قراردادی است و حاصل توافق کاربران است. این قرارداد مدارج و مراتبی دارد یعنی میزان قوت، فراگیری و محدودکنندگی آن می‌تواند کم یا زیاد باشد. نشانه تک معنا دقیق‌تر از نشانه چند معناست. دلالت صریح عینی، نشانه تصریحی و نشانه آگاهانه به ترتیب دقیق‌تر از دلالت ضمنی ذهنی، نشانه تلویحی و نشانه غیرآگاهانه است. با ابهام قرارداد، ارزش نشانه به تناسب کاربران گوناگون آن، تنوعات بیشتری به خود می‌بیند و هرچه قرارداد فراگیرتر و دقیق‌تر باشد، نشانه رمز پرداخته‌تر است. (گیرو، 1383، 43-41)
معنا
«فرهنگ‌های لغت دو تعریف از واژه معنا به دست می‌دهند: یکی «مفهومی که یک نشانه بیان‌گر آن است.» و دیگری «مفهومی که موضوع یک فکر می‌تواند به آن ارجاع دهد». معنا نوعی رابطه است، و این رابطه هر معنایی را در دل معنایی جدید می‌نهد.» (همان، 62، 63)
«معنا18 از راه رابطه یک نشانه با نشانه دیگر بهتر وصف میشود تا رابطه آن نشانه با واقعیت بیرونی این رابطه نشانه با [نشانه‌های] دیگر نظام را سوسور ارزش می‌خواند. از نظر سوسور ارزش چیزی است که در وهله اول معنا را تعیین میکند… . معنا روندی فعال است. نشانه شناسان افعالی چون آفریدن19، تولید 20و مذاکره21 را در اشاره به این سه فرایند به کار می‌برند. (همان، 72)
فرستنده هنگام ارسال پیام فراوانی فرمول‌بندی پیام خود در اختیار دارد، لذا گزینش [وچینش] نشانه‌ها، کنشی معنادار است که از آن تحت عنوان محورهای همنشینی و جانشینی یاد میشود. کار این دو، سازماندهی نشانه‌ها است.
همنشینی22: «همنشینی پیامی است که نشانه‌های برگزیده در آن گرد آمده است.» (همان، 86)
جانشینی23: «جانشینی رشته‌ای از نشانه‌هاست که یکی از آنها باید برگزیده شود.» (همان،86)
1-7جامعه آماری
بولتنهای خبری 20:30 و شصت دقیقه در تاریخهای18 تیر که تاریخ ویژه ای در تاریخ سیاسی ایران است و 9 مهر که زمان وقوع رویداد خاصی در ایران(کنفرانس فلسطین در تهران) است.
* در این پژوهش هر واحد معنادار، یک خبر کامل از یک بولتن خبری فرض شده است.
1-8 شیوه نمونه گیری و حجم نمونه
از هر شبکه دو بولتن خبری ،که یک مورد درتاریخی که به لحاظ سیاسی ویژه است یعنی 18 تیر و دیگری در یک روز عادی که رویداد ویژه ای اتفاق افتاده است یعنی 9 مهر ، مورد تحلیل قرار خواهد گرفت.
1-9 شیوههای تجزیه و تحلیل داده ها
در این پژوهش داده‌ها در سه سطح تحلیل می‌شوند:
1- در سطح اول «واحد تحلیل» یعنی هر خبر، به لحاظ تکنیک‌های خبری و فنون اقناعی و تبلیغی مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت تا یک نمای کلی، هرچند غیرقابل تعمیم از اخبار دو شبکه بدست آید. مثلاً استفاده زیاد از یک ارزش خبری یا عنصر خبری، رویکرد کلی خبر نویسی را مشخص میکند و اینکه آیا اصولاً تکنیک‌ها منطبق با اصول آکادمیک است یا خیر؟ جنبه دومی است که در این مرحله پاسخ داده میشود. نتایج این سطح در سطح دوم و سوم مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
2- در سطح دوم متن در دو حوزه زبان شفاهی و تصویر مورد تحلیل نشانه شناختی قرار خواهد گرفت و با توجه به اطلاعات مرحله اول، رمزها، رمزگشایی خواهد شد.
