آیزونومتریک (زاویه بالا) است. پلان صورتی و نقره ای زراندود با ضربات گاه و بی گاه سبز است. این نوع پلان در کل در راستای تصویر سازی های شهری مدرکجی نسوه و نقشه کشی عثمان و نتیجه‌ی زاویه دید خاص به دنیا در فرهنگ اسلامی است.
تصویر 2-1 بارگاه سوم قصر توپقاپو، هنرنامه، جلد یک، اثر لقمان، موزه‌ی توپقاپو (H 1523, fol.231b)
۹۹۲ ه.ق (۱۵۸۴م) (Atasoy, 1974)
تصویر 2-2 بارگاه سوم قصر توپقاپو، هنرنامه، جلد یک، اثر لقمان، موزه‌ی توپقاپو (H 1523, fol.232a)
۹۹۲ ه.ق (۱۵۸۴م) (Atasoy, 1974)
2-2-4-4- نگارگری عثمانی در قرن هفدهم میلادی
نمونه‌های نادری از نقاشی قرن هفدهم باقی مانده است هرچند که به طورکلی نیمه اول قرن بسیار پرتولید بوده ولی نیمه دوم تولید بسیار کمی داشته است. نقاشی موضوعات تاریخی که اصلی‌ترین ویژگی نگارگری عثمانی است به‌خصوص در نیمه‌ی دوم قرن 16م. تا اواسط قرن 17م. با وجود اینکه شمار آن رو به کاهش بود، ادامه داشت. در این حین از شروع قرن 17م. ساختن آلبوم و به همراه آن فیگورهای تک و پرتره‌های جدا، اهمیت فراوانی یافتند و با این خط سیر، کم‌یابی نسخ نگارگری در این قرن، قابل توضیح است. (Atasoy, 1974: 64)
در سده هفدهم میلادی تعدادی از تصاویر منفرد و مجزای پیکره‌دار جالب، شامل چند عدد از مطالعات آرزومندان( پرافسوس) عثمان دوم است. اما در کل فاقد انرژی و پویایی بود. (برند، ۱۳۸۳: ۱۹۴)
در طول نیمه نخست قرن تعداد زیادی نقاش در کارگاه نگارگری قصر حضور داشتند که برای خشنودی سلاطین خدمت می‌کردند. در مقابل در نیمه دوم قرن تعداد بسیار کمی نقاش حضور داشتند و در نتیجه در آن زمان آثار بسیار کمی انجام شده و بسیاری از آن‌ها نیز موجود نیستند. سلطنت احمد اول39 (۱۷- 1603م.)، اولین سلطان قرن 17 اشاراتی درباره شرایط نگارگری در این زمان به دست می دهد. احمد اول بسیار جوان بود که برتخت سلطنت نشست و در طول سلطنتش هیچ شاهنامه‌ای همچنان که در نگارگری عثمانی در گذشته مرسوم بود تولید نشد که می‌تواند به دلیل جوانی او باشد . هرچند که هیچ کتاب تاریخی تصویر سازی شده‌ای مربوط به این دوران وجود ندارد، تنها یک کپی از کتاب علی پاشا، وزیر بزرگ سلطنت وجود دارد. «وقایع‌نامه‌ی علی پاشا»40 در مورد گذشته است اما تصویرسازی‌ها و نگاره‌های معاصر آن به سبکی است که اولین بار تحت سلطنت محمد سوم شکل گرفت.
مهم‌ترین نگارهها از دوره‌ی سلطنت احمد اول در آلبوم‌ها و کتاب‌های پیش‌گویان وجود دارند. بارزترین تفاوت بین این نقاشی‌ها و نقاشی‌های دوره‌ی کلاسیک و اواخر دوره‌ی کلاسیک سایز بزرگ آن‌ها است، برای مثال «فال‌نامه»41 (توپقاپو H.1703) با 36 نگاره، که اندازه‌ی آن‌ها 36*48 سانتی‌متر است. طبق گفته کالندرپاشا42 که مقدمه این کتاب را نوشته است نگاره‌های این کتاب پیش‌گویی از جاهای مختلفی جمع آوری شده‌اند. (Atasoy, 1974: 65)
تصویر 2-3 بقراط، فال نامه، موزه‌ی توپقاپو ( H 1703, fol.38b) ۱۶۰۴-۱۷ م. (Atasoy, 1974)
نقاشی‌های فال‌نامه ویژگی متفاوتی را با آنچه در مکاتب عثمانی تا آن زمان شاهد بودیم، نمایش می‌داد. بیشتر نگاره های آن حال و هوای مذهبی داشتند برای مثال داستان‌های یونس، ابراهیم، اسحاق، سلیمان، آدم و حوا و به این ترتیب. نگارهها پر از رنگ‌های متنوع هستند و با قلمی ضخیم رنگ شده‌اند و بر روی جزئیات تزئینی بزرگ‌نمایی قابل توجهی انجام شده است (تصویر ۳-۲).
