منابع مقاله درمورد تلقیح مصنوعی، موضوع شناسی، جنین آزمایشگاهی، نظام حقوقی ایران

ن دیگری را از قلم انداخته است، لذا، ملاحظه می‌شود نظام حقوقی ایران در این زمینه از نظر وضع قوانین و مقرّراتی که بتواند پاسخگوی مشکلات و تنظیم کننده روابط پیچیده حاصل از روش استفاده از رحم جایگزین باشد، تلاش چشمگیری به عمل نیاورده است. در رابطه با باروری جایگزین در برخی از ایالات متّحده آمریکا تحقیقات حقوقی دامنه‌داری صورت گرفته که بعضاً منجر به تصویب قوانینی در این خصوص شده است.
1-6 روش تحقیق
پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی به بررسی مفهوم استفاده از رحم جایگزین به عنوان یکی از شیوه‌های درمان ناباروری در حقوق ایران و آمریکا و احکام وضعی و تکلیفی مرتبط با آن پرداخته و از روش کتابخانه‌ای در جهت گردآوری اطلاعات استفاده نموده است و درصدد است با مطالعه و بررسی کتب و مقالات مرتبط با موضوع، تحلیل و نتایج بدست آمده را ارائه نماید.

فصل دوم

کلیات، مبانی و مفاهیم

از آنجایی‌که امروزه همگام با پیشرفت‌های جدید در زمینه علم پزشکی، استفاده از روش‌های کمکی تولیدمثل از جمله رحم جایگزین رواج چشمگیری داشته است؛ لذا، جهت شناخت و تبیین بهتر ماهیت، آثار و اوصاف قرارداد استفاده از رحم جایگزین، در این مبحث، به بیان تعاریف، مفاهیم و اصطلاحات خاصّ ناباروری پزشکی پرداخته می‌شود.
2-1 مبحث اوّل: تعاریف و مفاهیم
تلقیح1: تلقیح در لغت به معنی باردار کردن و لقاح به معنی باردار شدن است (دهخدا،1377، ج5: 6942) و در اصطلاح، ترکیب شدن سلول جنسی نر و مادّه با یکدیگر است (صلاحی، 1382: 2).
تلقیح طبیعی2: ترکیب تخمک زن و اسپرم مرد از راه مقاربت و نزدیکی ناشی از هم‌ بستری را گویند.
تلقیح مصنوعی3: در اصطلاح، عبارتست از این‌که در مراحلی از فرایند لقاح، دخالت غیرطبیعی انسان یا هر وسیله دیگری غیر از مقاربت و نزدیکی از راه طبیعی وجود داشته باشد.
اسپرم4: سلول‌ جنسی مرد است که باعث باروری سلول جنسی زن می‌شود.
تخمک5: سلول جنسی زن است که در حالت بالغ، تخم نامیده می‌شود.
اجاره رحم6: قراردادی است که به موجب آن، جنین حاصل از سلول‌های جنسی والدین متقاضی یا دیگری در رحم زن ثالثی پرورش یافته و پس از وضع حمل، به آن‌ها برگردانده می‌شود.
2-1-1 انواع تلقیح
2-1-1-1 تلقیح طبیعی
لقاح طبیعی زمانی اتفاق می‌افتد که تخمک سالم و بالغ زنی با اسپرم سالم و بالغ مردی ترکیب شود. به این منظور، اسپرم و تخمک بایستی از مسیر مجاری تناسلی زن حرکت نموده و تحت تأثیر هورمون‌ها بارور شوند. در این مرحله، وظیفه دستگاه تناسلی زن فراهم نمودن محیطی مناسب برای حرکت اسپرم و رسیدن به لوله‌های رحمی و لقاح با تخمک است. بنابراین، ملاحظه می‌شود وقوع لقاح و حاملگی طبیعی در صورت وجود پنج معیار ذیل امکان‌پذیر است:
1- یک یا چند تخمک سالم و بالغ در زمان مناسب و در ارتباط با محیط هورمونی مناسب، آزاد و رها شوند.
