داوطلب شرکت در مزایده شدند که از میان این 57 کمپانی متقاضی، 14 کمپانی در مزایده شرکت کردند و نتیجه مزایده شدند که از میان این 57 کمپانی متقاضی،14 کمپانی در مزایده شرکت کردند و نتیجه مزایده کمپانی نفت پان امریکن (کمپانی فرعی و وابسته به کمپانی نفت استاندارد ایندیانا) را برنده اعلام کرد. این قرارداد در ژوئن 1958 به امضاء رسید و نسبت به قرارداد انی متضمن منافع بیشتری برای ایران بود. در ابتدا طبق قرارداد مقررشده بود که شرکت پان آمریکن مبلغ 25 میلیون دلار به‌عنوان پذیره نقدی به شرکت ملی نفت ایران بپردازد. این پذیره نقدی پس از شروع تولید طی ده سال بازپرداخت می‌گردید، کمپانی پان امریکن متعهد شده بود که مبلغ 82 میلیون دلار طی مدت 12 سال برای عملیات اکتشاف و سرمایه‌گذاری کند. بقیه موارد این قرارداد تقریباً مطابق قرارداد «انی» بود، با این تفاوت که شرکت مختلط که ایجادشده به نام شرکت ایران وپان امریکن93 (ایپاک) یک شرکت غیرانتفاعی بود که به‌عنوان عامل شرکت ملی نفت ایران وپان آمریکن عمل می‌کرد ایپاک توسط هردو شریک کنترل و نظارت می‌شد و به‌حساب هردوی آن‌ها نفت تولید می‌کرد. قراردادهای مشارکتی دیگری نیز در طی سال‌های بعد منعقد گردید که از آن جمله به قرارداد مشارکت با کنسرسیومی از شرکت‌های آتلانتیک، مورفی، سان اویل وبونیون اویل که منجر به تشکیل شرکت نفت لاوران (لاپکو)94 گردید را می‌تواند نام برد. در سال 1350 (1971 میلادی) قراردادهای مشارکت جدیدی در ایران منعقد گردید؛ که در آن‌ها اصول کلی قراردادهای مشارکت گذشته تغییر یافت و اصول کلی جدیدتری حاکم گردید که در آن‌ها اصول کلی قراردادهای مشارکت گذشته تغییر یافت و اصول کلی جدیدتری حاکم گردید که منافع بیشتری برای ایران را در پی داشت و در مقابل شرایط سنگین‌تری را برای طرف خارجی مقرر داشت95.
قراردادهایی که با این اصول منعقد گردیدند:
قرارداد مشارکت ملی نفت ایران و گروه شرکت‌های نفتی ژاپنی که با تشکیل شرکت نفت ایران و ژاپن96 که اختصار اینیپکو97 نامیده می‌شود. ناحیه عملیات آن 8 هزار کیلومترمربع در لرستان عهده‌دار بودند.
شرکت نفت ملی ایران و شرکت نفت آمریکایی98
قرارداد مشارکت با کمپانی آمریکایی در موبیل99 حوزه قرارداد 3500 کیلومتر و شرکت مختلط پیمانکار به نام شرکت نفت هرمز (هوپکو)100 عهده‌دار عملیات بود.
2-5- قراردادهای خدمات101
قرارداد خدماتی به نوع شبیه قراردادهای مشارکت در تولید می‌باشد و اصول آن‌ها تقریباً مشابه است و تفاوت اولیه واصلی آن‌ها درروش بازپرداخت هزینه‌ها وسود شرکت نفتی خارجی می‌باشد، درواقع برخلاف قرارداد مشارکت در تولید که پیمانکار از طریق سهم از پیش تعریف‌شده‌ای از نفت تولیدی بازپرداخت می‌گردد، برمبنای یک قرارداد خدماتی بازپرداخت هزینه‌های شرکت خارجی به‌صورت نقد می‌باشد.