مهم‌ترین در بین آن‌ها، مجموعه‌ای است که با فعالیت‌های روزانه ی عثمانی‌ها سرو کار دارد، موضوعی که تا آن زمان پوشش داده نشده بود. شکی نیست که همه‌ی نگاره‌های این مجموعه که با موضوعات واقعی سرو کاردارند، کار یک هنرمند هستند، موضوعاتی همچون استحمام در چشمه‌ی آبگرم، تفریحات مختلف و رقصندگان، مهمانی‌ها و نوشیدن‌ها، هجوم جانثاری‌ها به یک زوج و مرد دیوانه در آسایشگاه. وقتی صحبت از اطلاعات درباره زندگی و تفریحات در شروع قرن هفدهم است این نگارهها ارزش سندی زیادی دارند. ترکیب بندی، چیرگی انتخاب موضوعات و نوع استفاده از رنگ ها توسط هنرمند، همگی بسیار تحسین برانگیز است. فیگورها همان حکم‌فرمایی خطوط استوار را دارا هستند که قبلا در قرن شانزده‌ام نیز وجود داشت و چیدمان آن‌ها به صورت منظم است که در خط صاف یا گرد هم و یکی پس از دیگری قرارمی‌گیرند. جدای از رنگ‌های روشن قرن شانزده‌ام، درجات رنگی سرد مانند سایه‌های مختلف آبی به صورت گسترده‌ای استفاده می‌شوند.
گروه دیگری از نگاره‌های این آلبوم، شامل پنجاه مطالعه از فیگورهای یکسان است که تاریخ آن‌ها از اوایل قرن هفدهم است. این موضوع در مکاتب ایرانی معاصر نیز محبوب بود، اما عثمانی‌ها رفتاری کاملاً متفاوت داشتند و کاملاً در مقابل زنان و مردان ظریفی بود که با قلم‌گیری ظریف در ایران تهیه می‌شدند. این نقاشی‌ها انسان هایی را از طبقات اجتماعی مختلف با تأکید زیاد بر لباسشان نشان می‌داد. (Atasoy, 1974: 66)
عثمان دوم (۲۲- 1618م.)، مانند احمد اول در سال های اولیه عمر خود به سلطنت رسید و در زمان حکومت او نگارگری‌های زیادی با استاندارد بالا تولید شدند. در این دوره هم نقاشی تاریخی و هم ساختن شاهنامه‌ها باردیگر محبوبیت یافتند. یکی از کارها که شامل مهم ترین نگاره‌های این دوره است به نام «ترجمه‌ی شقایق نعمانی»43 از «تاشکوپرولوزادا»44 بود. این یک ترجمه‌ی ترکی از یک کتاب عربی است که توسط محمد‌‌بی45 در زمان سلطنت عثمان دوم ساخته شده است و به دانشمندان ترک و شیخ‌ها و دیگر مردان بزرگ اختصاص داده شده است (تصویر ۴-۲). نسخه دارای هیچ مؤخره‌ای نیست اما در زمان سلطنت سلطان جوان کامل شده است. در پنجاه نگاره‌ی این کار، دانشمندان، سلاطین و شیخ‌ها متناوباً نمایش داده شده‌اند، نشسته در بیرون، تنها یا درحال کار و بحث با دانش‌آموزان خود. در پایان نسخه به ما گفته می‌شود که نقاش «احمد نقشی»46 نام دارد و مخصوصاً اشاره به این موضوع اهمیت دارد، نقشی که با احترام زیاد از او یاد می‌شود، در آخرین نگاره خود را به همراه عثمان دوم و محمد پاشا، وزیراعظم او، نقاشی کرده است. خود‌نگاره‌ی او در همان صحنه‌ای که سلطان حضور دارد این تصویر را به دست می‌دهد که او در کنارنقاش بودن یک چهره برجسته در دربار است.
