مثل «روی این خانه» و عناصر سببی مثل «اگر» و عناصر چگونگی چون «مثل تخم‌مرغ‌های رسمی نطفه‌دار» بهره برده است.
در جدول (3-30) به فرایندها، مشارکین فرایند و عناصر پیرامونی در شعر یک اشاره شده است.
جدول 3-30- فرایندهای ساخت تعدّی در شعر یک
فعل فرایند
مشارکین فرایند
عناصر پیرامونی
بنشیند/ رفتاری
موشکی
اگر، با تمام حرارت، روی این خانه
ترک بر می‌دارد/ مادی
پوستة جنگ
مثل تخم مرغ‌های رسمیِ نطفه‌دار
می‌آوری/ مادی
سرت را
ـــ
می‌بینی/ رفتاری
(ی= تو: محذوف)
ـــ
است/ رابطه‌ای
مادرت، کسی دیگر
ـــ
است/ رابطه‌ای
پدرت، کسی دیگر
ـــ
3-2-2- دو
با بوق رادیو
با اعلام وضعیت قرمز
نزدیک‌ترین پناهگاه
آغوش مادرم می‌شد
موشکی به سقف خانه نخورد
بمبی پنجره‌ها را نلرزاند
اما آواری از اشک‌های مادر
بر سرم خراب شد
حالا سال‌ها گذشته
پدر با حلقه‌ای گل
از اسارت بر می‌گردد
و بدون هیچ تأخیری
مرا از زیر آوار بیرون می‌کشد
(همان: 12-13)
در شعر «دو» شاعر از شش فرایند استفاده کرده است که از این تعداد چهار فرایند مادی و دو فرایند رابطه‌ای هستند. در این شعر فرایندهای ذهنی، وجودی، کلامی و رفتاری به کار گرفته نشده است. بسامد بالای فرایندهای مادی نسبت به فرایندهای دیگر مشاهده می‌شود، این فرایندها عموماً بر خلق کردن و تغییر دادن دلالت می‌کنند. شاعر در این شعر از فرایندهای رابطه‌ای هم بهره برده است که این فرایندها، توصیف و شناسایی و رابطة دو چیز را با هم نشان می‌دهند. بررسی شرکت‌کنندگان در فرایند نشان می‌دهد که شاعر تنها انسانی نیست که در این شعر حضور دارد بلکه مشارکین انسانی دیگری نیز در این شعر به چشم می‌خورند مثل «مادر» در مصرع «نزدیک‌ترین پناهگاه آغوش مادرم می‌شد»، «پدر» در مصرع «پدر با حلقه‌ای گل از اسارت بر می‌گردد». مشارکین غیرانسانی هم در این شعر وجود دارند مانند «موشکی» در مصرع «موشکی به سقف خانه نخورد» و «بمبی» و «پنجره‌ها» در مصرع «بمبی پنجره‌ها را نلرزاند».
نگاهی به عناصر پیرامونی در این شعر نشان می‌دهد که شاعر از عناصر پیرامونی نیز در این شعر بهره برده و از شش فرایندی که در شعر گنجانده، برای پنج فرایند عناصری را برگزیده است. علاوه بر این در شعر به عناصر مکانی مثل «به سقف خانه»، «بیرون» و … و عناصر زمانی مثل «حالا»، «سال گذشته» نیز برمی‌خوریم.
در جدول (3-31) به فرایندها، مشارکین فرایند و عناصر پیرامونی در شعر دو اشاره شده است.