این قراردادها به قراردادهای خرید خدمت نیز مشهور شده‌اند. در قانون نفت سال 1353 نیز این قرارداد به نام قرارداد پیمانکاری بدین گونه تعریف‌شده است:
«قراردادی که به‌موجب آن‌طرف قرارداد مسئولیت اجرای عملیات نفتی را در ناحیه معینی از طرف شرکت ملی نفت ایران و به نام آن شرکت بر طبق مقررات این قانون بر عهده میگیرد.»102
قراردادهای خدماتی که درواقع تقسیم قراردادها از جهت انتقال مالکیت میدان یا نفت و گاز تولیدی قابل‌استفاده در بالادستی و پایین‌دستی می‌باشد، بیشتر در قالب قراردادهای بالادستی منعقد می‌گردد.103
بر اساس بند 2 ماده 3 همین قانون عملیات بالادستی تنها می‌بایست در قالب قرارداد خرید خدمت باشد وبر اساس بند 3 ماده 3 همین قانون قرارداد مشارکت تنها در عملیات پایین‌دستی نفت مجاز می‌باشد.
درواقع بسیاری از کشورها به‌منظور توسعه بخش‌های زیرزمینی و میدان‌ها نفتی خودشان از این قالب قراردادی استفاده می‌نماید بااین‌وجود صرف‌نظر از ماهیت مشابه قراردادی خدماتی با توجه به تنوع مقررات و شروط مندرج در آن‌ها ممکن است در اشکال گوناگونی یافت گردند.
قراردادهای خدمات یک رابطه قراردادی است که بر اساس آن در قبال خدمات انجام‌شده اجرت پرداخت می‌شود. در این نوع قراردادها طرف مقابل صرفاً دستمزد میگیرد، ریسک اکتشاف با شرکت نفت خارجی می‌باشد.104 مرحله اکتشاف این‌طور پیش‌بینی می‌کند که اگر به کشف تجاری نرسد هزینه آن فعالیت تا این مقطع قابل پرداخت نمی‌باشد و وقتی به اکتشاف و تولید رسید فقط دستمزد را می‌دهد.
مثلاً پیمانکار در بای بک میدان کشف‌شده را توسعه می‌دهد، به تولید که رسید پول به‌علاوه سود را از طریق فروش محصول میگیرد.
مطابق این نوع قرارداد هیچ‌گونه حق انحصاری و امتیاز ویژه به پیمانکار داده نمی‌شود، بلکه همه حقوق و مزایا در اختیار کشور صاحب مخزن است و پیمانکار تنها حق‌الزحمه خود را به‌صورت خرید بخشی از محصول تولیدی همان مخزن، دریافت می‌دارد. درواقع در این نوع قرارداد نفتی هیچ‌گونه حق مالکیتی به شرکت خارجی اعطاء نمی‌گردد و تمام تولید متعلق به شرکت ملی نفت می‌باشد که از جانب کشور میزبان عمل می‌نماید و پیمانکار خارجی تنها مستحق دریافت بهای خدمات خود می‌باشد.
به‌طورکلی و نهایتاً بر اساس یک قرارداد خدماتی، پیمانکار (شرکت نفت خارجی) توافق می‌نماید که درازای دریافت مبلغی ویاسهم از پیش تعیین‌شده از تولید و نفت حاصله کشور میزبان و یا شرکت ملی نفت آن کشور از طریق ارائه خدمات و اطلاعات لازم در جهت اکتشاف و توسعه میدان‌ها این نفت و گاز آن کشور موردحمایت قرار دهد.
اولین قرارداد از این نوع در مرداد 1345 (اوت 1966 میلادی) بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت دولتی تحقیقات و فعالیت‌های نفتی فرانسه (آراپ)105 منعقد گردید.
به‌موجب این قرارداد، آراپ به‌عنوان پیمانکار شرکت ملی نفت ایران عمل می‌کرد که در مقابل انجام خدمات فنی، مالی و تجاری مستحق حق‌الزحمه می‌شد.