2- اسپرم سالم، قوی، فعّال و بالغ در داخل یا نزدیک رحم زن و در حوالی زمان تخمک‌گذاری وجود داشته باشد.
3- محیط فیزیکی و شیمیایی لازم برای عبور اسپرم و قابلیت بخشیدن به اسپرم در ناحیه تناسلی زن فراهم گردد.
4- لوله‌های رحمی سالم و باز، توانایی لازم را برای عبور اسپرم و تخمک فراهم آورد.
5- رحمِ سالم و بدون نقص برای شکل‌گیری و لانه‌گزینی جنین وجود داشته باشد (فلاحیان،1381: 188).
2-1-1-2 تلقیح مصنوعی و انواع آن
«تلقیح مصنوعی به معنی تزریق منی در داخل کانال گردن رحمی اطلاق می‌شود. چنان‌چه منی متعلّق به شوهر بیمار باشد، به آن تلقیح مصنوعی هومولوگ7 و در صورتی که منی متعلّق به غیر شوهر باشد، به آن تلقیح مصنوعی هترولوگ 8گفته می‌شود» (ویلسون، 1368: 383).
امروزه با پیشرفت تکنولوژی و با استفاده از فنّاوری‌ کمک باروری در صورتی‌که شرایط لازم برای لقاح طبیعی فراهم نباشد، می‌توان از طریق لقاح مصنوعی، باروری را امکان‌پذیر ساخت. منظور از لقاح مصنوعی این است که در مراحلی از فرایند باروری دخالت‌های آزمایشگاهی صورت پذیرد؛ به عبارت‌ دیگر، «تلقیح مصنوعی عبارتست از داخل کردن اسپرم مردی در رحم یک زن بدون مقاربت جنسی به وسیله ابزار مصنوعی پزشکی به منظور بارور کردن تخمک زن و تکوّن جنین» (صفایی، امامی، برزویی، قاسم زاده، صادقی، آهنی، عراقی، حمید‌زاده، 1384ب: 423). لقاح مصنوعی به دو شیوه لقاح داخل رحمی و لقاح خارج رحمی صورت می‌پذیرد.
2-1-1-2-1 لقاح داخل رحمی
از جمله مهم‌ترین روش‌های لقاح داخل رحمی، می‌توان به تزریق اسپرم (IUI) و تزریق هم‌‌زمان اسپرم و تخمک به داخل رحم (GIFT) اشاره نمود که در ذیل مختصراً به شرح آن خواهیم پرداخت.
2-1-1-2-1-1 روش تزریق اسپرم (IUI)
هرگاه مرد مشکلاتی مانند کمی حجم مایع اسپرم، کم تحرّکی تعداد اسپرم یا کاهش میل جنسی داشته باشد، تلقیح داخل رحمی کابرد دارد. در این روش، اسپرم را به روش‌های مختلف از فرد مورد نظر که ممکن است شوهر زن یا ثالث باشد، تهیّه و پس از شستشو و جداسازی، اسپرم‌های زنده را با استفاده از سوزن‌های خاصّ پزشکی و هم‌زمان با تخمک‌گذاری رحم پذیرنده، وارد رحم می‌کنند (توکّلیان حقیقی، 1389: 26).
2-1-1-2-1-2 تزریق همزمان اسپرم و تخمک (GIFT)
مواردی پیش می‌آید که به طور طبیعی اسپرم و تخمک زن و شوهر کمیّت و کیفیت باروری در تلقیح را ندارد؛ درنتیجه، به منظور باروری، سلول‌های جنسی قابل تلقیح زن و مرد را گرفته و هم‌زمان وارد لوله رحم زن می‌نمایند تا تلقیحی مشابه تلقیح طبیعی صورت پذیرد (صفایی،1383: 60).