جدول 3-31- فرایندهای ساخت تعدّی در شعر «دو»
فعل فرایند
مشارکین فرایند
عناصر پیرامونی
می‌شد/ رابطه‌ای
نزدیک‌ترین پناهگاه، آغوش مادر
با بوق رادیو، با اعلام وضعیت قرمز
نخورد/ مادی
موشکی
به سقف خانه
نلرزاند/ مادی
بمبی، پنجره‌ها را
ـــ
شد/ رابطه‌ای
آواری از اشک‌های مادر، خراب
بر سرم
بر می‌گردد/ مادی
پدر
حالا، سال گذشته، با حلقه‌ای گل، از اسارت
می‌کشد/ مادی
(او: محذوف)، مرا
بدون هیچ تأخیری، از زیر آوار، بیرون
3-2-3- سه
دشمن با اولین پاتک
مسیر حرکت آب رودخانه را عوض کرد
قایق‌های جنگی کاغذی
که مدت‌ها پیش در آب انداخته بودم
یکی یکی برگشتند
دشمن مسیر حرکت باد را عوض کرد
موشک‌های بمب‌افکن کاغذی‌ام برگشتند
دشمن همچنان پیشروی کرد
و مسیر زندگی‌مان را عوض کرد
پدر که دورادور
به بازی‌هایم عادت کرده بود
هیچ وقت برنگشت
(همان: 14-15)
نگاهی به شعر «سه» نشان می‌دهد که شاعر در این شعر نه فرایند را گنجانده است که از این تعداد هشت فرایند مادی و یک فرایند ذهنی هستند. سعدآبادی به جز این دو فرایند از فرایندهای دیگری در شعر «سه» بهره نبرده است. با افزایش فرایندهای مادی، بیشتر شاهد اعمال فیزیکی هستیم که بر انجام کار و یا وقوع رخدادها دلالت دارند. همین‌طور فرایندهای ذهنی که در شعر به چشم می‌خورند، شامل ادراک، شناخت و واکنش‌های ذهنی هستند.
با بررسی مشارکین در فرایندها می‌توان گفت علاوه بر حضور شاعر در شعر، مشارکین انسانی دیگر هم در شعر حضور دارند مانند «دشمن» در دو مصرع «دشمن با اولین پاتک مسیر حرکت آب رودخانه را عوض کرد» و «دشمن مسیر حرکت باد را عوض کرد» و «پدر» در مصرع «پدر که دورادور به بازی‌هایم عادت کرده بود». شاعر به مشارکین غیر انسانی نیز در شعر اشاره می‌کند مثل «قایق‌های جنگی کاغذی» در مصرع «قایق‌های جنگی کاغذی که مدت‌ها پیش در آب انداخته بودم»، «موشک‌های بمب‌افکن کاغذی‌ام» در مصرع «موشک‌های بمب‌افکن کاغذی‌ام برگشتند» و «مسیر زندگی‌مان را» در مصرع «مسیر زندگی‌مان را عوض کرد».
در شعر «سه» عناصر پیرامونی نیز به چشم می‌خورد. به استثنای چهار فرایند، برای سایر فرایندها عناصر پیرامونی انتخاب شده است. همچنین در این شعر عناصر زمانی چون «مدت‌ها پیش» و «هیچ وقت» و عناصر مکانی چون «در آب» و «دورادور» نیز دیده می‌شود.
در جدول (3-32) به فرایندها، مشارکین فرایند و عناصر پیرامونی در شعر سه اشاره شده است.
جدول 3-32- فرایندهای ساخت تعدّی در شعر «سه»
فعل فرایند
مشارکین فرایند
عناصر پیرامونی
عوض کرد/ مادی
دشمن، مسیر حرکت آب رودخانه را
با اولین پاتک
انداخته بودم/ مادی
قایق‌های جنگی کاغذی، (من: محذوف)
مدت‌ها پیش، در آب
برگشتند/ مادی
یکی یکی (قایق‌های جنگی کاغذی: محذوف)
ــــ
عوض کرد/ مادی
دشمن، مسیر حرکت باد را
ــــ
برگشتند/ مادی
موشک‌های بمب‌افکن کاغذی‌ام
ــــ
پیشروی کرد/ مادی
دشمن
همچنان
عوض کرد/ مادی
او (دشمن: محذوف)، مسیر زندگی‌مان را
ــــ
عادت کرده بود/ ذهنی
پدر، به بازی‌هایم
دورادور
برنگشت / مادی
او (پدر: محذوف)
هیچ وقت
3-2-4- چهار
درست وقتی باران آمد
جوب غش کرد
حالا این همه خیسی را چه کار کنم
