همین رو به سبک آزاد و با دخل و تصرفاتی2 در شکل مباحث، به ترجمه دست‌زده است. (الصغیر، 1390)
بنابراین تابه‌حال عملکرد «صغیر» در نگارش تاریخ قرآن با عنوان نقد مورد ارزیابی قرار نگرفته و با غیر این عنوان نیز تحقیق پیش رو از جهات مختلف ازجمله گستردگی و جامعیت، ساختار مستقل، منطقی و روشمند و… اقدامی متفاوت و نوین در این حوزه به شمار می‌رود.
1-3- اهمیت و ضرورت
نقد به‌خودی‌خود، موجب رشد و شکوفایی است. امروزه نیاز به‌نقد و بازنگری کتاب‌های نوشته‌شده در حوزه علوم قرآن به دلیل ناروشمندی در عرضه، بیش از گذشته احساس می‌شود. تاریخ القرآن«صغیر» از سویی در حیطهی این مجموعه به‌حساب آمده و از سوی دیگر عربی بودن متن، دسترسی به آن را برای دانشجویان و پژوهندگان تاریخ قرآنی دشوار نموده است. به همین جهت نقد و بررسی ساختار و محتوای این کتاب با تکیه‌بر ملاک‌ها و معیارهای یک الگوی منطقی و مطلوب، کاملاً ضروری است.
این پژوهش مورداستفادهی تمام کسانی است که می‌خواهند با نگاهی نو و سازمان‌یافته به مطالعهی موضوعات تاریخ قرآن اقدام کنند.
1-4- هدف
هدف این پایان‌نامه ارزیابی و تعیین توانایی«صغیر» در نحوه عرضه شکلی و محتوایی موضوعات اصلی تاریخ قرآن است.
1-5- فرضیه
«صغیر» در نگارش تاریخ قرآن از یک سیر منطقی تبعیت نکرده، موضوعات مطرح‌شده توسط وی می‌تواند به لحاظ شکلی و محتوایی مورد ارزیابی قرار گیرد.
1-6- روش
روش تحقیق در این زمینه (بنابر اصطلاح مرسوم) به‌صورت کتابخانه‌ای و توصیفی- تحلیلی بوده، که با فیش‌برداری، دسته‌بندی، طبقه‌بندی و نگارش مطالب صورت گرفته است.
2- مباحث مقدماتی
1- نگاهی گذرا به حیات علمی «صغیر»
2- کتاب تاریخ قرآن «صغیر» از نگاه دیگران
3- بررسی لغوی و اصطلاحی واژه «نقد»
2-1- نگاهی گذرا به حیات علمی «صغیر»
«محمدحسین علی الصغیر » متولد سال (1940م 1358ق) نجف است. وی در سال 1952م وارد حوزه علمیهی نجف شد. مراحل عالی حوزه (دروس خارج) را نزد آیت الله خوئی (ره) از خبرگان در امور مرجعیت شیعه گذراند و سال 1969م جایزهی علمی جمال عبدالناصر را در دانشگاه قاهره بهدست آورد. وی همچنین تحصیلات عالی را در دانشگاههای قاهره، بغداد و درهام انگلستان تکمیل نمود و در 1979م موفق به دریافت دکترای خود در رشتهی ادبیات عرب شد. در سال1988م مدرک استادی (پروفسوری) را اخذ نمود و تحصیلات تکمیلی را در دانشگاه کوفه بنیان نهاد. سال 1993م به‌عنوان استاد اول و در سال 2001م استاد اول باتجربه شناخته‌شد.3( www.uobabylon.edu.iq) بسیاری او را به خاطر مباحث زیبا و عمیقی که طرح کرده، استاد اول در کل دانشگاههای عراق (بالاترین رتبه علمی در عراق) تلقی می‌کنند. او که از شعرای شناخته شدهی عراق بوده و نامش در صدر شعرای نجف قرار دارد، چه از نظر علم و دانش در علوم حوزوی و دانشگاهی و چه به جهت لیاقت و شایستگی شخصیت ارزنده‌ای است.
