منابع و ماخذ مقاله توسعه گردشگری، دوران باستان، شاه عباس اول

تورهاي گردشگري به صورت دسته‌جمعي به مناطق ساحلي روي مي‌آورند و امتداد آرامش در خانه را در اين مكان‌ها جستجو مي‌كردند. «به عنوان مثال سواحل درياي مديترانه نمونه خوبي براي گردشگري انبوه است. به گونه‌اي كه رشد سفر به اين سواحل از كشورهاي اروپايي بعد از جنگ جهاني افزايش چشمگيري يافت (سلطاني، 1374، 96)».
شاید بتوان سومریان را اولین قومی دانست که اقدام به سفرهای تجاری می‌کردند. در مصرحدود پنج هزار سال پیش سفرهای دریایی آغاز شد. پس از اختراع چرخ، چرخ و ارابه‌های چرخدار را از هر راهی نمی‌توانستند عبور دهند. به همین منظور راه‌ها ساخته شدند. اورها، بابلیان، مصریان، ایرانیان و یونانیان در این زمینه پیشگام بودند. آتن از نیمه دوم قرن پنجم پیش از میلاد به شهری با جاذبه‌های فراوان برای گردشگری تبدیل شده بود. اما امپراطوری روم با ثروت و امکاناتی که برای مردمانش فراهم کرده بود و جاده‌ها و جاذبه‌های گردشگری و امکانات اقامت مسافران، جزء اولین کشورهایی بود که نوعی از گردشگری را پایه‌گذاری کرد که به سبک و سیاق گردشگری امروزی نزدیک است. «رومی‌ها برای دیدن بناهای تاریخی مانند معابد مشهور در مدیترانه به ویژه اهرام و آثار تاریخی مصر سفر می‌کردند. یونان و آسیای صغیر محل بازی‌های المپیک، آب گرم‌های طبی، استراحتگاه‌های ساحلی، تماشاخانه‌ها، جشن‌ها و رقابت‌های پهلوانی از جاذبه‌های گردشگری آن دوران به شمار می‌آید (الوانی، ۱۳۸۵: ۱۹).
در قرن‌های چهارم و پنجم میلادی با سقوط امپراطوری روم، امنیت سفرهای تفریحی و گردشگری در اروپا دچار بحران شد و از فروپاشی این امپراطوری (یعنی آغاز قرن وسطی) تا دورۀ رنسانس (تا قرن ۱۴ م) سفر در اروپا با خطرات بسیار همراه بود. مهم‌ترین حادثه قرون وسطی در اروپا را می‌توان جنگ‌های صلیبی دانست. در پایان قرون وسطی، بسیاری از زائران به زیارتگاه‌هایی مانند کانتربری2 در انگلستان و سنت جیمز در کامپوستیا3 سفر می‌کردند. عده‌ای اندک شمار نیز به سفرهای طولانی، پرهزینه و اغلب خطرناکی چون سرزمین مقدس می‌رفتند(الوانی، ۱۳۸۵: ۲۷). یکی از عواملی که سفر را در دنیای باستان توسعه داد تجارت کالا علی‌الخصوص ابریشم و ادویه‌جات بود که از شرق به غرب حمل می‌شد و برای این منظور جاده ابریشم احداث شد که تا قرن‌ها محل عبور تجار، مسافران و نمایندگان حکومت‌ها در زمان‌های قدیم بود. «این راه که باید آن را مهم‌ترین شاهراه بازرگانی دنیای قدیم دانست، از دروازه یشم در دیوار چین آغاز می‌شد و از دو طریق تورفان (راه شمال) و ختن (راه جنوبی) به کاشغر می‌رسید و پس از عبور از فلات ایران و گذشتن از بین‌النهرین، به سوریه و سپس به بندر انطاکیه در کنار دریای مدیترانه می‌پیوست» (الوانی، ۱۳۸۵: ۴۴). مارکوپولو4 جهانگردی که در قرن سیزدهم از ایتالیا به چین سفر کرد، بیشتر مسیر خود را از این طریق طی نمود او از کشورهایی مثل ایران، هند و چین عبور نمود. وی نخستین سیاحتگر غربی بود که با سفرنامه‌اش، تعداد بسیار زیادی از مردم را به جهانگردی علاقمند ساخت.
