ه سبب آنکه گهگاه در واکنش به ظهور فنآوريهاي تازه، لزوم اعمال اصلاحاتي در قوانين مربوط به مالکيت معنوي آثار پيدا ميشد، به نظر ميرسيد که اين قوانين تا اندازهاي ناقص و ناکافي هستند، زيرا قوانين ملي تنها در قلمرو داخلي يک کشور از کارايي برخوردار بود و گسترش مبادلات فرهنگي و ترجمه آثار به زبانهاي گوناگون ايجاب ميکرد که از آثار داخلي در خارج از سرزمين ملي و نيز نويسندگان خارجي در درون مرزهاي ملي حمايت شود.اقدامات بين المللي که در اين زمينه انجام شد نياز به پيمانهاي بين المللي چند جانبه را که بر پايه آنها کشورهاي امضاکننده ناچار به حمايت از آثار خارجي در مقياس گسترده ميشدند-بيش از پيش روشن ساخت.چنين بود که رفتهرفته کانون توجه قانون کپي رايت به عرصه بين المللي متمرکز شد تا براي نويسندگان و هنرمنداني که از بهرهبرداري بياجازه آثار خويش در خارج از کشور مبدا ناراضي بودند، چارهجويي شود.16
1- قوانين و مقررات بين المللي در حوزه مالکيت معنوي کنفرانس برن
در ميانه سده نوزدهم ميلادي موافقتنامههايي در زمينه مالکيت معنوي بين کشورهاي اروپايي به امضأ رسيد ولي ثابت و جامع نبود.17 به سبب نيازي که به يک نظام همشکل حمايتي احساس ميشد، در پايان اين سده تلاشهاي مشترک شماري از کشورها به بستن نخستين موافقتنامه بين المللي در زمينه کپي رايت انجاميد.18
اين موافقتنامه براي حمايت از حقوق مولف در 9 سپتامبر 1886 در شهر برن(سوئيس)بسته شد و به تصويب رسيد که نام آن”ميثاق برن براي حمايت از آثار ادبي و هنري”است.کشورهاي تصويبکننده اين ميثاق، اتحاديه برن را تشکيل دادند تا تضمينکننده رسميت يافتن حقوق مولفين در تمام کشورهاي عضو باشند، ميثاق برن هماکنون از سوي سازمان جهاني مالکيت معنوي (wipo ) که در سال 1970 در شهر ژنو تاسيس شد، اجراي ميشود.19
با گذشت زمان متن ميثاق برن با توجه به تغييرات اساسي در ابزار خلق آثار و کاربرد و توزيع آثار ادبي و هنري که ناشي از پيشرفت فنآوري بود، چندين بار بازنگري اساسي شد.بازبيني و اصلاح مفاد اين ميثاق نخستين بار در سال 1908 در شهر برلين انجام شد و پس از آن در سال 1928 در شهر رم، 1948 در بروکسل، 1967 در استکهلم و 1971 در پاريس جداگانه بررسي شد.
در سالهاي گذشته پيوستن به ميثاق برن که امروزه 127 عضو دارد، سرعت بيشتري گرفته که ناشي از علل گوناگوني است.از جمله آگاهي فزاينده از اين که حمايت از حق مولف نقش زيادي را در نظام تجارت جهاني بازي ميکند و تجارت بين المللي کالا و خدمات در سايه حمايت از حقوق مالکيت معنوي، يک کسبوکار پررونق در سطح جهاني است و کشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه نيز تشخيص دادهاند که حمايت از حقوق مالکيت معنوي به نفع آنهاست.