به‌موجب قرارداد، شرکت ملی نفت ایران وظایف انحصاری پیمانکاری کل به یک پیمانکار فرعی آراپ به نام سوفیران واگذار می‌کرد تا عملیات اکتشاف و بهره‌برداری را آغاز کند که هزینه‌های ناشی از آن به عهده پیمانکار بوده و اگر نفت به میزان تجاری کشف نمی‌شد استرداد این هزینه‌ها میسر نبود ولی در صورت کشف نفت به میزان تجاری استرداد هزینه‌های مرحله اکتشافی به اقساط سالانه صورت می‌گرفت و درصورتی‌که در پایان مهت اکتشاف هیچ میدان تجاری کشف نمی‌گردید، قرارداد پایان‌یافته تلقی می‌شد.
قرارداد با کنسرسیوم پنج عضوی اروپایی و قرارداد کمپانی نفتی آمریکایی کنتینانتال106 نیز قراردادهایی بودند که دربردارنده همان اصول کلی قرارداد آراپ بودند. به‌موجب قرارداد آراپ، خدمات فنی ومالی وبازرگانی بر طبق قرارداد بر عهده‌دارد. در قبال خدماتی که آراپ انجام خواهد داد شرکت ملی نفت فروش مقادیر معینی نفت را به پیمانکار فرانسوی برمبنای قیمت واقعی درمدت بهره‌برداری از میدان های نفت تجاری تضمنی می‌نماید. بر اساس این قرارداد شرکت ملی مالک اراضی و تاسیسات و اموال می‌باشد و تمام نفتی که تولید می‌شود، در سر چاه به شرکت ملی نفت ایران تعلق خواهد داشت.
بر طبق این قراداد، شرکت ملی نفت ایران مالک تمامی نفت تولیدشده بود و متعهد می‌گردید که جهت حق‌الزحمه عملیات پیمانکار مقدار معینی از نفت تولیدشده را به قیمت تمام شده به اضافه 2 درصد هزینه‌ها به پیمانکار بفروشد. مالیات دولت نیز از بابت نفت خریداری شده توسط آراپ (پیمانکار) بر اساس قیمت واقعی بازار و به نسبت 50 درصد منافع حاصله از فروش نفت مزبور محاسبه و وصول می‌شد.
این شیوه قرارداد همانند بیع متقابل می‌باشد با این تفاوت که مشخصه ذاتی واصلی بیع متقابل این است که پرداخت همه هزینه‌ها و حق‌الزحمه پیمانکار از محصول تولیدی همان میدان است اما در قرارداد خدمت، در این خصوص الزامی وجودندارد وتوافق برخلاف این نیز مجری است.107
ضمنا مقدار معین نفت که به پیمانکار فروخته می‌شد حسب فاصله میدان نفتی تا ساحل محل بارگیری از 35 تا 45 درصد ازنصف مقدار نفت تولیدشده بود، زیرا50 درصد کل نفت میدانهای نفتی که کشف گردید به‌عنوان ذخیره ملی کنار گذارده می‌شد.
پس بنابراین در این قراردادها گذشته از مزایای مالی، ازدوجهت دیگر دارای مزیت بود:
تشکیل ذخایر ملی
مالکیت شرکت ملی نفت ایران بر نفت تولیدشده
درکل می‌توان ماهیت این قرارداد را این‌طور تعریف کرد که شرکت خارجی به‌عنوان پیمانکار در مقابل شرکت نفت ملی ایران به‌عنوان کارفرما متعهد می‌شود که به عملیات اکتشاف و تولید مبادرت ورزد و فقط در صورت موفقیت در عملیات حق‌الزحمه ای دریافت دارد.108
2-5-1-ویژگی‌های قراردادهای خدمات
سرمایه‌گذار مسئول تأمین خدمات، دانش فنی وعرضه مواد و تجهیزات
عدم کنترل سرمایه‌گذار برعملیات
عدم مالکیت سرمایه‌گذار بر منابع
رواج در کشورهای دارای ممنوعیت مالکیت بخش خصوصی ویاخارجی برصنعت نفت
به‌طورکلی در اینگونه قراردادها، حاکیمت ومالکیت با دولت است و شریک مجری، یک پیمانکار محسوب می‌شود.