تور بزرگ مسافرتی اروپا که تا سه سال هم طول می‌کشید توسط دیپلمات‌ها، بازرگانان و دانش‌پژوهانی که به سراسر اروپا – به ویژه شهرهای فرانسه و ایتالیا – سفر می‌کردند، پدید آمد. کاروان‌های مسافرتی دوره الیزابت پس از چندی «گراندتور» نامیده شد. این کاروان‌ها کار خود را در نیمه قرن هفدهم شروع کردند و تا نیمه قرن نوزدهم کماکان رواج داشتند (همایون، ۱۳۸۴، ۶۳).
سفر در میان مسلمانان نیز بسیار متداول بود. اصولاً بینش اسلامی بینش جهان‌گرایی و دنیاگرایی است. قرآن کریم در آیات بسیاری سفر را توصیه کرده است؛ «قل سیروا فی الارض ثم انظرو کیف کان عاقبه‌المکذبین» (انعام ـ ۱۱، نحل ـ ۳۶، نمل ـ ۶۹) .در مجموع سیزده آیه شریفه در قرآن کریم درباره سیر و سیاحت و زمین گردی و جهان گردی است. در پی همین تاکیدها و سفارش‌های قرآن مجید از پیغمبر (ص) و ائمه معصومین (ع)، احادیث بسیاری راجع به سیر و سفر روایت شده است. پژوهش‌های دقیق و قابل توجهی از سوی جهانگردان مسلمان انجام شده است. در همین ارتباط به کتب مسالک می توان اشاره نمود که در خصوص راه‌ها و فاصله‌ها و مسافت‌های شهرها و منزلگاه‌ها و شهرهایی که سر این راه‌ها واقع گردیده‌اند گفتگو به میان می‌آورد. ( دریایی، ۱۳۸۴: ۲۴۲).
در اين ميان گردشگري در عصر حاضر نه به عنوان يک مسافرت ، سياحت ، تفنن و … بلکه به يک فعاليت عظيم اقتصادي بدل گشته است در طی سال های 1950 تا 2005، گردشگری بین المللی با نرخ رشد سالانه 5/6 درصد، از 25 میلیون گردشگر در سال 1950 به 806 میلیون در سال 2005 افزایش یافت. بر اساس پیش بینی های رسمی سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) 5 تا سال 2020 تعداد گردشگر ورودی در سطح جهان به 5/1 میلیارد نفر خواهد رسید. آنچه در اين مقوله از اهميت اساسي برخوردار است، آن است که گردشگري با تمامي انواع و اشکالش در حال تبديل به فعاليت اقتصادي پيشتاز جهان در ربع اول قرن 21 و مهم ترين و سودآورترين تجارت جهان است (طیبی و همکارانش، 1386: 86).

2-4 گردشگری در ایران
در تمامی دوران باستان (قبل از اسلام) شهرها، راه‌ها، اقامتگاه‌ها در امپراطوری ایران در حال گسترش بودند و به دلیل وجود یک امنیت نسبی سفر نیز در بین بازرگانان و اشراف رواج داشت. نوشته‌هایی در دست است که از سفر بعضی از یونانیان و رومیان به ایران در دوران پیش از اسلام حکایت دارد. پس از ورود اعراب مسلمان به ایران تا قرن‌ها وضعیت آبادانی در ایران رو به اضمحلال گذاشت با این حال به دلیل بنیان‌هایی که از دوران باستان در ایران وجود داشت از رونق و امکانات سفر برخوردار بود. از آنجا که مسلمانان در پی فتح و اکتشاف دیگر سرزمین‌ها بودند جهانگردی در قرون ۹ و ۱۰ میلادی به بعد در ایران رواج یافت از جمله معروف‌ترین جهانگردان این دوران می‌توان ناصرخسرو قبادیانی (قرن ۹ میلادی) اشاره کرد. از سوی دیگربه تدریج و به ویژه طی قرون هفتم به بعد جهانگردان غربی نیز در پی سفر به شرق و از جمله ایران برآمدند. در قرون اولیه دوران اسلامی به پیروی از دوران پیش از اسلام سعی شد اقامتگاه‌هایی در ایران تأسیس شود که بسیاری از آنها همچنان بر جای مانده است. نخستین کسی که از در دوران بعد از اسلام از مغرب زمین به ایران سفر کرد و سفرنامه‌ای را هم در شرح مسافرت خود به ایران نگاشت، بنیامین تودلای اهل اسپانیا بود. (همایون، ۱۳۸۴: ۶۵).
