم از ارزش‌هاي توليد و مصرف) ظاهر شوند؛ چراکه به‌واسطه ارتباطات مستقيم ميان ارتباط‌گران و مخاطبان، روابط چهره به چهره و دريافت بازخوردهاي فوري و تأثيرات عاطفي و احساسي و همچنين ايجاد شرايط روحي و رواني خاص براي مخاطب، در ساخت ارتباطي ويژه، به لحاظ آموزش و انتقال مفاهيم و معارف ديني، داراي قدرت رسانه‌اي قابل توجهي‌اند و مي‌توانند به عنوان نقطه اتکا و مرکز ثقل سازمان جامعه به ايفاي نقش بپردازند و بنيان‌هاي اساسي يک تمدن اسلامي بر طبق سيره اهل‌بيت (ع) را پايه‌ريزي کنند.
بايد توجه داشت که مساجد غير از قابليت بالايي که در زمينه تعليم فرهنگ فقرزدا دارند، قابليت‌هاي ديگري نيز براي کاهش و از بين بردن فقر دارند که در ادامه به آن‌ها مي‌پردازيم.
ج) ديگر قابليت‌هاي اقتصادي مسجد در راستاي فقرزدايي
امروزه مسائل اقتصادي از مهم‌ترين مسائل دولت‌ها و افکار عمومي است که بر سلطه سياسي، فرهنگي و نظامي کشورها مؤثر است. اسلام، ديني کامل است که به همه جنبه‌هاي زندگي بشر توجه و زندگي اقتصادي جامعه را نيز به خوبي هدايت کرده است.
يکي از کارکردهاي مهم مسجد به عنوان يک نهاد اجتماعي اين است که تمامي اقشار جامعه از هر صنف و گروه، در مسجد حضور مي‌يابند و از برنامه‌هاي آن استفاده مي‌کنند. در واقع مسجد از آنجا که خانه خداست و به هيچ گروه و طبقه و حزب خاصي بستگي ندارد، در آن هميشه به روي مردم باز است و هر کس مي‌تواند متناسب با نياز خود از برنامه‌هاي مذهبي، سياسي، اقتصادي، آموزشي و … آن استفاده کند. ورود به مسجد نه کارت عضويت مي‌خواهد و نه هيچ ويژگي خاصي از جمله سن، جنس، سطح سواد، طبقه اجتماعي و … اين ويژگي منحصر به فرد باعث شده که مسجد تبديل شود به يک پايگاهي از نهادهاي مردمي که در مقايسه با نهادهاي سياسي اجتماعي مدرن از جمله احزاب، تشکل‌هاي سياسي، اتحاديه‌هاي صنفي و … از جذابيت بيشتري برخوردار شده و به عبارتي سهل‌الوصول‌تر از ساير نهادها باشد. کدي (1375) درباره استفاده قشرهاي گوناگون از مساجد مي‌نويسد: “طبقه وسيعي از تحصيل کرده‌ها، دانشجويان، طبقه سياسي جديد و تهيدستان شهري تحت تأثير و سازماندهي مساجد، ستون فقرات سياست نوين مردمي را فراهم ساختند.”
فقر هم که يکي از مهم‌ترين مشکلات اقتصادي جامعه است و آثار مخربي بر ابعاد گوناگون جامعه بر جاي مي‌گذارد، مي‌تواند يکي از دغدغه‌هاي اين نهادها قرار بگيرد، و آن‌ها با انگيزه‌اي خدايي در جهت از بين بردن آن قدم بردارند.
ثمرات و برکاتي که از تشکيل اين نهاد مردمي صادر مي‌شود و بايد تقويت شود عبارت‌اند از:
ج-1- کاهش کنترل، کاهش هزينه
مسجد به عنوان کانوني ديني، با تقويت برتري‌هاي اخلاقي، حس خداباوري را در افراد اهل مسجد بارور مي‌کند و به اين وسيله، در همه حال خدا را بر کارها و فعاليت‌هاي خود ناظر و شاهد مي‌دانند و بدون اين‌که کسي بر آن‌ها نظارت کند، کار خود را به بهترين شکل انجام مي‌دهند. کاهش گسترده نظارت و کنترل رسمي در سطح اجتماع بر ابعاد کلان اقتصادي مؤثر است و موجب کاهش هزينه‌هايي مي‌شود که دولت‌ها صرف نظارت بر نيروهاي اجرايي مي‌کنند.
ج-2- پرداخت‌هاي مالي (واجب و مستحب) و دستگيري از نيازمندان
اجتماع مسلمانان در مسجد، روحيه تعاون و همکاري را افزايش مي‌دهد و با پند و اندرز مبلغان ديني در مسجد، جريان‌هاي فقرزدايي در سطح جامعه افزايش مي‌يابد.
در دين اسلام زکات، خمس، انفاق، صدقات، نذورات و ديگر خيرات مالي از تدابيري هستند که براي زدودن فقر در سطح جامعه در نظر گرفته شده است. اما متأسفانه برخي از مسلمانان به دليل دنيا دوستي، از پرداخت آن‌ها خودداري مي‌کنند. مسجد با تقويت دين داري و با توجه به فضاي معنوي حاکم بر آن، نمازگزاران را به شيوه اسلامي تربيت مي‌کند و در نتيجه آنان با پرداخت خمس و زکات و خيرات مالي به فقيران مسلمان کمک مي‌کند.