3-در سطح سوم با توجه به یافتهها به روشهای معنا سازیهای حاکم در دو رسانه خواهیم رسید.
در مراحل اول و دوم اخبار تک به تک بررسی خواهند شد امّا در مرحله سوم کل اخبار تحلیل شده، یک جا مورد تحلیل قرارخواهند گرفت.
1-10 پیشینه پژوهش
• بررسی معیارهای گزینش اخبار: مقایسه نحوه اخبار افغانستان در رادیو دری جمهوری اسلامی ایران و رادیو بی بی سی انگلیس،علی یاور اکبری، 1383
در این پژوهش اخبار چهل بخش خبری ساعت 18 رادیو دری و مجله آسیای میانه بخش فارسی بیبیسی با روش نمونهگیری غیرتصادفی انتخاب و تحلیل شدهاند.
بر اساس یافتههای این پژوهش رادیو دری وقت بیشتری نسبت به بی بی سی به اخبار افغانستان اختصاص میدهد و تنوع موضوعی بیشتری دارد. هر دو به امور سیاسی، جنگ و خشونتهای سیاسی تاکید بیشتری داشتهاند. اغلب اخبار ناامیدکننده هستند و منبع اخبار، خبرنگاران هستند؛ به عبارتی لید «که» در بیشتر اخبار برجسته شده است. رادیو دری بیشتر مصاحبه پخش میکند و بیبیسی گزارش؛ تنوع افراد در هر دو شبکه یکسان است. میان دو شبکه در استفاده از ارزشهای خبری دربرگیری، برخورد، استثنا و شگفتی تفاوت معناداری وجود دارد، ولی از نظر شهرت، فراوانی تعداد و مقدار و تازگی شباهت وجود دارد.
• ساختار و شیوه انعکاس اخبار سیاسی، تحلیل محتوای اخبار ساعت 21 شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران، غلامرضا محمدی مهر،1377
در این پژوهش ساختار و شیوه ارائه اخبار سیاسی شبکه اول سیما با روش تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است تا به شناخت تصاویری که از رویدادهای داخلی و خارجی ارائه میشود دست یابد. برای این هدف 53 بخش خبری از آذر 1376 تا آذر 1377 تحلیل شدهاند. فرضیههای این پژوهش که بر اساس یافتهها تایید شدند عبارتند از :
1. بین اخبار داخلی و خارجی بودن اخبار سیاسی و نوع جهت گیری خبری رابطه وجود دارد.
2. سوگیری خبری و عدم رعایت بیطرفی، در دراز مدت منجر به بی اعتمادی مخاطبان نسبت به رسانه میشود.
• پژوهشی پیرامون اخبار تلویزیون، داوود اسماعیلی،1358-1359
در این پژوهش پیمایشی، جامعه آماری متشکل از اقلیت مذهبی(ارامنه)، کارگران، اصناف و روشنفکران (دبیران مدارس و روزنامه نگاران) هستند.
محورهای پژوهش درباره استفاده از تلویزیون به عنوان منبع کسب خبر، محتوای خبر در حوزههایی نظیر اعتماد، سلامت خبر، بی طرفی، اعتماد به منبع و … ، پخش اخبار و مدت زمان آن، چگونگی خبرگیری پاسخگو و منابع مختلف کسب خبر است.
بر اساس یافتههای پژوهش اصناف و کارگران بیشترین گرایش مثبت درباره استفاده از تلویزیون به عنوان منبع قابل اعتماد را داشتهاند و روشنفکران و ارامنه با گرایش منفی، کمترین اعتماد را به تلویزیون به عنوان منبع دسترسی به اخبار داشته اند.
این پژوهش ها در سال89 که پژوهشگر کار تحلیل خود را آغاز نمود از بعد تحلیل خبر تلویزیونی به پژوهش موجود شباهت بیشتری داشتند که البته دو پژوهش اول شباهت بیشتری در موضوع داشتند.
