منابع و ماخذ پایان نامه اعجاز قرآن، وجوه اعجاز قرآن، تفسیر علمی، قانون گذاری

اصفهانى، فخر رازى، طبرسى، زمخشرى، بلاغى، علّامه طباطبائى و …اما جمعى هم بر تدوين اثر مستقلى در اعجاز قرآن، اقدام نموده‏اند. (مودب، 1379ش، ص10)

2. 1. 2. ابعاد اعجاز قرآن:
دانشمندان ابعاد متعددی از اعجاز قرآن را بر شمرده اند، از جمله اعجاز بیانی؛ اعجاز تشریعی؛ اعجاز عددی؛ اعجاز علمی، اعجاز غیبی؛ اعجاز هدایتی و معارفی، اعجاز از حیث نظمآهنگ و اعجاز از حیث عدم اختلاف. البته ابعاد اعجاز قرآن منحصر در این موارد نبوده و ممکن است با تحقیق و کاوش بیشتر، ابعاد جدید تری از وجوه اعجاز قرآن روشن گردد. آیه الله خویی پس از شمارش ابعاد مختلف می گوید: گواهی امیر مؤمنان(ع) بر اعجاز قرآن در شرایطی که خود دارای کلامی معجزه آسا بوده و عرب و عجم را وادار به تحسین نموده است، شاهدی بر وحیانی بودن قرآن است. (خویی، بی تا، ص91) امروزه اعجاز قرآن در سه بعد مهمّ و اساسى (بیانی، علمی،تشریعی) مطرح می شود، که ما نیز به اختصار خواهیم پرداخت:

2. 1. 2. 1. اعجاز بیانی قرآن:
برجسته‏ترين وجوه اعجاز قرآن، «اعجاز بيانى يا فصاحت و بلاغت قرآن» است. قرآن در زمانى نازل گشت كه ملّت عرب دوران پيامبر(ص)، در اوج سخنورى و گفته‏هاى بيانى بوده است، از آن زمان تاكنون، هنوز هم سخن و اشعار جاهلى مورد تمسّك است. اما قرآن كلامى برتر از كلام آنها بود و موجب تعجّب همگان شده و برترى خود را براى ديگران نشان داده بود. (مودب، 1379ش،ص 145) این بخش بيش‏تر به جنبه‏هاى لفظى و عبارات به كار رفته و ظرافت‏ها و نكته‏هاى بلاغى نظر دارد؛ گرچه در اين نكته‏ها و ظرافت‏ها در معنا و محتوا نقش اصلى را ايفا مى‏كند. (معرفت، 1381ش، ص374)
انتخاب واژه‏هاى به كار رفته در عبارات‏ قرآنى به‏گونه‏اى است كه اگر كلمه‏اى را از جاى خود برداشته، بخواهیم كلمه ديگرى را جایگزين آن كنيم كه تمامى ويژگى‏هاى موضع كلمه اصل را ايفا می كند، يافت نخواهد شد. (همان،ص375)
در ارتباط با تناسب معنوى آيات می توان گفت: پراكندگى در نزول آيات اقتضا مى‏كند ميان هر دسته آياتى كه به مناسبتى نازل گشته با دسته ديگر كه به مناسبت ديگرى نازل گشته است، تناسبى وجود نداشته باشد، و اين پراكندگى در نزول باید در چهره مجموع آيات هر سوره به‏خوبى هويدا باشد و آن امروزه به نام «وحدت موضوعى» در هر سوره خوانده مى‏شود، همين وحدت موضوعى است كه وحدت سياق سوره را تشكيل مى‏دهد و مسأله اعجاز در همين نكته است كه پراكندگى در نزول، عدم تناسب را اقتضا مى‏كند، با آن‏كه تناسب و وحدت سياق در هر سوره به‏ خوبى مشهود است. (همان،ص387)
سيد قطب نظرى نافذ در اين راه به خرج داده كه احاطه كامل خود را در فهم اهداف سوره‏ها نشان داده است؛ و نيز استادش دكتر محمد عبد اللّه درّاز پيش از تفسير هر سوره در اين باره تأكيد داشته و اين ذهنيّت را كه قرآن مجموعه‏اى از انديشه‏هاى پراكنده است، به شدّت ردّ مى‏نمود و مى‏گفت: با دقتى كه دانشمندان اسلامى امروزه انجام داده‏اند، به‏خوبى روشن شده كه هر سوره داراى تنظيم خاص است، كه با يك مقدمه شيوا شروع مى‏گردد، سپس به مقاصد عاليه خود مى‏پردازد و با يك جمع‏بندى كوتاه خاتمه مى‏يابد(معرفت،1415ق، ج5، ص290-304)