2-5-2-قراردادهای اکتشاف و توسعه
در مرداد 1353 قانون دوم نفت ایران به تصویب رسید که ضمن تأکید برملی بودن منابع نفتی و صنعت نفت ایران درهمه زمینه ها، به شرکت ملی نفت ایران اجازه داده بود برای اجرای عملیات اکتشاف و توسعه نفت دربخش‌های آزاد نفتی، قراردادهایی را برمبنای پیمانکاری پالایشگاه از طریق مشارکت 50 درصد به بالا برای سهم شرکت ملی نفت ایران تنظیم کندمشروط بر اینکه از 20 تجاوز نکند.
طبق قانون نفت 1974 میلادی ایران به شرکت ملی نفت مجوز انعقاد قراردادهایی را جهت عملیات اکتشاف و توسعه داده است وپیمانکاران فقط تاز مانی که تولید نفت به میزان تجاری رسید مسئولیت عملیات اکتشاف راعهده‌دار بودند ولی پس از شروع بهره‌برداری، شرکت ملی نفت ایران خود مسئولیت عملیات تولید استخراج را بر عهده می‌گرفت وبنابراین قرارداد خاتمه می یافت.109
در این مرحله با طرف خارجی قراردادی برای فروش نفت منعقد می‌گردید که به‌موجب آن 35 تا 50 درصد نفت کشف‌شده با تخفیفی معادل 3 تا 5 درصد قیمت تمام شده و به مدت 20 سال به‌طرف خارجی فروخته می‌شد.
شرکت ملی نفت ایران کلا شش قرارداد از این نوع را با شرکت‌های نفتی منعقد نموده مثلاً در قرارداد با کمپانی آلمانی نفت دمینکس، قرارداد اول برای حوزه ای به مساحت 6700 کیلومترمربع درشیراز و قراردوم برای حوزه ای به مساحت 7800 کیلومتر درآبادان بود.
این نوع قراردادها دوشرط اساسی ومهم داشتند:
اول اینکه شرکت‌های پیمانکار موظف بودند از کارکنان ایرانی استفاده کنند مگر در مواردی که استخدام ایرانیان میسر نبود.
دوم اینکه این شرکتها متعهد شده بود ند که برای انجام عملیات اکتشاف و توسعه نفت در ایران مبلغی معادل 267 میلیون دلار درطی حداکثر 5 سال هزینه نمایند.
قراردادهای خدماتی خود دو نوع می‌باشد:
دو نوع اصلی از قراردادهای خدماتی وجود دارد:
قراردادهای خدماتی که به موازات هم اما ازنظر قرارداد غیرمرتبط با یک قرارداد خرید ازقسمت نفتی که درمنطقه خدماتی تولید می‌شود منعقد می‌گردد.
قراردادهایی که در ارتباط با مذاکرات قرارداد در مورد وضعیت خاصی که در آن شرکت ملی نفت نیازمند کمک‌های تکنیکی سهمی از نفت خام تولیدی برای تخصیص به شرکت عامل فراهم نشده است.
الف –قراردادهای صرفاً خدماتی
ب-قراردادهای خطرپذیر
ب-1- قراردادهای کاملاً خطرپذیر
ب-2- قراردادهای بیع متقابل
بند سوم: قراردادهای صرفاً خدماتی
این نوع از قرارداد یک قرارداد ساده وغیرپیچیدهای است که در مقابل خدمات، حق‌الزحمه ای پرداخت می‌گردد. ریسک در این قراردها متوجه شرکت میزبان است وجبران هزینه پیمانکار، تنها در برابر ارائه خدمات قابل انجام خواهد بود. هدف این نوع قراردادها فعالیت‌های اکتشافی نیست، بلکه یک سری فعالیت‌های تولیدی را در برمی‌گیرد. اینگونه قراردادها که ازقدیمی‌ترین اشکال روابط قراردادی به شمار می آیند، بیشتر جبنه انتقال تکنیک ا ز کشورهای صاحب تکنولوژی را دارد تا بحث انتقال سرمایه و منابع مالی دربر داشته باشد.110
طبق این قرارداد، پیمانکار درهرحال چه عملیات حفاری موفقیت آمیز باشد چه نباشد دستمزد مقطوع خود را میگیرد،