روزنامه‌های فردا نیستند بندازم کف
شما دیر کرده‌اید و
خشکی زیر چترم غصه می‌خورد
همانجا می‌نشیند منتظرتان
من و چترم بر می‌گردیم خانه
(همان: 16)
همانگونه که مشاهده می‌شود سعدآبادی در شعر «چهار» هشت فرایند به کار برده است که از این تعداد سه فرایند مادی، سه فرایند رفتاری، یک فرایند وجودی و یک فرایند نیز ذهنی است. او در این شعر فرایندهای مادی و رفتاری را به اندازة یکسان به کار برده است که فرایندهای مادی بر انجام کار و رخداد واقعه‌ای دلالت دارند و فضای شعر با حضور این فرایندها پویا و متحرک می‌شود، اما فرایندهای رفتاری دربارة رفتار انسان کاربرد دارند. سعدآبادی در این شعر به فرایندهای ذهنی و وجودی هم کمی توجه کرده است. فرایندهای ذهنی به جنبه‌های ذهنی و شناختی مربوط هستند، اما فرایندهای وجودی بر وجود داشتن و رخدادها دلالت دارند نگاهی به شرکت‌کنندگان در فرایند نشان‌دهندة آن است که شاعر تنها انسانی است که در شعر حضور دارد و با مخاطب فرضی خود گفتگو می‌کند و به جز او مشارک انسانی دیگری در شعر مشاهده نمی‌شود، اما مشارکین غیر انسانی نظیر «باران» در مصرع «درست وقتی باران آمد»، «جوب» در مصرع «جوب غش کرد»، «روزنامه‌های فردا» در مصرع «روزنامه‌های فردا نیستند بندازم کف» و «خشکی» در مصرع «خشکی زیر چترم غصه می‌خورد» حضور دارند.
شعر «چهار» از عناصر پیرامونی بی‌بهره نیست. شاعر برای پنج فرایند شعر عناصر پیرامونی انتخاب کرده است. او در شعر از عناصر زمانی مثل «وقتی»، «حالا» و … و عناصر مکانی مثل «زیر چترم»، «همانجا» و «خانه» استفاده کرده است.
در جدول (3-33) به فرایندها، مشارکین فرایند و عناصر پیرامونی در شعر چهار اشاره شده است.
جدول 3-33- فرایندهای ساخت تعدّی در شعر «چهار»
فعل فرایند
مشارکین فرایند
عناصر پیرامونی
آمد/ مادی
باران
درست، وقتی
غش کرد/ رفتاری
جوب
ــــ
کنم/ مادی
این همه خیسی را، (من: محذوف)
حالا، چه کار
نیستند/ وجودی
روزنامه‌های فردا
ــــ
دیر کرده‌اید/ رفتاری
شما
ــــ
غصه می‌خورد/ ذهنی
خشکی
زیر چترم
می‌نشیند/ رفتاری
دَ (= او)
همانجا، منتظرتان
بر می‌گردیم/ مادی
من و چترم
خانه
3-2-5- پنج
درخت گردو
این روزها زیاد توی کوچه می‌آید
و این دیوارها که
دل پُری از حیاط دارند
آخرش مادر اجازه داد
پوتین‌های خشکیدة پدر را پا بزنم
و یک خیابان با درخت گردو بازی کنم
– گردو!
– شکستم
– گردو!
شکست
– گردو!
– حوض حیاط هم ترک برداشت
– گردو!
– با تو هستم گردو!
پایت را از پوتین پدرم در بیار
(همان: 17-18)
شاعر در شعر «پنج»، ده فرایند به کار برده است که از این تعداد چهار فرایند آن مادی، چهار فرایند رفتاری و دو فرایند رابطه‌ای هستند. او در این شعر به فرایندهای وجودی، ذهنی و کلامی اشاره نکرده است. میزان به کارگیری فرایندهای مادی و رفتاری در این شعر یکسان است. آوردن فرایندهای رفتاری در کنار فرایندهای مادی فضای ساکن شعر را پویا و متحرک کرده است. شاعر از فرایندهای رابطه‌ای هم در این شعر بهره گرفته است که این فرایندها رابطة بین دو چیز یا پدیده با یکدیگر را با استفاده از افعال ربطی بیان می‌کنند.