با قرار دادن صندوق خمس و زکات صدقه، و کمک به فقيران در مسجد، شناسايي فقيران آبرومند به وسيله هيئت امنا و جمع آوري کمک‌هاي نمازگزاران، گام مهمي در زدودن فقر برداشته مي‌شود.
خريد جهيزيه براي خانواده‌هاي کم درآمد و فقير و پيدا کردن کار براي بيکاران و نيز جمع آوري کمک و اعانه براي ساخت کارگاه‌هاي توليدي و مراکز کوچک اقتصادي که در امر کمک‌رساني و با اهداف خيرخواهانه و في سبيل‌الله فعال‌اند از اقدامات ديگر در اين زمينه است که هم اکنون هم در بسياري از مساجد در حال انجام است.
ج-3- ايجاد صندوق قرض‌الحسنه و تعاوني‌هاي مصرف
در فرهنگ اسلامي، قرض دادن و برطرف کردن نيازهاي مؤمنان، کار پسنديده‌اي به شمار مي‌آيد. از سوي ديگر، مؤسسه‌هاي مالي مثل صندوق‌هاي قرض‌الحسنه، در رونق اقتصادي مؤثرند. اهل مسجد مي‌توانند با تشکيل صندوق قرض‌الحسنه، کارايي اقتصادي نيز داشته باشند. اين کار افزون بر شکوفايي مسجد، با تقويت سنت مذهبي قرض (وام بدون بهره)، در برطرف کردن مشکلات اقتصادي مردم نيز مؤثر است.
علاوه بر اين مي‌توان از تشکيل فروشگاه‌ها و تعاوني‌هاي مصرف محله نام برد که توسط هيئت امناء مساجد براي رفع نيازهاي ضروري جمعيت حوالي مسجد انجام مي‌گيرد.
ج-4- حرکت علمي در مساجد
مسجد در زمان طلوع اسلام يک مرکز ملي براي تعليم و تربيت و انجمني براي مشورت و همفکري بود. آموزشگاهي مردمي که همگان را در شب و روز، تابستان و زمستان دربرمي‌گرفت و هيچ شاگردي از پير و جوان را باز پس نمي‌راند، بدون اين‌که تشريفات، هزينه و قيد و بندي داشته باشد.
جلسات علمي مساجد منحصر به علوم ديني محض نبود و تمام موضوعات مربوط به عقل و انديشه اسلامي از قبيل معارف ادبي و انساني را نيز شامل مي‌شد و علم به عبادت پيوسته بود.
همان‌طوري که در فصل سوم اشاره شد اميرالمؤمنين (ع) سوء تدبير در مصرف و مديريت نادرست در تقسيم کار را از عوامل به وجود آورنده فقر برشمردند. هم اکنون مساجد محل‌هاي مناسبي براي برگزاري کلاس‌ها و جلسات هم انديشي و مباحثات علوم روز است. مي‌توان بسياري از جوانان متعهدي که با انگيزه‌هاي الهي در مسجد حضور مي‌يابند را سر کلاس نشاند و مديريت و تدبير صحيح در مسائل اقتصادي را به آن‌ها آموزش داد. جوانان تحصيل‌کرده مي‌توانند حلقه‌هاي علمي تشکيل داده و با انجام پروژه‌هاي تحقيقاتي در حل مشکلات اقتصادي مثل فقر قدم بردارند.
ج-5- احياي سنت وقف
از ديگر راه‌هاي تأمين هزينه‌هاي نيازمندان، وقف است. معمولاً بعضي از مساجد داراي زمين، مغازه يا کارگاه‌هاي توليدي هستند که توسط مؤمنين با هدف توسعه و ترويج فرهنگ اسلامي وقف مي‌شود و درآمد حاصل از اين زمين‌ها، صرف مخارج مسجد، امورات خير و کمک به نيازمندان مي‌شود.
اين ويژگي‌ها ما را به اين نکته متوجه مي‌سازد که مساجد ظرفيت‌هاي مناسبي براي گسترش فرهنگ اقتصادي اسلامي و بالا بردن دانش اقتصادي مردم دارند، و ابزاري بسيار مفيد براي مبارزه با فقر مي‌باشند.
5-4-2-2- استفاده از رسانه‌هاي جمعي
بي‌شک، رسانه‌هاي جمعي مانند راديو، تلويزيون و اينترنت در فرهنگ‌سازي و آگاهي بخشي به افراد جامعه، نقش بسيار ارزنده و مؤثري دارند، به ويژه آن‌که در اين زمانه، بهره‌گيري مردم از رسانه يکي از نيازهاي روزانه زندگي به شمار مي‌رود.
در زمان صدر اسلام و حکومت اميرالمؤمنين (ع) رسانه بدين صورت و شکل موجود نبود، ولي همان‌طور که اشاره شد، با توجه به تقيد بالاي مردم به حضور در مساجد، منابر سخنراني و وعظ رسانه‌اي بسيار تأثير گذار براي اطلاع رساني و تغيير باورهاي مردم به شمار مي‌رفت.
در اين ميان، نقش بسيار مهم رسانه در مبارزه با فقر روشن است. رسانه براي پيشبرد اين مبارزه مي‌تواند راه‌کارهاي گوناگون، حساسيت و اهميت و حياتي بودن مبارزه با فقر را در جامعه مطرح کند، و با بيان آثار زيان‌بار مادي و معنوي آن در سطح خانواده و جامعه، مردم را از وضع زندگي بينوايان و تهيدستان آگاه سازد.
شيوه‌هايي که مي‌توان با به کار