ایران در در دوران صفویه (قرون ۱۶ و ۱۷ میلادی) و علی‌الخصوص در دوره شاه عباس اول به عنوان کشوری جذاب نظر بسیاری از جهانگردان اروپایی را به خود جلب کرد. دوره سلطنت «شاه عباس اول» تا انقراض سلسله صفوی را می‌توان یکی از مهمترین ادوار توسعه جهان‌گردی در ایران به حساب آورد، این توسعه به چند عامل بستگی داشت که مهمترین آنها عبارت بود از امنیت و توسعه راه‌های ارتباطی و تأسیسات اقامتی. (همایون، ۱۳۸۴: ۶۸). در این دوره جهانگردان بسیاری به ایران سفر کردند که معروف‌ترین آنها می‌توان به آنتونی6 و رابرت شرلی7 ، جان باپتیست تاورنیه8 ، سر توماس هربرت9 ، پیتر دلاواله10 ،آدام اولاریوس11 ،جان کلاردین12 اشاره کرد.
پس از دوره صفویه به دلیل ناآرامی‌های و بی‌ثباتی تا سال‌ها سرزمین ایران دچار هرج و مرج پی در پی شد اما از اواسط دوران قاجاریه با ثبات تدریجی داخلی از یک سو و گسترش پدیدۀ استعمار و رقابت‌های بین کشورهای قدرتمند اروپایی سفر به ایران راز‌های باستان‌ شناسی و تاریخی بسیاری رادرایران گشود. سیر و سیاحت ایرانیان و میل آنان به گردشگری در اروپا، از عصر مشروطیت رو به فزونی نهاد.
2-5 توسعه گردشگری
در ایران نیز با توجه به منابع بالقوه فراوان برای جذب گردشگر، تلاش های فراوانی برای توسعه این صنعت صورت گرفته است. از جمله می توان به طرح جامع ملی توسعه گردشگری و طرح های جامع استانی اشاره کرد که با توجه به نقاط ضعف و قوت و مزیت های نسبی موجود در هر منطقه، سیاست های کلی و استراتژی های منطقه ای و استانی توسعه گردشگری کشور را تدوین و چارچوب و مبنایی برای سایر طرح ها و برنامه های توسعه گردشگری در نظر گرفته شود. پر واضح است موفقیت طرح های کلان، مرهون تدوین برنامه هایی جهت اجرایی و عملیاتی شدن سیاست های پیش بینی شده و استراتژی های پیشنهادی در این طرح ها می باشد (کاظمی، 1387: 82).
توسعه توریسم بطور فزاینده ای بستگی به محیط طبیعی، فرهنگی و اجتماعی دارد. بنابراین حفظ و ارتقای کیفیت محیط توریستی امری ضروری است. از طرفی توسعه توریسم اغلب مانند شمشیر دو لبه است که هم اثرات مثبت دارد (مانند ایجاد اشتغال و… ) و هم اگر درست برنامه ریزی، توسعه و مدیریت نشود، اثرات منفی زیست محیطی (مانند آلودگی آب، آلودگی هوا و تخریب اکوسیستم) و اثرات منفی فرهنگی/اجتماعی (مانند از دست دادن فرهنگ سنتی و بومی) به دنبال خواهد داشت (Zhong et al., 2011: 2972).