2-1-1-2-2 لقاح خارج رحمی و باروری جایگزین
آن‌چه امروزه بیش از سایر روش‌ها از نظر پزشکی و حقوقی مورد توجه واقع شده، روش لقاح خارج رحمی(IVF) و به دیگر سخن، روش تشکیل جنین در آزمایشگاه و انتقال آن به رحم است که نمونۀ بارز تولیدمثل با کمک ابزار آلات پزشکی است. این‌گونه تولیدمثل دارای فروض مختلف می‌باشد. ممکن است تشکیل جنین آزمایشگاهی با نطفه زن و شوهری باشد که نمی‌توانند به طور طبیعی بچه‌دار شوند یا ممکن است از اسپرم یا تخمک اهدایی (نطفه ثالث) جهت باروری استفاده شود. فرض دیگر این که زن و شوهری که عقیم نبوده‌اند امّا، به علّت فقدان رحم در زن یا عدم توانایی وی در حمل کودک نمی‌توانند صاحب فرزند شوند، با زن دیگر که مادر جانشین نامیده شده است قرارداد معوّض یا مجّانی می‌بندند تا جنین تشکیل شده از نطفه آنها را در رحم خود پرورش داده و پس از زایمان طفل را به آنان مسترد نماید.
2-2 مبحث دوّم: موضوع شناسی قرارداد استفاده از رحم جایگزین
نظر به این‌که مفهوم استفاده از رحم جایگزین در شمار اموری است که می‌توان چنین موضوعی را از حیث حکم وضعی و تکلیفی آن تبیین نمود؛ لذا، در این مبحث، بدواً به مقدّماتی پیرامون بحث رحم جایگزین، تبیین مفهوم و دلایل استفاده از آن پرداخته ‌می‌شود.

2-2-1 مفهوم استفاده از رحم جایگزین
از جمله روش‌های نوین در درمان ناباروری استفاده از رحم جایگزین است که به زوجینی که به هر علّت قادر به بچه‌دار شدن نیستند امکان می‌دهد تا با بکارگیری این روش از این موهبت الهی برخوردار شوند. گاه اتفاق می‌افتد که هیچ‌یک از زوجین عقیم نبوده (مرد اسپرم می‌سازد و زن تخمک آزاد می‌کند) امّا، زن از نظر بیولوژیک، نقص ارگانیک، داشتن پاره‌ای از بیماری‌ها و یا به علّت نداشتن رحم، قادر به نگهداری و پرورش جنین در بطن خود نمی‌باشد. به منظور رفع این مشکل، طرح استفاده از رحم جایگزین به عنوان یکی از شیوه‌های نوین در درمان ناباروری مورد استفاده قرار گرفته است که به موجب آن تلقیح جنین توسط اسپرم پدر و تخمک مادر در محیط آزمایشگاه صورت گرفته و سپس جنین لقاح یافته به رحم زن ثالثی منتقل می‌شود (صفایی و دیگران، 1384ب: 434). تعاریف گوناگونی برای استفاده از رحم جایگزین ارائه شده است؛ از جمله: «قراردادی است که به موجب آن، یک زن (مادرجانشین) در مقابل یک زوج ازدواج کرده (والدین حکمی9) موافقت می‌نماید تا جنینی را برای آن‌ها حمل کرده، بچه را به دنیا آورده و او را به مجرّد تولّد، به آن زوج تسلیم نماید» (نایب‌زاده،1380: 82). در تعریف مشابه دیگری‌ گفته شده: «قرارداد استفاده از رحم جایگزین، توافقی است که بر پایه آن زنی (مادرجانشین) می‌پذیرد تا با روش‌های کمکی تولید مثل و استفاده از اسپرم و تخمک والدین حکمی که در محیط آزمایشگاه بارور شده است، باردار شود و درحالی که ارتباط ژنتیکی با فرزند ندارد، فرزند حاصل از تلقیح را حمل کند و پس از تولّد، او را به زوج متقاضی تحویل دهد» (علیزاده، 1385: 180).
