اقتصادي که به خاطر سهم بيشتر صادرات ترکيه به ايران، بيشترين سود آن براي ترکيه است، در حالي صورت ميگيرد که تنها کشوري که مردم آن حق خريد املاک و مستغلات در خاک ترکيه را ندارند، ايران مي باشد! (سازمان توسعه تجارت ايران 1388، 78).
3-4-9- روابط اجتماعي و فرهنگي ايران و دولت حزب عدالت و توسعه
روابط ايران و ترکيه در ابعاد فرهنگي و اجتماعي در طي يک دهه اخير که حزب عدالت و توسعه در ترکيه سکان دولت را در دست داشته است، داراي يک روند بدون تنش در هشت سال اول بود، اما طي دو سال آخر آن يعني از سال 2010 به بعد داراي تنش و نوسان شديدي بوده است.
روابط اجتماعي و فرهنگي دو کشور بر سابقه‌ي تاريخي چند صد ساله ميان دو کشور استوار بوده است. سابقه تاريخي فرهنگي و اجتماعي مشترکي که ريشه در آداب و سنن مردم فلات ايران و امپراتوري ايران طي قرنها قبل داشته است.
نزديکي فرهنگي و اجتماعي مردم دو کشور و حس برادري و هم زيستي مسالمتآميز مردم دو کشور، موجب گرديد تا مردم و مسئولين ايران از پيروزي حزب عدالت و توسعه در ترکيه در سال 2002، بسيار خوشحال شده و اين رويداد را به عنوان نقطه عطفي در بهبود روابط ايران و ترکيه قلمداد نمايند.
بازيابي قدرت توسط حزب عدالت و توسعه در ترکيه، مردم و مسئولين ايراني را چنان خوشحال نمود که سيل تبريک ايرانيان به سوي مسئولين حزب عدالت و توسعه و به خصوص رجب طيب اردوغان و عبدالله گل، سرازير گرديد.
در اين وضعيت بود که روابط اجتماعي، فرهنگي و ديني موجب شد تا بسياري از سياستمداران و مسئولين ايراني دچار نوعي خوش خيالي شده و از پيروزي حزب عدالت و توسعه در ترکيه به هيجان آمده و نظرات آرمانگرايانهاي ارائه دهند.
حميدرضا حاجي‌بابايي، عضو كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس ششم درباره تاثير پيروزي حزب عدالت و توسعه در انتخابات ترکيه بر روابط با ايران ميگويد {ما هم به عنوان يک همسايه تركيه مي‌توانيم پيمان‌هاي اقتصادي، سياسي، فرهنگي خوبي باهم داشته باشيم. با اين حساب، قطعا آينده‌ي بسيار درخشاني را با اين حزب خواهيم داشت. البته بايد منتظر موضعگيري خاص احزاب داخل تركيه و كشورهاي ديگر باشيم كه البته اين ارتباط مستقيم به رفتار حزب عدالت و توسعه خواهد داشت } (خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) 17 آبان 1381).
اين تبريکات از سوي ايرانيان در تمامي انتخابات بعدي که حزب عدالت و توسعه در آنها به پيروزي رسيد، ادامه داشت. ايرانيان در اين سالها همواره اميدوار بودند تا ترکيه در مسير همسويي و همکاري با ايران حرکت کند.
افزايش تعداد گردشگران ايراني در ترکيه و نيز اقبال گردشگران ترکيهاي به ايران، حضور گسترده و مستمر تيم‌هاي ورزشي ايران در ترکيه جهت برگزاري اردو و مسابقات دوستانه، برگزاري يادبود گراميداشت بزرگان دو کشور و به خصوص اديبان و عالمان مشترک مانند مولانا در قونيه و در ايران با حضور بزرگان سياسي و علمي دو کشور، تبادل استاد و دانشجو ميان دانشگاههاي دو طرف، گستردگي و هم پوشاني شعر و ادبيات مشترک دو کشور و … از جمله موارد همگرايانه و بدون تنش دو کشور در بُعد اجتماعي و فرهنگي بوده است.
يکي از بهترين و بارزترين همگراييهاي اجتماعي دو کشور را مي توان در حوادث خسارت بار غير مترقبهاي مانند زلزله و يا حوادث تروريستي در دو کشور مشاهده کرد.
درست يک سال بعد از روي کار آمدن حزب عدالت و توسعه در ترکيه، زلزله‌ي شديد و خسارتبار ايران در منطقه‌ي بم در استان کرمان در تاريخ پنجم دي ماه 1382 رخ داد که منجر به خسارات جاني و مالي بسيار شديدي گرديد. بلافاصله بعد از اين زلزله، مسئولان بلندپايه ترکيه از جمله احمد نجدت سزر105 رئيس جمهور، رجب طيب اردوغان نخست وزير و … ضمن اعلام تسليت و همدردي با ايرانيان، بر ارسال کمک به ايران اهتمام ورزيدند. رجب طيب اردوغان نخست وزير تركيه در همان روز در گفتگويي تلفني با دكتر محمدرضا عارف معاوناول رييس جمهورايران، ضمن اعلام تسليت دولت و ملت تركيه به دولت و مردم ايران به مناسبت زلزله، آمادگي كامل اين كشور را براي ارسال كمک‌هاي مورد نياز مناطق زلزلهزده ايران اعلام كرد. نخست‌وزير تركيه در اين گفتگو با اظهار تاسف از خسارت‌هاي وارده به مردم مناطق زلزلهزده، گفت {كه يك گروه 75 نفره از پزشكان كشور تركيه آماده حضور فوري در مناطق زلزلهزده هستند. ما آماده هستيم كه تحت نظر دولت جمهوري اسلامي ايران تيم‌هاي پزشكي، تيم‌هاي تجسس و هر گونه كمک مورد نياز را به ايران ارسال كنيم} (خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) 5 دي 1382).