2-6 راهبردهاي توسعه صنعت گردشگري
راهبردهاي توسعه گردشگري مبناي توسعه و مديريت اين صنعت و عنصري اساسي از برنامه ريزي ملي و منطقه اي گردشگري محسوب مي شود. برخي از موضوعات اساسي كه در تدوين راهبردها بايد به آنها توجه نمود به قرار زير است:
تعيين سياست ها و اهداف توسعه به عنوان نهاده هاي اوليه براي تدوين استراتژي.
تعيين نوع، موقعيت و ويژگي هاي عمده جاذبه هاي گردشگري در هر كشور يا منطقه.
تعيين نوع و موقعيت محلهاي اقامت موجود و محلهاي اقامت پيش بيني شده و ساير تسهيلات گردشگري.
بررسي وضعيت و امكانات حمل و نقل و ساير تأسيسات زيربنايي نظير شبكه هاي آب، برق، تلفن، بهداشت و … در حال و آينده.
تجزيه و تركيب كلي منطقه از نظر محيطي، اجتماعي، اقتصادي.
با توجه به مطالب فوق به چند راهبرد توسعه گردشگري كه در مناطق مختلف جهان مورداستفاده قرار گرفته است اشاره مي شود : يكي از انواع راهبردهاي توسعه، “ايجاد تفريحگاه (استراحتگاه) براي جهانگردان ” است . يك تفريحگاه معمولاً دامنه وسيعي از خدمات و امكانات گردشگري از جمله امكانات تفريحي و استراحتي را ارائه مي كند، كشورهاي مختلفي از اين نوع راهبرد استفاده نموده اند كه از مهمترين آنها مي توان از راهبرد توسعه تفريحگاه مكزيك نام برد . از ديگر راهبردهاي گردشگري مي توان به راهبرد
توسعه گردشگري شهري اشاره كرد، شهرها غالباً گسترة وسيعي از جاذبه هاي تاريخي، فرهنگي، بازار، رستوران ها، هتل ها و پارك هاي شهري را شامل م ي شوند . بسياري از جاذبه ها و تسهيلات رفاهي شهري اساسًا براي خدمت به شهروندان توسعه يافته اند، از طرفي شهرها ممكن است دروازة ور ود و خروج گردشگران به كشور يا منطقه باشند و به عنوان پايگاهي براي گردشگراني كه به نواحي اطراف شهرها مسافرت مي كنند، به حساب آيند .
اين نوع راهبرد بايد به دقت برنامه ريزي شود و احداث هتل ها و ساير تسهيلات گردشگري و جاذبه ها، بايد به دقت عمل شود . امروزه احداث يا عمران مجدد برخي از نواحي شهري كه در جهت استفاده جهانگردان و اوقات فراغت ساكنان آن ناحيه ها قرار مي گيرد، امري متداول است . از ديگر راهبردها مي توان به راهبرد “توسعه گردشگري روستايي” مانند آنچه كه در كشور سنگال اجرا شده و راهبرد “توسعه گردشگري مذهبي” مانند كشور عربستان اشاره كرد (مدهوشی و ناصر پور، 1382: 27).
2-7 موانع توسعه صنعت گردشگري
هر چند با توجه به شرايط هر كشور يا منطقه، موانع توسعه صنعت گردشگري متفاوت است، اما بطور كلي موانع عمده در اجراي برنامه هاي توسعه گردشگري عبارت است از:
الف) موانع سازماني و ساختاري: نبود يك سازمان يا وزارتخانه مشخص به عنوان متولي صنعت كه در نتيجه وجود سازما ن هاي موازي، باعث ناهماهنگي و تداخل وظايف فراوان مي گردد. از طرفي وجود چند سازمان مختلف و عدم تدوين و اجراي يك برنامه جامع و يكپارچه براي توسعه گردشگري، اين صنعت را با مشكلات عديده اي روبرو مي سازد.
ب) موانع فرهنگي اجتماعي: تفاوت هاي فرهنگي بين مناطق گردشگري و آگاهي كم ميزبانان نسبت به نيازها و خواسته هاي گردشگران و از طرف ديگر عدم آگاهي گردشگران از فرهنگ ميزبانان،