فرایند
عناصر پیرامونی
داری/ رابطه‌ای
شعله‌ای
در آغوش
بر می‌گردد/ مادی
او (مسافر)
شبیه هر مسافری، از جنگ
می‌شنوم/ رفتاری
من، صدای تلویزیون‌های غریب را
خیره به ابرها
تبلیغ می‌کند/ مادی
بسته‌های آتش، سوغات شهرمان را
وقتی
فکر می‌کنم/ ذهنی
(من: محذوف)
به این
می‌رسد/ مادی
شجره‌نامة آتش
آخر، به کجا
می‌رسد/ مادی
شجره‌نامة آتش
به تنور خانگی پیرزنی، در ییلاق
می‌رسد/ مادی
شجره‌نامة آتش
یا زیپویی انگلیسی، پُر از بنزین هواپیماهای روس
هست/ وجودی
هر چه
ـــ
دارند می‌سوزند/ مادی
خانه‌هایمان
ـــ
بیا/ مادی
(تو: محذوف)
ـــ
بیا/ مادی
(تو: محذوف)
ـــ
نیست/ وجودی
این تکه ابر، اندازة چشم‌های من
بگیر/ مادی
(تو: محذوف)
ـــ
آرام کن/ مادی
آغوشت را، (تو: محذوف)
ـــ
3-2-24- بیست و چهار
اسلحة تو مسلسل است
من تک تیرانداز بالای کوه
همه می‌دانند تو عجول‌تری
می‌خواهی جنگ زودتر تمام شود
پوکه‌هایت را جمع کنی
و دستانت را بشویی
من اما در جنگیدن صبورترم
هر وقت برای خانه دلم تنگ شد
با دوربین تفنگم عقب‌گرد می‌کنم
خانه را نشانه می‌روم
می‌بینم که همسرم
فاصله را به فرزندی قبول کرده
و هرچه این بچه بزرگتر می‌شود
ما دورتر می‌شویم
می‌بینم دلهرة مدام
زنگ حیاط را می‌زند و فرار می‌کند
خانة تو را هم می‌بینم دوست مسلسلچی
زودتر برگرد
خانواده‌ات را باید دفن کنی (همان: 54-55)
سعدآبادی در شعر «بیست و چهار»، از بیست و دو فرایند بهره می‌گیرد که هشت فرایند آن مادی، هشت فرایند رابطه‌ای، چهار فرایند رفتاری و دو فرایند ذهنی هستند. میزان به کارگیری فرایندهای مادی و رابطه‌ای در این شعر یکسان است. فرایندهای مادی بر خلق کردن و تغییر دادن و انجام دادن کاری دلالت دارند. فرایندهای رابطه‌ای بر بودن و هستی رویداد تأکید می‌کنند. سعدآبادی در این شعر از فرایندهای رفتاری هم بهره گرفته است که این فرایندها فعالیت انسانی خودجوش یا کنترل‌شده‌ای هستند که می‌توانند درونی یا بیرونی باشند. او در شعرش به فرایندهای ذهنی نیز اشاره می‌کند که این فرایندها با فرایندهای مادی متفاوت هستند و در بردارندة افعال حسی، شناختی، ذهنی‌اند.
با بررسی شرکت‌کنندگان در فرایند می‌توان گفت که علاوه بر شاعر مشارکین انسانی دیگری نیز در شعر حضور دارند مانند «تک تیرانداز» در مصرع «من تک تیرانداز بالای کوه»، «همسر» در مصرع «می‌بینم که همسرم»، «این بچه» در مصرع «و هر چه این بچه بزرگتر می‌شود»، «خانواده» در مصرع «خانواده‌ات را باید دفن کنی». همچنین مشارکین غیرانسانی در شعر حضور دارند مانند «اسلحة تو» در مصرع «اسلحة تو مسلسل است»، «عجول‌تر» در مصرع «همه می‌دانند تو عجول‌تری»، «جنگ» در مصرع «می‌خواهی جنگ زودتر تمام شود»، «پوکه‌هایت» در مصرع «پوکه‌هایت را جمع کنی»، «دستانت» در مصرع «دستانت را بشویی»، «صبورتر» در مصرع «من اما در جنگیدن صبورترم»، «دلم» در مصرع «هر وقت برای خانة دلم تنگ شد»، «خانه» در مصرع «خانه را نشانه می‌روم»، «دورتر» در مصرع «ما دورتر می‌شویم»، «دلهره » در مصرع «می‌بینم دلهرة مدام»، «زنگ حیاط» در مصرع «زنگ حیاط را می‌زند و فرار می‌کند» و «خانة تو را» در مصرع «خانة تو را هم می‌بینم دوست مسلسلچی»
نگاهی به عناصر پیرامونی در این شعر نشان می‌دهد که شاعر نسبت به عناصر پیرامونی در این شعر بی‌توجه نبوده است. او برای ده فرایند عناصر پیرامونی متنوعی را انتخاب می‌کند، از قبیل عناصر زمانی مثل «زودتر»، «هر وقت»، «مدام» و …، عناصر مکانی چون «خانه» و عناصر چگونگی مثل «با دوربین تفنگم»، «باید» و … .