ايران، کمکها و همدرديهاي ترکيه با ايرانيان را در زلزله بزرگ منطقه وان ترکيه در سال 2011 ( آبان 1390 شمسي) پاسخ داد. در پي اين زلزله‌ي بزرگ و مهيب در سال 2011، در همان اولين روز حادثه، بيست نفر از امدادگران جمعيت هلالاحمر ايران از طريق مرز زميني وارد منطقه زلزلهزده”وان”شدند، اين امدادگران كه تجهيزات غذايي، زيستي و امدادي به همراه داشتند براي ارزيابي ميزان خسارات ناشي از زلزله 2/7 ريشتري به”وان”اعزام شدند. ايران در همان روز، موفق به امدادرساني به زلزلهزدگان شده و اقلام مورد نياز از قبيل موادغذايي، پتو و ساير مواداوليه را در بين مردم آسيب‌ديده استان”وان”توزيع کرد و منتظر اعلام نياز مسئولان تركيه براي اعزام نيروها و كمک‌هاي بعدي نسبت به اين منطقه آسيب‌ديده در تركيه بود. ايران و استان آذربايجان غربي اولين كشور كمك كننده در استان”وان”محل زلزله 2/7 ريشتري بودند (خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) 2 آبان 1390).
در حالي که در همين زمان ترکيه در حال دخالت شديد در امور سوريه و حمايت از گروههاي تروريستي ضد دولت بشار اسد بود و اين کار ترکيه بر رابطه ايران و ترکيه، تأثير منفي داشت اما مسئولان و بزرگان ايراني بعد از اين زلزله به ابراز همدردي و اعلام تسليت به مردم و مسئولان ترکيه پرداختند، به نحوي که محمود احمدينژاد رئيس جمهور، علي اکبر صالحي وزير امورخارجه، علي لاريجاني رئيس مجلس شوراي اسلامي، آيت الله مکارمشيرازي و … در همان دو روز اول به اعلام همدردي با مردم و مسئولان ترکيهاي پرداختند ( خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) 3 و 2 آبان 1390).
ايرانيان چنان با مردم زلزلهزده ترکيه همدردي کردند که علاوه بر گروههاي امدادي هلالاحمر ايران و چندين محموله‌ي بزرگ کمکهاي ارسالي به ترکيه در همان چند روز اوليه، هيأتي از نمايندگان مجلس ايران نيز به نمايندگي از سوي مجلس در ترکيه و مناطق زلزلهزده حاضر شده و به بررسي امور پرداختند ( خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) 11 آبان 1390).
اين اقدامات انسان دوستانه‌ي ايران که حتي زودتر و سريع تر از اقدامات دولت ترکيه صورت گرفت، آنچنان بود که مسئولين ترکيه را به اعتراف وادار کرده، برادري و همسايگي دو کشور را به آنها يادآوري نمود. چنانکه”بشير آتالاي106″معاون نخست وزير تركيه با اشاره به اينكه جمهوري اسلاميايران همواره يار و ياور تركيه در لحظات سخت و بحراني بوده است ميگويد {كشورهاي زيادي براي كمک رساني به زلزلهزدگان اعلام آمادگي كردند ولي تنها كشور ايران و جمهوريآذربايجان اقدام به ارسال كمک به آسيب ديدگان نمودند}. اين مقام مسئول همچنين با تقدير از همراهي مسئولين استان آذربايجانغربي بخصوص استاندار و معاونين وي و نيز نيروهاي هلالاحمر در ارسال كمک و همراهي در اين فاجعه ابراز داشت {كمک‌هاي امدادي آذربايجان غربي در اولين زمان ممكن به تركيه رسيد و موجب تسلي و آسودگي بازماندگان اين حادثه شده است}.
وي ادامه ميدهد که {ايران و تركيه خود را برادر خود مي‌دانند و اين امر در مواقع بحراني به عينه ديده ميشود، حسن همجواري دو كشور در ميان مردم و دولتها به وضوح ديده ميشود} (خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) 11 آبان 1390).