فصل دوم
چارچوب نظری و ادبیات پژوهش
2-1 مقدمه
«مطالعه تلویزیون برای درک نظامهای دلالتی امروزی به نیازی بنیادین تبدیل شده است. تلویزیون شکلی از سواد خاص خود را ایجاد کرده است که افراد بیشتری در مقایسه با هر رسانه دیگری در هر مقطعی از تاریخ، آگاه و درگیر می سازد.» (دانسی، 1387، 225)
اکنون تلویزیون به عنوان عضوی از خانواده، مسئولیت سرگرمسازی، اطلاعرسانی و آموزش را به عهده گرفته است. تربیت و شکل دهی به نگرشها، تقویت ایدئولوژیها، بسترسازی برای بروز رفتاری خاص و … از اثرات فرهنگی این عضو جدید خانواده است.
تلویزیون، پنجرهای رو به جهانی است که حاصل توافق نگرش اکثریت و قدرت حاکم در جوامع است. اخبار، مستند نما ترین برنامه تلویزیونی است که کوشش می کند تا به قول فیسک، «کارکرد نقالی» را از طریق تحریف واقعیات انجام دهد.
«تلویزیون بر این نظریه سوال برانگیز متکی است که باید بتوان در همه جا به هر چیزی که در هر کجا اتفاق میافتد، آگاه شد. اگر قرار بر این باشد که هر کسی قادر به دیدن هر چیزی باشد، در بلند مدت همه چیزهای دیدنی که ارزش آنها به کمیابیشان بود، بیارزش خواهد شد و اگر افراد بتوانند همه چیز را عملا ببینند و بشنوند، شاید روزی فرا برسد که تقریبا به هیچ چیزی به طور خاص علاقه نداشته باشند.» ای. بی. وایت (دانسی،1387،225)
2-2 نظریه‌های مرتبط با پیام (اخبار)
در میان برنامه‌های رسانه‌های جمعی، اخبار جایگاه ویژه‌ای در قدرت و هدایت افکار عمومی دارد؛ حتّی با وجود این که اصل عینیت در اخبار جایگاهی سست دارد مستند و واقعیت نماتر از سایر برنامه‌های رسانه به نظر می‌رسد و در تلویزیون این امر بسیار جدی‌تر مطرح است.
«دنیس ک. دیویس» از اندیشمندان ارتباطات سیاسی… . دیدگاه‌های مختلف در مورد خبر را به 5 دسته طبقه‌بندی کرده است. این دیدگاه‌ها عبارتند از: 1- مطالعات فرهنگی که توسط اندیشمندان انگلیسی پی ریزی شده است. 2- دیدگاه ساخت اجتماعی واقعیت 3- دیدگاه تعدی رسانه در سیاست 4- مطالعه سازمان‌های خبری و 5- تئوری روایت خبر.» (محمدی مهر، 31)
2-2-1دیدگاه مطالعات فرهنگی
اهمیت خبر در این دیدگاه به دلیل اهمیت ایدئولوژیک آن در تعریف جهان اجتماعی است و توجه و علاقه عمومی به سمت نظم سیاسی مستقر هدایت میشود و سایر دیدگاه‌ها در رسانه، منزوی است. نخبگان به عنوان سخنگویان مشروع به مسائل عمومی می‌پردازند و منتقدان، به شیوه برچسب‌زنی به حاشیه رانده می‌شوند.
از نظر استوارت هال24 که نظریات محوری را در این رویکرد ارائهکردهاست مفاهیم از طریق زبان، هژمونی «طرح‌های معانی فرهنگی» را پی‌ریزی می‌کنند که ایدئولوژی حاکم را پی‌ریزی میکند. خبر به چند طریق این وظیفه را انجام میدهد:
1. پوشاندن جنبه‌هایی از واقعیت به ویژه ماهیت استثماری جامعه و ایجاد اطمینان در طبیعی بودن آنها.