نظمآهنگ واژگانى از دیگر وجوه اعجاز بیانی است که در سراسر آیات است. اگر كلمه‏اى را كه به شكلى خاص به كار رفته به صورت قياسى ديگر كلمه برگردانيم يا واژه‏اى را حذف يا پس و پيش كنيم، در اين نظمآهنگ اختلال به‏وجود مى‏آيد. به عنوان مثال «وَ الْفَجْرِ وَ لَيالٍ عَشْرٍ، وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ، وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ، هَلْ فِي ذلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ؟»(فجر/1-5) ياء اصلى كلمه «يسر» به خاطر هماهنگى با فجر و عشر و الوتر و حجر … حذف شده است. تاثیر شيوه برانگيختن با صدا در زبان بر دل همه آدميان طبيعى است. در قرآن كريم نظمآهنگ اعجازگون صوت‏ها همگان را مخاطب قرار مى‏دهد؛ چه آنان كه زبان را مى‏فهمند و چه آنان كه نمى‏فهمند. (معرفت، 1381ش، ص387)

2. 1 . 2. 2 . اعجاز علمی قرآن:
اعجاز علمى اشاراتى است گذرا كه به برخى از اسرار طبيعت و خلقت و حیات، نظر دارد و به‏گونه تراوشى از لابه‏لاى تعابير قرآنی مشهود مى‏گردد، كه با مرور زمان و پيشرفت دانش و قطعيّت يافتن برخى نظريّه‏هاى علمى، پرده از اين اشارت‏ها برداشته مى‏شود و دانش‏مندان خصوصا با پى بردن به اين حقايق، قرآن را از ديدگاه اعجاز مورد ستايش و پذيرش قرار مى‏دهند. به عنوان نمونه«سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ‏» (فصلت/53) به شگفتیهای آفرینش آسمان و ستارگان وبه رموز اعجاز آمیز خلقت انسان اشاره می کند. قرآن کریم مسائل علمى بسيارى را پيشگام‏تر از زمان، بيان كرده كه نگاهى كاونده بر آنها شگفتى اعجاز علمى قرآن را نشان مى‏دهد.
تفسير علمى، سابقه‏اى هزار ساله دارد ولى ادعاى اعجاز علمى قرآن، در دو قرن اخير مطرح شده است، كه بسيارى ازكشفيات علوم تجربى با قرآن منطبق شد و صحت و اتقان اين كتاب الهى بيش از پيش به اثبات رسيد. (رضایی اصفهانی، 1381ش،ص16)
مسائل علمى كه قرآن بر آنها اشاره نموده است، امورى است كه در صدر اسلام، راهى براى شناخت آنها نبوده است، مگر از طريق وحى و با پيشرفت علم و دانش بشرى، برخى از آنها روشن شده و عظمت قرآن براى دانشمندان بيشتر گرديده كه چگونه در 1400 سال پيش، قرآن از آنها ياد نموده است. بشر آن روز، دركى از آنها نداشته، همان‏طور كه بشر امروزى نيز، در مواردى، دركى از مسائل علمى قرآن ندارد و شايد هزاران سال بايد بگذرد تا نكات دقيق علمى قرآن مورد شناسائى واقع شود. (معرفت،1381ش، ص420؛ مودب،1379ش،ص194؛ عرفان، 1379ش، ص151- 169)
به عنوان مثال قران در آیات (رعد/3)و (ذاریات/46) به امر زوجیت اشاره دارد. اگر دانشمند معروف سوئدى در قرن 18 ميلادى موفق به كشف مسأله زوجيت در گياهان مى‏شود و بيان مى‏دارد كه جهان گياهان همچون حيوانات از طريق آميزش نطفه نر و ماده بارور مى‏شوند، قرآن در چهارده قرن قبل، آن را بيان داشته است.( مکارم شیرازی، 1374ش،ج10،ص115)
و یا در ارتباط با عمل لقاح بادها خداوند مى‏فرمايد: «وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ»،(حجر/22) آيه شريفه اشاره دارد كه برخى از درختان و … براى بارور شدن نياز به عمل لقاح بادها دارند. از اين روى بادها باروركننده‏اند. و یا مثلا در آیه «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَفَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» (مومنون/12-15) به مراحل شگفت‏آور سير نطفه در شكم مادر و چهره‏هاى گوناگون خلقت اشاره دارد.( رضایی اصفهانی، 1381،ص 87؛ عرفان، 1379ش، ص150؛ معرفت، 1381ش،ص419) و آیات بسیار دیگر که بیانگر اعجاز علمی است.