دو عنصر اصلي ميثاق برن عبارتند از:”رفتار ملي”که بر پايه آن با آثاري که مبدا آن در يکي از کشورهاي عضو است، بايد در کشورهاي ديگر عضو نيز به همان شکل که از آثار اتباع آن کشور حمايت ميشود، رفتار ميشود و عنصر ديگر کمتري حقوق لازم مربوط است.بدين معنا که قوانين کشورهاي عضو بايد کمترين حمايتي را که در ميثاق مقرر شده است، اجرا کنند.بر پايه ميثاق برن همچنين حمايت از حقوق مولف، نميتواند بسته به رعايت هيچ نوع تشريفاتي مانند ثبت يا به وديعه گذارن آثار باشد و براساس آن هر توليد اصلي در زمينه ادبي، علمي و هنري که ممکن است به هر سبک يا شکلي که باشد و نيز آثاري ک مبتني بر آثار ديگرند مانند ترجمهها، اقتباسها، تنظيم آثار موسيقي و ديگر تغييرات در يک اثر ادبي يا هنري مشمول حمايت شمرده شدهاند.(ماده 2، بند 3). گونهاي از آثار را هم ميتوان مستثني کرد، بدين شکل که کشورهاي عضو ميتوانند از متون رسمي در يونان و روم باستان، سرقت ادبي به عنوان عملي زشت تقبيح ميشد و يونانيان در سرکوب و جلوگيري از اين عمل چندان هم ناتوان نبودند.مطالعه ادبيات رومي نشان ميدهد که نويسندگان آن زمان تنها به شهرت و آوازه راضي نبودند و با دست نوشتههايشان تاحدودي به منافع مادي نيز دست مييافتند، آنها ميدانستند که انتشار و بهرهبرداري از يک اثر، منافع مادي و معنوي به همراه دارد.
در سده هفدهم در پرتو انديشههاي آزادي بخش فيلسوف انگليسي “جان لاک”و همفکران او، با ظهور انديشههاي فردگرايي و جايگزيني نظام پارلماني به جاي سلطنت مطلقه، محدوديتهاي تحميلي بر چاپخانهها، رفتهرفته کاهش يافت و کتابفروشان و ناشرين با توسل به نظريه مالکيت معنوي آغاز به دفاع از حقوق خويش کردند.
همچون متون داراي ماهيت قانونگذاري، اداري و حقوقي، آثار هنري کاربردي، سخنرانيهاي درسي، سخنرانيها و خطابهها و ساير آثار شفاهي حمايت نکنند.افزون بر اين به دولتها اجازه داده شده که در صورت لزوم آثار مورد حمايت آنها به صورت ثابت و به شکلي مادي باشد براي نمونه در کشوري که ضبط کردن اثر الزامي است از يک اثر رقص در صورتي حمايت ميشود که حرکات يا علايم ويژه رقص نوشته شده و يا روي نوار ويديويي ضبط شود.(ماده 2، بند2)در مورد دارندگان حقوق براسال ميثاق برن حمايت قانوني، منافع مولف و جانشينان او را دربر ميگيرد.بااينحال در مورد برخي آثار همچون آثار سينمايي، حق مولف به قوانين کشوري که در آنجا ادعاي مالکيت مطرح است، مربوط ميشود.براي نمونه کشورهاي عضو ممکن است پيشبيني کنند که مالک اوليه حقوق چنين آثاري کارگردان، تهيهکننده، فيلمنامهنويس و يا افراد ديگري هستند که در پيدايش اثر مشارکت داشتهاند.
در مورد حمايت از مؤلفاني که اتباع يا مقيم يک کشور عضو ميثاق هستند، پيشبيني شده که مؤلفاني که تبعه يا مقيم چنين کشوري نباشند، اگر آثار خود را نخستين بار در يک کشور عضو يا بهطور همزمان در يک کشور عضو يا کشور غيرعضو منتشر کرده باشند، مورد حمايت قرار گيرند.