در جدول (3-53) به فرایندها، مشارکین فرایند و عناصر پیرامونی در شعر« بیست و چهار» اشاره شده است.
جدول 3-53- فرایندهای ساخت تعدّی در شعر «بیست و چهار»
فعل فرایند
مشارکین فرایند
عناصر پیرامونی
است/ رابطه‌ای
اسلحة تو، مسلسل
ـــ
هستم/ رابطه‌ای
من، تک تیرانداز بالای کوه
ـــ
می‌دانند/ ذهنی
همه
ـــ
هستی/ رابطه‌ای
تو، عجول‌تری
ـــ
می‌خواهی/ ذهنی
(تو: محذوف)
ـــ
شود/ رابطه‌ای
جنگ، تمام
زودتر
جمع کنی/ مادی
پوکه‌هایت را، (تو: محذوف)
ـــ
بشویی/ مادی
دستانت را، (تو: محذوف)
ـــ
َم (هستم)/ رابطه‌ای
من، صبورتر
اما، در جنگیدن
شد/ رابطه‌ای
دلم، تنگ
هر وقت، برای خانه
عقب‌گرد می‌کنم/ مادی
(من: محذوف)
با دوربین تفنگم
نشانه می‌روم/ مادی
(من: محذوف)، خانه را
ـــ
می‌بینم/ رفتاری
(من: محذوف)
ـــ
قبول کرده/ مادی
همسرم، فاصله را
به فرزندی
می‌شود/ رابطه‌ای
این بچه، بزرگتر
هر چه
می‌شویم/ رابطه‌ای
ما، دورتر
ـــ
می‌بینم/ رفتاری
(من: محذوف)
ـــ
می‌زند/ رفتاری
دلهره ـ زنگ حیاط را
مدام
فرار می‌کند/ مادی
(دلهره: محذوف)
ـــ
می‌بینم/ رفتاری
خانة تو را، (من: محذوف)
هم
برگرد/ مادی
دوست، مسلسلچی
زودتر
دفن کنی/ مادی
خانواده‌ات را، (تو: محذوف)
باید
3-2-25- بیست و پنج
نقشة ذهنی‌ام
روی این ماسه‌ها پهن می‌کنم
دشمن اگر از دریا بیاید
باد ناخدای موج‌ها می‌شود
اگر از خشکی بیاید
درختها سربازهایی می‌شوند
بدون برگ‌های مرخصی
و جنگل لشکری چوبی و بی‌انتها
آی مرغ دریایی
تا دیر نشده روی این نقشه بنشین
بال‌های سفیدت را باز کن
خدا تو را
به بهانة صلح آفریده است (همان: 56-57)
بررسی شعر «بیست و پنج» نشان می‌دهد که شاعر از ده فرایند در این شعر بهره می‌گیرد که از این تعداد پنج فرایند آن مادی، چهار فرایند آن رابطه‌ای و یک فرایند رفتاری هستند. او در شعرش از سه نوع فرایند استفاده کرده است و به فرایندهای ذهنی، کلامی و وجودی توجهی ندارد. بسامد بالای فرایندهای مادی در این شعر نسبت به فرایندهای دیگر مشاهده می‌شود که این فرایندها به همراه فرایندهای رفتاری که هر چند تعداد آنها در این شعر کم است، فضای شعر را متحرک کرده‌اند. در این شعر فرایندهای رابطه‌ای هم به چشم می‌خورد که این فرایندها به توصیف و شناسایی مربوط هستند و متضمن وجود فعل‌های فشرده یا فعل‌هایی هستند که روابط موقعیتی یا ملکی دارند.