از مهم‌ترین کتاب‌های تفسیری که گرایش علمی دارند، کتاب «کشف الاسرار النورانیة القرآنیة»، تألیف محمد بن احمد اسکندرانی است که در آن مباحثی پیرامون اجرام آسمانی و زمینی، حیوانات و نباتات و معادن مطرح شده است. هم چنین کتاب «طبایع الاستبداد و مصارع الاستعباد»، عبدالرحمن کواکبی که شامل مقالاتی پیرامون تفسیر علمی آیات است،(ذهبی،1369ش، ج 2، ص 497و 498) هم چنین تفاسیری مانند «المنار»، «تفسیر طنطاوی»، «تفسیر مراغی»، «نمونه»، «پرتوی از قرآن» و تا حدودی «تفسیر المیزان» و «الکاشف فی تفسیر القرآن» نیز به تفسیر علمی آیات پرداخته‌اند. (رفیعی محمدی،1386ش، ص273)
نکته شایان توجه این است که مفسران شیعه با سبکی اعتدالی و میانه‌رو به تفسیر علمی پرداخته و تندروی برخی از تفاسیر اهل سنت، مانند طنطاوی و عبده را ندارند. اغلب مفسران شیعه از اطناب و تطویل کلام در این مورد پرهیز می‌نموده و جنبه احتمال و احتیاط را در نظر گرفته اند.(همان؛ به عنوان نمونه: شریف، 1990م، ص326، در تفسیر آیه « إِن کلُّ نَفْسٍ لما علیهاحَافِظ»طارق/4)
در مقابل این نوع تفسیر، گروهی به دفاع و گروهی هم به نقد برخواسته اند. طرفداران تفسير علمى، نتايج مثبتى را براى انطباق قرآن با علوم تجربى متذكر شده‏اندکه عبارت انداز:
1. موجب اتمام حجت بر كفار در دعوت آنان به اسلام و احيانا ميل آنان به اسلام مى گردد، زيرا قرآن (بر خلاف كتابهاى مقدس رايج در دنيا) نه تنها با علم معارضت ندارد بلكه مطالب علمى مهمى را نيز براى هدایت بشر دارد.
2. موجب تقويت ايمان مسلمانان به قرآن، حقانيت اسلام و روشن شدن تفسير علمى آيات قرآن می شود.
3. جلوگيرى از پندار تعارض علم و دين؛ و با روشن شدن مطالب علمى قرآن، همه افراد با انصاف متوجه مى‏شوندكه اسلام، نه تنها با علوم سازگار است، بلكه علم مؤيد دين است.( رضایی اصفهانی، 1381ش، ص53)
در مقابل این گروه، مخالفان انطباق قرآن با علوم تجربى، آثار منفى اين شيوه را چنين برشمرده‏اند :
1. موجب تفسير به رأى و تأويلهاى غير مجاز در آيات مى‏شود.
2. حقايق قرآن، تبديل به مجازات مى‏گردد.