بررسی مشارکین در فرایند نشان‌دهندة آن است که به جز شاعر مشارکین انسانی دیگری نیز چون «مادر» در مصرع «آخرش مادر اجازه داد» حضور دارند. مشارکین غیر انسانی در این شعر عبارتند از: «درخت گردو» در مصرع «درخت گردو این روزها زیاد توی کوچه می‌آید»، «این دیوارها» در مصرع «و این دیوارها که دل پُری از حیاط دارند»، «پوتین‌های خشکیدة پدر را» در مصرع «پوتین‌های خشکیدة پدرم را پا بزنم»، «گردو» در مصرع های«گردو! شکستم»، «گردو! شکست»، «گردو! حوض حیاط هم ترک برداشت» و «گردو! با تو هستم گردو!» و «پایت» در مصرع «پایت را از پوتین پدرم در بیار».
در این شعر عناصر پیرامونی نیز دیده می‌شود و شاعر برای شش فرایند عناصر پیرامونی آورده است و سایر فرایندها را بدون عناصر پیرامونی رها کرده است. سعدآبادی در شعر «پنج» بیشتر از عناصر زمانی مثل «این روزها»، «آخرش» و عناصر مکانی مانند «توی کوچه»، «از حیاط»، «یک خیابان با درخت گردو» و … بهره گرفته است.
در جدول (3-34) به فرایندها، مشارکین فرایند و عناصر پیرامونی در شعر پنج اشاره شده است.
جدول 3-34- فرایندهای ساخت تعدّی در شعر «پنج»
فعل فرایند
مشارکین فرایند
عناصر پیرامونی
می‌آید/ مادی
درخت گردو
این روزها، زیاد، توی کوچه
دارند/ رابطه‌ای
این دیوارها، دل پُری
از حیاط
اجازه داد/ رفتاری
مادر
آخرش
پا بزنم/ مادی
پوتین‌های خشکیدة پدر را
ـــ
بازی کنم/ رفتاری
(من: محذوف)
و یک خیابان با درخت گردو
شکستم/ رفتاری
گردو (من: محذوف)
ــــ
شکست/ رفتاری
گردو
ــــ
ترک برداشت/ مادی
گردو، حوض حیاط
هم
هستم/ رابطه‌ای
گردو، گردو، با تو، «من: محذوف)
ــــ
در بیار/ مادی
پایت را، (تو: محذوف)
از پوتین پدرم
3-2-6- شش
درست شبیه عزرائیل
از در که وارد کلاس شد
همه ترسیدیم و
تا پای مرگ ایستادیم
شبیه عزرائیل نقشة ایران را که
با مقیاسی کودکانه
بر تخته سیاه کشیده بودم
پاک کرد
گچ را برداشت و با معادله‌ای ثابت کرد
هر که را بیشتر دوست داریم
زودتر می‌میرد
گفتم: آقا صدای مرگ می‌آید
گفت: مرگ!
با انگشت نشانش دادم
سوار بر هواپیمایی
به سوی ما می‌آمد
ناگهان زنگ مدرسه به آوار خورد
دیوارها زودتر از ما تعطیل شدند
و چون گرد و غباری منتظر ماندند
ما هم تعطیل شویم
با هم به خانه برگردیم
حبیب همکلاسی‌ام گفت:
«بچه‌ها صبر کنید!
دستم را در جا میزی جا گذاشتم»
(همان: 19-20)
در شعر «شش»، بیست و دو فرایند مشاهده می‌شود که از این تعداد یازده فرایند آن مادی، سه فرایند رابطه‌ای، سه فرایند رفتاری و سه فرایند نیز ذهنی هستند. در این شعر فرایندهای وجودی به کار گرفته نشده است. میزان فرایندهای مادی در این شعر نسبت به سایر فرایندها بیشتر است که این فرایندها بر اعمال فیزیکی چون اتفاق افتادن و خلق کردن دلالت دارند. وقتی فرایندهای کلامی و رفتاری را که از فرایندهای فرعی‌اند در فرایند اصلی مادی می‌گنجانیم به فضای شعر تحرک