تاکنون بیش از 250 رساله علمی در مقطع فوق‌لیسانس و دکترا تحت اشراف «صغیر» به‌عنوان استاد راهنما تدوین‌یافته و دانشجویان دانشگاههای کوفه، بغداد، دانشگاه مستنصریه بغداد، موصل، بصره و … رساله‌ها و پایان‌نامه‌های خود را تحت اشراف ایشان به پایان برده‌اند.
تاکنون حدود 50 مقاله علمی از ایشان در مجلات تخصصی عربی و بین‌المللی به چاپ رسیده است. کسانی که نوشته‌های وی را ملاحظه کرده‌اند اهتمام ویژه او به مباحث قرآنی و مسائل اعتقادی را درمی‌یابند. همچنین صاحب تاریخ قرآن دارای 32 تألیف دانشگاهی است که مشهورترین آن‌ها کتاب «بزرگان مرجعیت شیعه» است. اولین کتاب او در مورد فلسطین به نام «در شهر معاصر نجف» و آخرین کتابش «الامام موسی بن جعفر ضیحة الارهاب السیاسی» (امام موسی بن جعفر 7 قربانی ترور سیاسی) نام دارد. ازجمله دیگر تألیفات «صغیر» می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الفکر الامامی من النص حتی المرجعیه، فقه الحضارة، المبادئ العامه لتفسیر القرآن الکریم، الصوت اللغوی فی القرآن العظیم، تطور البحث الی دراسة تطبیقه فی القرآن الکریم، نظریة النقد العربی رؤیة قرآنیة معاصرة، اصول البیان العربی فی ضوء القرآن الکریم و موسوعة الدراسات القرآنیة که در 9 جلد قرار می‌گیرد. (www.hawzah.net) که کتاب مورد نقد جلد سوم از همین مجموعهی موضوعات علوم قرآنی است که عنوان موسوعة را به خود اختصاص داده است.
2-2- تاریخ القرآن «صغیر» از نگاه دیگران
مواجهه با کتاب از زاویهی دید دیگران علاوه بر آشنایی اجمالی با اثر و شناخت نظرات سایرین، این امکان را فراهم می‌کند که در پی رویکرد نقادانه به کتاب، برداشت‌های درست تقویت و موارد نادرست اصلاح شود. موارد زیر از این دست است
الف) کتاب‌شناسی مرکز تحقیقات کامپیوتری نور
«صغیر» در این مجلد به مسئله تاریخ قرآن پرداخته و در آن مباحثی همچون: وحی، نزول قرآن، جمع قرآن، قرائات قرآن و در پایان مسئله سلامت قرآن از تحریف را بیان نموده است. مؤلف در فصل سوم پیرامون جمع قرآن سخن گفته که در ابتدا معنای جمع را ذکر سپس به جمع قرآن در زمان پیامبر 9 و خلیفه اول و دوم پرداخته، ادله جمع هرکدام را بررسی می‌نماید. عنوان فصل پنجم سلامة القرآن است که در ابتدا دیدگاه «نولدکه» مستشرق معروف درباره تحریف قرآن را ذکر و نقد و بررسی نموده، در ادامه اقوال علماء اسلام همچون شیخ طوسی، طبرسی و آیت‌الله خوئی پیرامون مسئله تحریف را نقل نموده است. (نرم افزار مشکات الأنوار)
ب) تقریر مهدوی راد در سیری بر نگارش‌های علوم قرآن و حدیث
“کتاب آقای صغیر کم‌برگ است امّا پربار. به هنگام نشر مجدّد کتاب به گونه افست در ایران گزارشی کوتاه از محتوای آن را ارائه دادم که اکنون با اندکی بازنگری آن را می‌آورم. آقای صغیر در این کتاب با استواری تام و تمام‌قلم زده و آرای تازه‌ای عرضه کرده است.
در این کتاب، در فصل اوّل از «وحی قرآن» سخن رفته و ابعاد گونه‌گون آن بررسی‌شده و با توجه به تفسیر ناهنجار مستشرقان از وحی، به‌نقد و ردّ دیدگاه‌های آنان پرداخته‌شده است.