3. تفسير علمى، اعتراف به اين است كه قرآن احتياج به غير دارد.
4. موجب تطبيق و تحميل نظريات علمى بر قرآن مى‏شود.
5. موجب شك مردم در صحت قرآن مى‏گردد، زيرا نظريات علمى، در معرض تغيير است و پس از چندى كه تغيير كرد، با ظاهر قرآن مخالف مى‏شود و مردم كه مطالب علمى را مى‏پذيرند، در صحت قرآن شك مى‏كنند.(همان؛ همان، 1375ش، ص324-327و 349-389؛ ذهبی، 1369ش، ج 2، ص 485- 494)

2. 1. 2. 3. اعجاز تشریعی قرآن:
ازدیگر موارد اعجاز قرآن، «اعجاز تشریعی» است. شريعت از ماده شرع در اصل به معناي دست‌یابی به آب است: «شرع الوارد الماء اذا تناوله بفيه»، هنگامي می‌گویند: «شرع الوارد الماء» كه او آب را به دهانش رساند.(فراهیدی، 1410ق،ذیل واژه شرع) شريعت اسم مصدر به معناي راه هموار و آشكار است که در روش و طريقه الهي استعاره شده است و به عبارت ديگر دستوراتي است كه خدا تاسيس می‌نماید. شریعت در قرآن معنایی خاص تر از دین دارد و آن عبارتند از طریقه ای خاص برای امتی از امت ها؛ بر خلاف دين كه بر مطلق سنت و طريقه الهي اطلاق می‌گردد. (طباطبایی، 1417ق، ج5، ص350)
در تناسب معناي لغوی و اصطلاحي شريعت می‌توان گفت: همان گونه كه دست‌یابی به آب، باعث تداوم حيات جسماني انسان است، دسترسي به دستورات الهي نيز باعث تداوم حيات روحاني و ارتقاي حيات جسماني وي می‌گردد.
هر چند اعجاز تشريعي قرآن به معناي اثبات ناتواني مردم از آوردن قوانيني مشابه قوانين قرآن است لكن مقصود لذاته نيست بلکه هدف اصلي اثبات اعجاز قرآن است كه نتيجه آن اثبات صدق پيامبر گرامي اسلام (ص)است. (زرقانی، 1409ق، ص331)
علامه مغنیه درباره اعجاز تشریعی قرآن می‌گوید: «به قرآن نگریستم، دیدم حقیقت آن کتاب، دین داری و هدایت، و کتاب اصلاح بشر و قانون گذاری است، و روش زندگی صحیح را به بشر آموزش می‌دهد. روشی که بر پایه‌ و مبانی درستی استوار، و در آن امنیت و عدالت حاکم است».(مغنیه، 1424ق، ج1،ص13)
نظريه اعجاز تشريعي، ريشه تاريخي دارد و دانشمنداني چون باقلاني اشاراتي به آن داشته‌اند( باقلانی، بی تا، ص47) ولي بيشتر در دوران معاصر مورد توجه واقع شده است. تاكيد بر اين بعد را براي نخستين بار در نوشته‌های علامه بلاغي می‌بینیم. (بلاغی نجفی ، 1420ق، ج1، ص13و14) اعجاز تشريعي پس از وي، در آثار علامه طباطبايي و خويي از شاگردان علامه بلاغي انعكاس يافت. (طباطبایی، 1417ق، ج1، ص60؛ خویی، بی تا، ص72-79) و پس از اين دو نيز در آثار ديگر از جمله تاليفات علامه معرفت به طور مبسوط تري به بحث گذاشته شد. ( معرفت، 1415ق،ج6، ص211-330)
هم زمان با علامه بلاغي، رشيد رضادر تفسيرالمنار، يكي از وجوه اعجاز قرآن را اعجاز در علوم ديني و تشريع معرفي كرده است.( رشید رضا، 1990م، ج1، ص171) و پس از وي زرقاني در معرفي چهارمين وجه اعجاز قرآن در بحث «وفاؤه بحاجات البشر» به زمینه‌های متنوع و مختلفي از تشريعيات قرآن كريم اشاره كرده و براي