تصویر 2-4 شیخ عبدالموتی، ترجمه‌ی شقایق نعمانی اثر تاشکوپرولوزادا، موزه‌ی توپقاپو (H 1263, fol.45b) ۱۶۱۸-۲۲ م. نگاره اثر احمد نقشی (Atasoy, 1974)
نگارهها شامل فیگورهای کمی هستند و به نظر می‌رسد نقشی ترجیح می‌دهد به جای یک صحنه داخلی، صحنه‌های خارجی مشخص و برجسته را تصویر کند و سبک او به طور قابل توجهی با سبک دوران کلاسیک و مکاتب نگارگری پس از آن متفاوت است. مهم‌ترین خصیصه‌ی کار او یک طراحی لطیف بر پایه‌ی ضرب قلمی ظریف است و مناظر او معمولاً در درجات رنگی گرم و رنگ‌پریده اجرا شده است. در این مناظر خصوصیات انسانی و سرهای حیوانات مختلف بر روی صخره‌ها کارشده است. درخت‌ها و ساختمان‌ها در پس زمینه با دقت خاصی جای گرفته‌اند در تلاشی برای ایجاد حس عمق در فضاها و با پرسپکتیو غیرطبیعی‌ای، طراحی شده‌اند، به‌خصوص در طاق‌ها و پنجره‌ها و درها این نوع پرسپکتیو قابل مشاهده است. یک ویژگی دیگر کاراو نشان دادن فیگورها هم در حالت تمام‌رخ و هم در حالت نیم‌رخ است به همان میزان که سه‌رخ درنگارگری محبوب است. رنگ‌ها که اشاره به یک حس طراحی قوی دارند، نیز از دیگر مکاتب نگارگری متمایزهستند. آن‌ها به دلیل تنوع درجات غنی رنگ و تکنیک به‌کارگیری استادانه، قابل توجه هستند. در خطوط پایانی نسخه خطی از نقشی و کیفیت بالای نقاشی او تمجید شده است.
این نکات در سبک نگارگری نسخه‌ی دیگری تقویت می‌شوند، «دیوان نادری»47 احتمالاً به تاریخ سال‌های اولیه سلطنت عثمان دوم و با شباهت به سبک «ترجمه‌ی شقایق نعمانی» کار شده است (تصویر۵-۲). همه‌ی نگاره‌های دیوان نادری یا «گلچین ادبی»48 (توپقاپو H.889) که شامل اشعار هنرمندی متخلص به نادری است، نشان می‌دهد که آن‌ها توسط یک هنرمند نقاشی شده‌اند و بسیار نزدیک به سبک «نقشی» هستند. (Atasoy, 1974: 68)
ویژگی‌های سبک نقشی را همچنین در نگاره‌های ترجمه‌ی ترکی شاهنامهی فردوسی49می‌توان مشاهده کرد.
آخرین نگاره تصویرسازی شده شاهنامه مربوط به حکومت عثمان دوم است. که مهم‌ترین دوره‌ی نگارگری در قرن هفدهم است. این شاهنامه توسط نادری به نظم و به ترکی نوشته شده، که با نام شاهنامه نادری50 یا نبرد هوتین51(توپقاپو H.1124) شناخته می‌شود (تصویر ۶-۲). این کتاب وقایعی را که در زمان سلطنت عثمان دوم اتفاق می‌افتد را توصیف می‌کند و ۲۰ نگاره این اثر بایستی تلاش مشترک نقاشان اصلی دربار باشد که دو سبک متمایز را نمایش می‌دهد. (Atasoy, 1974: 69)
تصویر 2-5 مدرسه‌ی غضنفرآقا، دیوان نادری اثر نادری، موزه‌ی توپقاپو ( H 889, fol.22a) ۱۶۱۸-۲۲ م.