فصل دوّم ویژه بحث از نزول قرآن و چگونگی آن است. مؤلف در این فصل به دو گونگی نزول قرآن دفعی و تدریجی، پرداخته و آن را با توجه به دلایلی، استوار دانسته است. در ادامه این فصل به حکمت‌ها و رازهای نزول تدریجی پرداخته و نکات سودمندی را یادکرده است، آنگاه به بررسی دیدگاه‌ها درباره آیات و سور مکی و مدنی توجّه کرده و ضمن توضیح و تبیین ضوابط و ملاک‌های مکی و مدنی، فهرستی از سوره‌ها و آیات مکی و مدنی را ارائه داده و موارد اختلافی را مشخص کرده است.
چنانکه می‌دانیم، عالمان علوم قرآنی بر این باورند که سوره‌ها یا مکی هستند و یا مدنی و ممکن است در ضمن سوره‌ای مدنی، آیاتی مکی باشد و بالعکس. مؤلف بزرگوار این کتاب نیز بر این باور بحث را استوار داشته است. امّا ظاهراً این دیدگاه نقدپذیر باشد. برخی از عالمان بر اینکه سوره‌ها یکسر مدنی است و یا مکی تصریح کرده‌اند و تبعیض را برنتابیده‌اند، و برخی دست‌کم در اینکه در میان سور مدنی آیات مکی باشد را قطعاً منتفی دانسته‌اند. به‌هرحال این مطلب نیز جای گفتگو بسیار دارد و آنچه را پیشینیان بدون هیچ نقد و تحلیلی آورده‌اند، یکسره نمی‌شود پذیرفت.
فصل سوّم عهده‌دار بحث از جمع قرآن است. وی بنیاد بحث را بر پژوهش دقیق و نقد و تحلیل استوار آیت‌الله خویی(ره)، از روایات جمع قرآن در اثر گران‌قدرش «البیان» پی نهاده و با افزونی‌هایی هوشمندانه و نگرش دقیق به منابع دیگر و گردآوری قراین و دلایلی فراوان نتیجه بحث را بدین‌سان رقم‌زده است: تحقیق علمی نشان می‌دهد که تمامت قرآن در زمان پیامبر 9 نگاشته و جمع شده بوده، چنانکه ابن حجر به آن تصریح کرده است. (ص 85) وی آنگاه به‌نقد و تحلیل دیدگاه‌های دیگران پرداخته و درنهایت تئوری‌های دیگر را در جمع قرآن به‌نقد کشیده و ردّ کرده است.
در فصل چهارم به مباحث مهم قرائت‌ها پرداخته و ضمن چگونگی شکل‌گیری قرائت‌ها، عوامل اختلاف و پیدایش قرائت‌های گونه‌گون و گسترش آن را گزارش کرده و با نقدی عالمانه ارتباط حدیث احرف سبعه را با قرائت‌های هفتگانه گسسته است. (ص 101) آنگاه نقش ابن مجاهد (م 324) را در «تسبیع» قرائت‌ها بازگفته و چرایی گزینش قرائت‌های قاریان هفتگانه را به‌نقد کشیده است. (ص: 106- 118) با نگاهی به نگرش تاریخی و دقیق وی و پژوهشگران دیگر در این بحث، به‌روشنی می‌توان دریافت که تواتر قرائت‌های هفتگانه و اتصال آن به زمان پیامبر 9 پنداری بیش نیست. مؤلف با اشاره‌ای به چگونگی قرائت‌های ده‌گانه و چهارده‌گانه این فصل را نیز به پایان می‌برد.