2. متلاشی شدن منافع و علایق طبقه تحت سلطه
3. ایجاد یک اتحاد یا «هماهنگی خیالی» یا اشاعه مفاهیمی چون اجتماع، ملت، توافق و افکار عمومی (همان ، 33-31)
گروه رسانه‌ای گلاسکو، وسیع‌ترین فعالیت‌های پژوهشی را انجام داده‌اند. از نظر آنها مفهوم بیطرفی فقط یک ایده‌ال است و اخبار آیینه واقعیات نیستند. شیوه انتخاب، ارائه و تدوین رویدادهای تلویزیونی به نفع صاحبان قدرت است و «واقعیت سازی» صورت می‌گیرد.
چند گزاره اصلی این رویکرد عبارتند از:
1. خبر به طرزی اجتماعی ساخته میشود.
2. رویدادهایی که گزارش می‌شوند نه به دلیل اهمیت ذاتی، بلکه معیارهای پیچیده درگزینش خبر دخیل است.
3. خبر در معرض استحاله شدن از طریق 1) شکل درج و پخش اعم از خط، صدا و تصویر 2) خواص فیزیکی و فنی رسانه‌ها و 3) شکل کاربرد آنها قرار می‌گیرد.
4. جانبداری در اکثر اخبار وجود دارد زیرا اخبار از زاویه ویژه نهادهایی که خاستگاه اجتماعی اقتصادی و سیاسی خاصی دارند مخابره میشود.
در نهایت این که خبر یک محصول است تا یک «پدیده طبیعی» ؛ خبر منعکس کننده ارزشهای حاکم در یک گستره خاص تاریخی است. (همان ، 34-33)
از دل این رویکرد نظریه بازنمایی ارائه شده است که تئوری اصلی برای تحلیل این پژوهش است و در مدل نظری به تفصیل خواهد آمد.
2-2-2 دیدگاه ساخت اجتماعی واقعیت
بر پایه این دیدگاه در جهان اجتماعی، به طور ذاتی و واقعی هیچ مفهومی وجود ندارد و باید این مفاهیم را به وجود آورد تا از طریق اعمال انسانی بر رفتارها، رویدادها یا چیزها تحمیل گردد. مفهوم در زمینه و بافتی به وجود می‌آید که گروه‌هایی بر آن سلطه دارند و این گروه‌ها دارای منافع ذاتی هستند. پس از این، ما آنها را صحیح قلمداد می‌کنیم و به صورت بخشی از مجموعه «طبقه‌بندی‌ها» یا ذخیره‌ای از دانش درمی‌آید و ما از آن به عنوان چارچوب بندی یا تفسیر تجربه روزمره خود از آنها استفاده می کنیم. ما از منافعی که گروه‌های سلطه دارند ناآگاهیم. رسانه‌ها به سمت حفظ وضع و بافت موجود گرایش دارند. اخبار نمی‌تواند صرفاً ابزار انتقال واقعیات عینی باشد زیرا برخی رویدادها انتخاب و برخی دیگر حذف میشود و همین امر مطالب زیادی درباره ساختار جهان اجتماعی به ما می‌فهماند. اخبار با این وضع، دسته‌بندی موجود را تقویت میکند. (همان، 36-35)
2-2-3 دیدگاه دخالت رسانه در سیاست
این دیدگاه مبتنی بر مطالعات علوم سیاسی است و بر نقش رسانه در مبارزات سیاسی متمرکز است.
2-2-4 پژوهش در مورد سازمان‌های خبری
براساس این دیدگاه اخبار مدرن یک کالای تجاری بسته‌بندی شدهاست که براساس مختصاتی استاندارد، طراحی و تولید شده و به بیشترین مخاطبین ممکن به فروش می‌رسد.
سازمان‌های خبری مدرن توسط هیأت مدیره قلیلی اداره میشود که اولویت‌ها را تعیین میکند. براساس رویکردی دیگر فشارهای دیوانسالاری و شیوه تولید خبر، سازمان‌های خبری را در مقابل نخبگان سیاسی که از طریق دستکاری در خبرها به منافع خود دست یابند آسیب‌پذی