نگاره منسوب به احمد نقشی (Atasoy, 1974)
تصویر 2-6 رژه‌ی لشکر عثمانی در اردوگاه هوتین، شاهنامه نادری یا نبرد هوتین اثر نادری، موزه‌ی توپقاپو
( H 1124, fol.53b)، ۱۶۲۲م. نگاره منسوب احمد نقشی (Atasoy, 1974)
فصل سوم
بررسی نگاره‌های شاهنامهی مدحی
3- فصل سوم
بررسی نگاره‌های شاهنامهی مدحی
در این بخش ابتدا این شاهنامه با توجه به اطلاعات موجود، معرفی می‌شود. همچنین توضیحاتی پیرامون خطاط، مترجم و نقاش احتمالی این کتاب ارائه می‌گردد، سپس نگاره‌های شاهنامه مدحی، مورد بررسی قرار می‌گیرد. برای این بررسی نوشتار نگاره و ترجمه‌ی آن در زیر تصویر و اشعار مربوط به آن بخش با ذکر دقیق آدرس آن در شاهنامه52، آمده است. اشعاری که با حروف ضخیم (Bold) نوشته شده است، یا عیناً اشعاری هستند که در نگارهها به فارسی نوشته شده‌اند و یا ترجمه‌ی کلمه به کلمه آن است. در آخر با توجه به ویژگی‌های نگارگری عثمانی، تحلیلی توصیفی نوشته شده است. در نهایت نیز تصویر تحلیل خطی و رنگی نگارهها قرار داده شده است.
3-1- ويژگی‌های شاهنامه مدحی
این شاهنامه به شماره مسلسل O.Cels.1 در کتابخانه‌ی دانشگاه اوپسالا در سوئد قرار دارد. اطلاعات موجود در مورد این کتاب در فهرست نویسی کتابخانه‌ی اوپسالا، به نوشته‌ی علی محدث به این قرار است:
کاغذ: گوناگون الوان، نخودی، وصالی شده، با دو سرلوح لاجوردی و زر و رنگ‌های دیگر. صفحات مجدول زر و مشکی، عناوین به شنگرف، یک یا چند برگ از کتاب خصوصاً از مقدمه برداشته شده است. Muhaddis, 2012: 54)
جلد: نفیس، تیماج ضخیم مقوایی، ضربی، با ترنج و کنج و سر ترنج زرین و نقش گل و بوته با جدول ضخیم زرین، محفوظ در یک قاب جدید53( تصویر ۱-۳ و ۲-۳ و ۳-۳)
۳۰۵ برگ ۲۳ سطری، ۱۵* ۲۹ سانتی‌متر. قطع کتاب: ۲۶ * ۳۹/۵ سانتی‌متر
آغاز ۱:
بنام خداوند جان و خرد/ کزین برتر اندیشه برنگذرد
…فردوسی دانا بیوررلر کیم بن بو کتابه اول خدانک نامیله باشلدم…
آغاز ۲:
بنام خداوند دنیا و دین/ وزان سو بیامد کتاب مبین
خداوند جان و خداوند ذات/ ید قدرتنده حیات و ممات
.. اوش بو کتاب مستطابک و بو داستان پر صوابک آغاز اولنمه…
انجام:
بو فقیر و حقیر یعنی مدحی پر تقصیرک ترجمه‌سی نهایت بولور..
به میدان مردی شود سرفراز / بر اسب سعادت کند ترکتاز
به درگاه قدرش فلک بنده باد/ عدویان به پیشش سرافکنده باد
مدحی قصه‌خوان سلاطین عثمانی، شاهنامهی فردوسی ( همین نسخه‌ی کنونی) را در سال‌های ۱۰۲۷ و ۱۰۲۸ هجری به فرمان سلطان عثمان خان ثانی ( سلطنت از اول ربیع‌الاول ۱۰۲۷ – ۱۰۳۱) به نثر ترکی ترجمه کرده است. این نسخه از آغاز شاهنامه است تا پایان داستان برزو پسر سهراب.
مدحی کتاب را با دو مقدمه شروع کرده، بیشتر مقدمه‌ی اول افتاده و فقط صفحه‌ی اول آن باقی است. در مقدمه‌ی دوم می‌گوید که قصه‌خوان سلاطین زیر بوده است:
۱- سلطان مراد بن سلطان سلیم( سلطنت از ۹۸۲- ۱۰۰۳)
۲- سلطان محمد بن سلطان مراد ( پادشاهی از ۱۰۰۳- ۱۰۱۲)