در فصل پنجم با عنوان «شکل القرآن» به چگونگی کتابت، رسم‌الخط و نقطه‌گذاری آن پرداخته است. در این فصل وی نشان می‌دهد که مسلمانان در آغاز، به ثبت و ضبط نص قرآنی پیراسته از هر آرایه‌ای تأکید داشتند، امّا پس از گذشت مهروموم‌ها و به وجود آمدن مشکلاتی در قرائت، به اعراب و نقطه‌گذاری روی آوردند. (ص:130) آنگاه نقش ابوالاسود دوئلی را در نقطه‌گذاری قرآن بازگفته و چگونگی تداوم آن را به‌وسیله شاگردانش گزارش کرده و نقش خلیل بن احمد فراهیدی را در زدودن مشکلات به وجود آمده شناسانده است. (ص: 133- 135) در ادامه بحث، مطالب سودمندی را در چگونگی کتابت مصحف در سده‌های آغازین و واپسین و مسائل پیرامون آن آورده است.
فصل ششم با گزیده نگاری تمام و استواری استدلال، به‌سلامت قرآن از تحریف پرداخته است. او در این فصل پندارهای بی‌بنیاد مستشرقان را دراین‌باره بازگفته و به انگیزه آنان از نشر این‌گونه مطالب اشاره‌کرده و آنگاه با نگاهی به ابعاد مسئله تحریف و با توجه به سیر تاریخی ثبت و ضبط آیات قرآن و فرضیه‌های تحریف در پرتو دلایل تاریخی، روایی و عقلی، بی‌پایگی این پندار را مبرهن ساخته است. مؤلف جای در جای این بحث دیدگاه‌ها و آرای متفکران و قرآن‌پژوهان اسلامی را آورده و بر استواری دیدگاه خود در تحریف ناپذیری قرآن افزوده است. کتاب آقای صغیر، کتابی است کم‌حجم امّا پر مادّه و خواندنی، کتابی پیراسته از افزونی‌های غیر لازم و استوار در نگارش و عرضه و مستند و دقیق.” (مهدوی راد، همان، ص: 245-248)
2-3- بررسی لغوی و اصطلاحی واژه «نقد»
نقد: در لغت بهمعنای آن چه در حال داده شود، خلاف نسیه. مال حاضر، پول حاضر و آماده. (دهخدا، 1385ش، ص: 20032-20033 و عمید، 1375ش، ج 3، ص: 4409) و ظاهر ساختن عیوب یا محاسن کلام و همچنین تمیز دادن خوب از بد؛ آشکار کردن محاسن و معایب سخن و بر نقد نیک و بد کلام منظوم اطلاق می‌شود. (معین، 1376، ج 4، ص: 4784) و ازلحاظ اصطلاحی، نقد معانی بخشی از فن نقد که در باب تشخیص معایب و محاسن معانی کلام گفتگو می‌کند (همان، 1387، ص: 1606) و در اصطلاح ما بیان نکات مثبت و منفی عملکرد مؤلف در نگارش تاریخ قرآن است.
3- ارزیابی عملکرد «صغیر» در کتاب تاریخ قرآن
1- نقد و بررسی اجزای اصلی کتاب در ارتباط با یکدیگر
2- نقد و بررسی جداگانه هر یک از اجزای اصلی کتاب
3-1- نقد و بررسی اجزای اصلی کتاب«صغیر» در ارتباط با یکدیگر
ساختار تاریخ قرآن را می‌توان در 4 بخش شامل: 1- مقدمه (ص: 5-8)، 2- فصول اصلی (ص: 9-171)، 3- نتیجه‌گیری (ص: 173-177) و 4- منابع چهارگانه (ص: 173-190)، موردبررسی قرارداد که عرضهی ترتیب اجزای اصلی کتاب بر الگوی منطقی،4 با اندکی مسامحه5 بیانگر عملکرد مرتب و کامل«صغیر» در این خصوص است.
3-2- نقد و بررسی هر یک از اجزاء اصلی کتاب«صغیر» جداگانه
نقد و بررسی عنوان
نقد و بررسی فهرست مطالب
نقد و بررسی عملکرد«صغیر» در عرضهی پیکرهی اصلی کتاب
نقد و بررسی نتیجه‌گیری
نقد و بررسی فهرست‌های پایانی
3-2-1- نقد و بررسی عنوان
عنوان کتاب،