حقوق انحصاري اقتصادي که بر پايه اين ميثاق به مؤلفان داده شده، شامل حقوق زير است:حق ترجمه(ماده 18)، حق تکثير به هر طريق يا هر شکل(ماده 9)، حق اجراي آثار نمايشي(تئاتر)، نمايشي-موسيقي و آثار موسيقي براي عموم(ماده 11)، حق پخش(راديويي و تلويزيوني)و انتقال به مردم از راه سيم(تلويزيون کابلي9و نيز پخش دوباره يا از راه بلندگو يا هر وسيله مشابه آن براي پخش اثر (ماده 11 مکرر)، حق سخنراني براي عموم(ماده 11 مکرر)حق اقتباس(ماده 12)، حق اقتباس از اثر براي تهيه فيلمنامه و تکثير آن(ماده 4)و حق توزيع آثاري که بدينگونه اقتباس و تکثير شده باشند. همچنين جدا از حقوق اقتصادي مولف، ميثاق(ماده 6 مکرر)به شناسايي به اصطلاح”حقوق معنوي” ميپردازد.
يعني حق مؤلف براي مالکيت بر اثر خويش و حق او براي اعتراض به هرگونه تحريف، پاره کردن يا هر تغيير و اقدام اهانتآميز در ارتباط با اثر که به شرافت يا اشتهار او آسيب وارد ميکند.
براي حفظ توازن مناسب بين منافع دارندگان حق مولف و بهرهگيران از آثار، ميثاق برن محدوديتهاي مشخصي را نسبت به حقوق اقتصادي جايز ميشمارد.يعني مواردي که آثار حمايت شده ممکن است بدون گرفتن اجازه از دارنده حق تاليف و بدون پرداخت خسارت به او مورد بهرهبرداري قرار گيرد.اين محدوديتها که(بهرهبرداريهاي آزاد)از آثار حمايت شده ناميده ميشود در ماده 9 در قالب تکثير در موار ويژه، ماده 10 شامل نقل قولها و بهرهگيري از آثار بهوسيله تصاوير براي هدفهاي آموزشي، ماده 10 مکرر در قالب تکثير مقالههاي روزنامه يا مشابه آن و بهرهگيري از آثار بهمنظور گزارش کردن حوادث جاري و ماده 11 مکرر بند 3 شمال ضبط موقت براي هدفهاي پخش فرستندهاي، ميشوند.براساس ميثاق برن، کمترين مدت حمايت شامل دوره زندگي مؤلف و 50 سال پس از مرگ او تعيين شده(ماده 7)و البته استثناهايي هم بر اين قاعده اصلي وارد شده است. براي آثار سينمايي، اين دوره 50 سال پس از زماني است که اثر به تماشاي عموم گذاشته شده و در غير اين صورت دوره حمايت 50 سال پس از ساخت چنين اثري تعيين شده است.براي آثار عکاسي و آثار هنر کاربردي کمترين مدت حمايت 25 سال از زمان ساخت اثر مشخص شده و در مورد حقوق معنوي، مدت حمايت از آن بايد دستکم بهمقدار مدت يا حمايت از حقوق اقتصادي باشند.
شايان ذکر است که هدف اصلي سند پاريس (1971)در ارتباط با ميثاق برن، آسان کردن اجراي جهانگير آن بوده است.از اين نظر تعداد زيادي از کشورهاي تازه استقلال يافته در نخستين مراحل توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي خود مورد توجه قرار گرفتهاند.مقررات ويژه مربوط به کشورهاي در حال توسعه در يک پيوست درج شده و بر پايه آن، اين گروه از کشورها هماهنگ با رويه مجمع عمومي سازمان ملل، ميتوانند در شرايط معيني کمترين ضوابط حمايت از حقوق تکثير و ترجمه را رعايت نکنند.پيوست ميثاق برن امکان کاربرد مجوزهاي غيراختياري(محدوديتهاي قانوني براي حق مولف که در موارد خاص پيشبيني شده)در مورد ترجمه براي تدريس، تحصيل يا تحقيق و تکثير آثار حمايت شده در ميثاق که امکان فعاليتهاي تعليماتي نظاممند را براي کشورهاي در حال توسعه فراهم ميآورد، مانند تعليم و تربيت خارج از مدرسه و غيررسمي پيشبيني ميکند.