اما ده ماه بعد در اواسط سال 2012 (مرداد ماه 1391) که زلزلهاي در استانهاي آذربايجان ايران و به خصوص مناطق “ورزقان” و”اهر”رخ داد، ديگر از آن اقدامات اوليه و همدرديهاي گسترده‌ي مسئولين ترکيهاي براي زلزلهزدگان ايراني خبري نبود. در حالي که پادشاه و وليعهد عربستان سعودي که رابطه خوبي با ايران هم نداشتند، به ابراز همدردي و تسليت به رئيس جمهور و مردم ايران پرداختند، از مسئولان ترکيه تنها احمد داوداوغلو وزير امورخارجه اين کشور به ابراز همدردي تلفني با وزرير امورخارجه ايران پرداخت! ( خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) 22 مرداد 1391 ).
کمکهاي ترکيه به زلزله زدگان ايران که با تبليغات گسترده قومي و پانترکيسم107 همراه بود، تنها چند کاميون را شامل ميشد. دولتمردان ترکيه و رهبران حزب عدالت و توسعه، در اين زمان به شدت به فکر ضربهزدن و برکناري بشار اسد108 از حکومت سوريه بودند تا بتوانند ضربهاي محکم به منافع و قدرت ايران در سطح منطقه وارد کنند، بنابراين همدردي و اعلام برادري با زلزلهزدگان ايراني را فراموش کرده بودند.
3-4-10- روابط ديني و مذهبي ايران با دولت حزب عدالت و توسعه
يکي از وجوه مشترکي که روابط ايران و ترکيه را از سال 2001 به بعد در مسير بهبودي و گسترش قرار داده بود، اشتراکات ديني و احترام به مذاهب دو کشور بود.
طي سالهاي بعد از حاکميت حزب عدالت و توسعه، ايرانيان در سطح مردم و مسئولين همواره از اقدامات و تلاشهاي حزب عدالت و توسعه براي برقراري احکام اسلامي در ترکيه، به شدت دفاع نموده و از آنها پشتيباني نمودند. مسايلي مانند لغو ممنوعيت حجاب در مدارس دادگاهها و … که ايرانيان از آنها حمايت ميکردند.
اما در زمينه مسايل مذهبي، با توجه به اينکه ترکيه داراي يک اقليت حدوداً بيست درصدي علوي و شيعه ميباشد، احترام به اقليتهاي قومي در هر دو کشور و همچنين آزادي مراسمات مذهبي و احترام به مذاهب رسمي ميان دو کشور، در بالاترين سطح خود رعايت ميشد. در اين دوره، از تهديدهاي مذهبي يا برتريجويي مذهبي دو کشور در منطقه نيز خبري نبود.
در ترکيه طي چند سال گذشته و حتي همين دو سال اخير نيز مراسمات رسمي شيعيان مانند مراسم عاشورا برگزار شده و مورد استقبال مردم ترکيه و حتي مسئولين آن مانند رجب طيب اردوغان قرار گرفته است، به نحوي که اردوغان در سال 2010 (آذر ماه 1389 شمسي) به همراه علياکبر ولايتي از ايران در مراسم عاشوراي شهر استانبول شرکت کرده و به سخنراني در مورد عاشورا، امام حسين(ع) و … ميپردازد. اردوغان در اين مراسم كه در شهر استانبول برگزار شد، طي سخناني در ابتدا انفجار تروريستي در شهر چابهار و نيز حملات تروريستي در شهرهاي نجف و سامراي عراق و اقدامات تروريستي كه غير نظاميان را در هر مكاني از جهان هدف قرار ميدهد، محكوم كرده و ميگويد {مسلمانان منطقه، مسيري مشترک دارند و بايد اختلافاتشان را كنار بگذارند و در جهت تقويت وحدت و ناكام گذاشتن هر گونه تلاش براي فتنهانگيزي گام بردارند}. وي در ادامه مي گويد {اين وقايع بيانگر توطئه‌هاي از پيش طراحي شده است و ما چنين توطئه‌هايي را در شهرهاي تركيه داشتيم و درس مهمي از اين طرح‌هاي توطئه گرفتيم كه بايد در مقابل چنين حوادث تروريستي براي آينده‌اي بهتر تلاش كنيم و وحدت خود را حفظ كنيم} ( خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) 26 آذر 1389).
اين همراهي اردوغان و برخي ديگر از مسئولين ترکيه با عزاداران و شرکت آنها در مراسم عاشوراي حسيني، چنان مورد توجه مردم و مسئولين ايراني قرار گرفت که رسانهها و حتي صداوسيماي ايران، بارها به انعکاس و پخش مراسم مذکور پرداختند. از سوي ديگر آيتالله جعفر سبحاني از مراجع تقليد در ايران نيز به تمجيد از اردوغان پرداخته و مي‌فرمايند {شرکت آن شخصيت گرامي در مراسم عزاداري سال جاري در کشور خويش بسيار مهم و اثرگذار است از يک طرف، دعوت به تکريم عترت و پيروي از اين خانواده است، از نظر ديگر حمايت از اهداف حسين بن علي(ع)است که در رأس آنها ظلم‌ستيزي و عدالت‌خواهي است که امروز جامعه بشري بدان نياز مبرم دارد و شعار حسين بن علي(ع) و حسينيان پيوسته اين بوده که”هيهات منا الذله”. دولت حضرتعالي در اين مدتي که بر سر کار آمده و فعاليت‌هاي اصلاحي خود را آغاز كرده به خوبي