نگاهی به مشارکین در فرایندها نشان‌دهندة آن است که شاعر در این شعر تنها انسانی نیست که حضور دارد، بلکه مشارکین انسانی دیگری مثل «دشمن» در مصرع «دشمن اگر از دریا بیاید» و «سربازهایی» در مصرع «درختها سربازهایی می‌شوند بدون برگ‌های مرخصی» به چشم می‌خورد. مشارکین غیرانسانی در این شعر عبارت‌اند از: «نقشة ذهنی‌ام» در مصرع «نقشة ذهنی‌ام را روی این ماسه‌ها پهن می‌کنم»، «باد» در مصرع «باد ناخدای موج‌ها می‌شود»، «درختها» در مصرع «درختها سربازهایی می‌شوند بدون برگ‌های مرخصی»، «بال‌های سفیدت» در مصرع «بال‌های سفیدت را باز کن» و «خدا» در مصرع «خدا تو را به بهانة صلح آفریده است».
شاعر در این شعر از عناصر پیرامونی نیز بهره گرفته است و به جز چهار فرایند که بدون عناصر پیرامونی آمده، سایر فرایندهای او دارای عناصر پیرامونی هستند. در این شعر عناصر مکانی مثل «روی این ماسه‌ها»، «از دریا»، «از خشکی» و … و عناصر سببی مثل «اگر» وجود دارد.
در جدول (3-54) به فرایندها، مشارکین فرایند و عناصر پیرامونی در شعر «بیست و پنج» اشاره شده است.
جدول 3-54- فرایندهای ساخت تعدّی در شعر «بیست و پنج»
فعل فرایند
مشارکین فرایند
عناصر پیرامونی
پهن می‌کنم/ مادی
نقشة ذهنی‌ام را، (من: محذوف)
روی این ماسه‌ها
بیاید/ مادی
دشمن
اگر، از دریا
می‌شود/ رابطه‌ای
باد، ناخدای موج‌ها
ـــ
بیاید/ مادی
(دشمن: محذوف)
اگر، از خشکی
می‌شوند/ رابطه‌ای
درختها، سربازهایی
بدون برگ‌های مرخصی
می‌شوند/ رابطه‌ای
جنگل، لشکری چوبی و بی‌انتها
ـــ
نشده/ رابطه‌ای
دیر، مرغ دریایی
ـــ
بنشین/ رفتاری
(مرغ دریایی: محذوف)
روی این نقشه
بازکن/ مادی
بال‌های سفیدت را
ـــ
آفریده است/ مادی
خدا، تو را
به بهانة صلح
3-2-26- بیست و شش
سینه خیز شب را رد می‌کنم
سحر را
و به طلوع خورشید می‌رسم
آنجا که پیرمردی
مرز مزرعه‌اش را
با ردیف مین‌ها می‌شناسد
و گندم‌های معصوم
با ترس و شکنجه
رشد می‌کنند
دوباره می‌خیزم
چون ماری سمی
که خانه‌اش را آتش زده‌اند
به گردن درختها می‌پیچم
وقتی شهامتش را ندارند
با باد خم شوند و
سایه‌هایشان را
از نگاه‌های دشمن جمع کنند
بی‌سیم روشن می‌شود
فش فش
ماری می‌شوم بی‌انتها
گرای میوه‌های درخت را می‌دهم
وقتی دشمن آنها را می‌چیند! (همان: 58-59)
در شعر «بیست و شش»، پانزده فرایند مشاهده می‌شود که از این تعداد نه فرایند مادی، سه فرایند رابطه‌ای، یک فرایند وجودی و یک فرایند رفتاری هستند.
در این شعر فرایندهای کلامی به چشم نمی‌خورد و تعداد فرایندهای مادی در این شعر نسبت به فرایندهای دیگر بیشتر است، این فرایندها در جواب سؤالاتی مانند چه اتفاقی افتاد؟ یا چه کرد؟ و … بیان می‌شوند. سعدآبادی در شعر «بیست و شش» به فرایندهای رابطه‌ای هم اشاره کرده است، این فرایندها بر هویت داشتن دلالت دارند. او علاوه بر این فرایندهای رابطه‌ای، در شعرش از فرایندهای ذهنی و وجودی هم بهره گرفته است که فرایندهای ذهنی به فکر کردن و احساس کردن مربوط هستند و فرایندهای وجودی هم بر رخ دادن تأکید دارند.