2-2-2 اَشکال مختلف استفاده از رحم جایگزین
2-2-2-1 از نظر پزشکی
از دیدگاه پزشکی و از جهت چگونگی ارتباط ژنتیکی مادرجانشین و والدین متقاضی با جنین حاصل، پنج صورت متصوّر است:
2-2-2-1-1 جانشینی کامل در بارداری
حالتی است که به موجب آن مادرجانشین به وسیله روش‌های کمکی تولید مثل و با استفاده از جنین حاصل از اسپرم و تخمک والدین ژنتیکی، باردار می‌شود؛ به عبارت دیگر، در این روش اسپرم شوهر و تخمک همسر وی در محیط آزمایشگاه لقاح داده شده و جنین حاصل را به رحم زنی غیر از همسر منتقل می‌کنند تا مراحل رشد و نموّ خود را به صورت طبیعی سپری کند. در واقع، در این حالت مادر جانشین هیچ ارتباط ژنتیکی با بچه ندارد و او تنها به موجب توافق جانشینی در بارداری تخمک بارور شده را که با روش‌های کمکی تولید مثل به رحم وی منتقل گردیده و باردار شده است را حمل می‌نماید (آخوندی،1384: 32). استفاده از این روش هنگامی صورت می‌پذیرد که سیستم تناسلی زن از نظر تخمک‌گذاری و تولید اوول مشکلی ندارد؛ امّا، از آنجایی‌که برای بارداری باید ابتدا اسپرم و تخمک در داخل لوله رحم با یکدیگر آمیزش یابند و در جداره رحم لانه‌گزینی کنند، ممکن است در این مسیر مانعی بر سر راه آمیزش دو سلول جنسی یا عبور از لوله رحم و یا لانه‌گزینی در جداره رحم به وجود آید که مانع بارداری شود؛ در این صورت، اگر نتوان به هیچ شکل موانع موجود در سیستم تناسلی زن را برطرف نمود، می‌توان اسپرم و تخمک را در خارج از رحم لقاح داد و نطفه را به رحم زن که قابلیّت باروری دارد تزریق نمود (همان)؛ هم‌چنین، ممکن است زن به علّت ابتلا به برخی از بیماری‌ها هم‌چون دیابت، تالاسمی شدید، هپاتیت و ایدز نتواند بارداری را به پایان برساند (سقط جنین)؛ در این صورت نیز استفاده از رحم جایگزین می‌تواند چاره‌ساز باشد. در این روش، بر مبنای توافقات پیشین، مادر جانشین متعهد می‌شود پس از زایمان، کودک را به صاحبان اسپرم و تخمک که پدر و مادر واقعی طفل محسوب می‌شوند تحویل داده و در برابر آن، دستمزد خود را بگیرد. پژوهش حاضر درصدد تبیین همین قسم از استفاده از رحم جایگزین می‌باشد.
2-2-2-1-2 جانشینی سنتّی رحم
در این قسم بر مبنای توافق با مادرجانشین، اسپرم مرد زوج نابارور به طور مصنوعی به داخل رحم وی منتقل می‌شود تا پس از حامله شدن، جنین را حمل نموده و پس از تولّد، وی را به زوجین نابارور تسلیم نماید. در واقع در این قسم، تخمک مادر جانشین با اسپرم مرد که پدر متقاضی و واقعی به شمار می‌آید، بارور می‌شود و مادرجانشین تخمک بارور شده خود با اسپرم پدر را حمل می‌کند؛ بنابراین، مادرجانشین و پدر متقاضی با طفل ارتباط ژنتیکی خواهند داشت و زوجه نابارور که مادر متقاضی به شمار خواهد رفت، هیچ ارتباط ژنتیکی با طفل نخواهد داشت و در صورت تحویل فرزند به او، رابطه بین آن‌ها از نوع فرزندخواندگی خواهد بود (حمداللهی و دیگران، 1388: 34). این اقدام زمانی صورت می‌گیرد که زوجه نابارور علاوه بر فقدان رحم، فاقد تخمدان یا ضعف عملکرد یا نارسایی زودرس تخمدان بوده و قادر به تولید تخمک سالم نبوده است (آخوندی، صادقی،1380: 38). به نظر می‌رسد قسم مزبور داخل در بحث استفاده از رحم جایگزین نمی‌باشد؛ زیرا، بارداری مادرجانشین با تخمک خویش را در بردارد؛ حال آن‌که اگر زنی با تخمک و رحم خود بارور شود، بدون هیچ اختلافی مادر اصلی فرزند به شمار می‌آید؛ بنابراین، اطلاق مادر جانشین بر چنین زنی صادق نیست. نتیجه