در مورد مزاياي اصلي پيوستن به ميثاق برن ميتوان گفت که بيشترين مزيت براي کشور عضو اين است که آثار مؤلفان آن، بهخوديخود در تمام کشورهاي عضو ميثاق مورد حمايت قرار ميگيرد. پس مؤلفان ميتوانند از مزاياي مالي گسترش بازار براي آثار خود سود ببرند.همچنين پيوستن به اين ميثاق ميتواند انگيزه نويسندگان ملي را براي يافتن ناشر توزيعکننده آثار خود در کشورهايي که پيش از اين به عضويت ميثاق درآمدهاند، کاهش دهد زيرا قصد نويسندگان اين بوده که آثارشان در تمام کشورهاي عضو ميثاق حمايت شود.افزون بر اين رقابت ميان مؤلفان ملي در بازار داخلي ممکن است بهبود يابد زيرا زماني که يک کشور عضو ميثاق برن باشد.آثار مؤلفان خارجي تنها با اجازه آن کشور ميتواند در قلمرو آن توزيع شود و نه به قيمتي پايينتر از آثار داخلي که براي توزيع آنها بايد مجوز لازم صادر شود.
از نظر اقتصاد کلان نيز مزاياي مشاهده ميشود.به هنگامي که يک کشور گذشته از سطح پيشرفت اجتماعي يا اقتصادي خود به ميثاق برن ميپيوندد، به صورت بخشي از نظام بين المللي حمايت از حقوق مؤلفان در ميآيد و از اين راه، نظام تجارت بين الملل براي کالاها و خدمات حمايت شده به وسيله حق مؤلف نيز در زمره نظام مزبور قرار ميگيرد.اين امر به لحاظ مبادله فرهنگي، برنامههاي سرگرماي و تفريحي، اطلاعات و فنآوري نيز مهم است.همچنين در نظر داشتن کمترين ضوابط حمايت از مالکيت معنوي براي کشوري که ميخواهد به سطوح بالاي اقتصادي، تجاري دست يابد، در عمل امري واجب و گريزناپذير است.
عضويت يک کشور در اتحاديه برن،اين پيام مهم را ميرساند که اين کشور آمادگي دارد تا اراده سياسي لازم را براي حمايت از حقوق مؤلفان ديگر کشورها اعمال کند.اين پيام ميتواند پيششرط همکار موفقيتآميز بين المللي، همچون جلب سرمايهگذاري خارجي در بخشهاي اقتصادي به جز مالکيت معنوي باشد.20
2- کنوانسيون جهاني کپي رايت
جنگ جهاني دوم که دگرگوني زيادي را در صحنه جهاني نشر درپي داشت، آغاز دوره تازهاي را در روابط بين المللي در زمينه کپي رايت رقم زد. ايالات متحده که اغلب به سبب حمايت از منافع داخلي از کنوانسيون برن فاصله گرفته بود رفتهرفته بهصورت يک ناشر بزرگ ظهور و تمايل زيادي به صدور کتاب پيدا کرد.آمريکا در همين راستا علاقمند به شکلگيري قرار داد بين المللي ديگري بود که براي اين کشور، کشورهاي آمريکاي لاتين و ديگر کشورهايي که تمايل به پذيرش تعهدات کنوانسيون برن نداشتند، پذيرفتني باشد.در سال 1952، يونسکو کنفرانسي را در ژنو برگزار کرد تا چارچوب کلي اين توافقنامه را تدوين کند.نتيجه اين کنفرانس، کنوانسيون جهاني کپيرايت(ucc ) بود که از سال 1955 به اجرا درآمد.
“يو سي سي” سه هدف بزرگ را پيگري ميکند حمايت از حقوق نويسندگان، ايجاد اطمينان به رعايت حقوق ضروري و سرانجام تشويق ترغيب رشد ادبيات، هنر، علوم و گسترش آثار فکري. همانند ملي استوار است، امّا برخلاف کنوانسيون برن، مقدار قابل قبولي حمايت از آثار بهرهمند از کپيرايت را