بررسی شعر از لحاظ مشارکین در فرایند نشان می‌دهد که به جز شاعر که با مخاطب فرضی خود سخن می‌گوید، مشارکین انسانی دیگری هم در شعر هستند مثل «پیرمردی» در مصرع «آنجا که پیرمردی مرز مزرعه‌اش را با ردیف مین‌ها می‌شناسد» و «دشمن» در مصرع «وقتی دشمن آنها را می‌چیند!». البته مشارکین غیرانسانی نیز در این شعر حضور دارند. مثل «شب» در مصرع «سینه‌خیز شب را رد می‌کنم»، «سحر» در مصرع «سحر را»، «گندم‌های معصوم» در مصرع «گندم‌های معصوم با ترس و شکنجه رشد می‌کنند»، «خانه‌اش» در مصرع «که خانه‌اش را آتش زده‌اند»، «شهامتش» در مصرع «وقتی شهامتش را ندارند»، «خم» در مصرع «با باد خم شوند»، «سایه‌هایشان» در مصرع «سایه‌هایشان را از نگاه‌های دشمن جمع کنند»، «بی‌سیم روشن» در مصرع «بی‌سیم روشن می‌شود»، «فش فش ماری» در مصرع «فش فش ماری می‌شوم بی‌انتها» و «گرای میوه‌های درخت » در مصرع «گرای میوه‌های درخت را می‌دهم».
شاعر در این شعر نگاهی به عناصر پیرامونی داشته است، او به جز چهار فرایند که در این شعر بدون عناصر پیرامونی هستند، برای سایر فرایندهای شعر عناصر پیرامونی برگزیده است.
سعدآبادی در این شعر از عناصر مکانی مثل «آنجا که» و عناصر زمانی مثل «به طلوع خورشید»، «وقتی» و … و عناصر چگونگی مثل «چون ماری سمی» استفاده می‌کند.
در جدول (3-55) به فرایندها، مشارکین فرایند و عناصر پیرامونی در شعر «یبست و شش» اشاره شده است.
جدول 3-55- فرایندهای ساخت تعدّی در شعر «بیست و شش»
فعل فرایند
مشارکین فرایند
عناصر پیرامونی
رد می‌کنم/ مادی
شب را
سینه‌خیز
(در می‌کنم/ مادی)
سحر را، (من: محذوف)
ـــ
می‌رسم/ مادی
(من: محذوف)
به طلوع خورشید
می‌شناسد/ ذهنی
پیرمردی، مرز مزرعه‌اش را
آنجا که، با ردیف مین‌ها
رشد می‌کنند/ مادی
گندم‌های معصوم
با ترس و شکنجه
می‌خیزم/ رفتاری
(من: محذوف)
دوباره، چون ماری سمی
آتش زده‌اند/ مادی
(آنها: محذوف)، خانه‌اش را
ـــ
می‌پیچم/ مادی
(من: محذوف)
به گردن درختها
ندارند/ وجودی
(آنها: محذوف)، شهامتش را
وقتی
شوند/ رابطه‌ای
(آنها: محذوف) خم
با باد
جمع کنند/ مادی
(آنها: محذوف)، سایه‌هایشان را
از نگاه‌های دشمن
می‌شود/ رابطه‌ای
بی‌سیم روشن
ـــ
می‌شوم/ رابطه‌ای
(من: محذوف)، فش فش ماری
بی‌انتها
می‌دهم/ مادی
گرای میوه‌های درخت را، (من: محذوف)
ـــ
می‌چیند/ مادی
دشمن، آنها را
وقتی
3-2-27- بیست و هفت
مدت‌هاست موفقیتم را
مدیون بادهایی هستم
که سوت می‌زنند!
بادهایی که موافق‌اند
تا برای جنگیدن به ابرها نگاه کنی
چقدر خوب است فکر کنی
یک دنیا پشت سرت ایستاده!
اما روی شانه‌ات بزند
برگردی و
هیچ کس نباشد
جز صدایی از
