كشف رموز و … بوده آن را تكميل كرده است.
2. الشافي: منتخبي است از احاديث الوافي.
3. النوادر: مجموعه‌اي است از احاديث نقل نشده در كتب معتبر.
4. المحجة البيضاء: اين کتاب بسيار ارزشمند، روايت شيعي است از كتاب احياء العلوم غزالي که با استفاده از احاديث و روايات معتبر شيعه آن را شرح و تكميل کرده است. فيض کاشاني بعدها المحجة البيضاء را تلخيص و با نام الحقايق آن را ارائه كرد.
5. مفاتيح الشرايع: از آثار فقهي و استدلالي فيض است که در بردارنده همه ابواب فقه است.
ج. كلام و عرفان: كتاب‌هاي كلامي و عرفاني مرحوم فيض عبارتند از:
اصول‌المعارف، اصول‌العقائد، رساله‌هاي علم‌اليقين، حق‌اليقين، عين‌اليقين، حق‌المبين و الجبر والاختيار و…
د- اخلاق و ادب: كتاب‌هاي اخلاقي مرحوم فيض عبارتند از:
ضياءالقلب، الفت‌نامه، زادالسالك، شرح‌الصدر، راه صواب، گلزار قدس، آب زلال، دهر آشوب، شوق‌الجمال، شوق‌المهدي، شوق‌العشق و ديوان قصائد، غزليات و مثنويات و … .
نظريات بزرگان درباره فيض
بسياري از بزرگان علم و دانش فيض را ستوده‌اند و از او تجليل کرده‌اند که در اينجا به نمونه‌هايي از آنها اشاره مي‌کنيم:
1. شيخ حر عاملي: … فيض كاشاني، فاضل، عالم، ماهر، حكيم، متكلم، محدث، فقيه، محقق، شاعر و اديب بود و از نويسندگان خوب عصر ماست كه داراي كتاب‌ها و نوشته‌هاي فراواني است.( عاملي، شيخ حر، امل الامل، ج چهارم، ص 305 ).
2. سيدنعمت‌الله جزايري: استاد محقق ما ملامحمدمحسن فيض كاشاني صاحب كتاب الوافي و دويست كتاب و رساله ديگر است.( جزايري، شيخ نعمت اله،زهر البريع ، ص 164 ).
3. سيدمحمدباقر خوانساري: فيض در فضل و فهم و خبره بودن در فروع و اصول دين و زيادي نوشته‌ها با عبارات و جملات زيبا و رسا سرآمد ديگر عالمان دين است.( خوانساري، ميرزا محمد باقر، روضات الجنات، ج ششم، ص 79 ).
4. محدث قمي: او در دانش و ادب و زيادي معلومات و دانستني‌ها و به كارگيري تعبيرات و عبارات نيكو در نوشته‌ها و احاطه كامل به علوم عقلي و نقلي مشهور است.( قمي، شيخ عباس، الکني و الالقاب، ج سوم، ص 39 ).
5. محدث نوري: از مشايخ علّامه مجلسي، عالم با فضل متبحر، محدث و عارف حكيم، ملامحسن فرزند شاه مرتضي مشهور به فيض كاشاني است. (نوري، حسين، خاتمه مستدرک الوسايل، ص 42).
6. علّامه اميني: فيض، علمدار فقاهت و پرچمدار حديث و گلدسته رفيع فلسفه و معدن معارف ديني و اسوه اخلاق و سرچشمه جوشان علم و دانش‌هاست … بعيد است روزگار به مثل او فرزند ديگري بياورد.( عبدالحسين، اميني، دارالکتاب العربي، ج يازدهم، ص 362 ) .
2-2-3 : شيخ حر عاملي(م. 1104):
2-2-3-1 : زندگينامه
شيخ حر عاملي از نوادگان “حر بن يزيد رياحي” نخستين شهيد کربلا است. او در خانواده‌اي به دنيا آمد که نسل در نسل پرچمدار علم و ادب و شهادت و شهامت بودند.( عاملي، شيخ حر، امل الآمل، ج اول، ص 9 و شهيدان راه فضيلت، ص 329 ).
او ابتدا، در حوزه علميه جبل عامل نزد اساتيد بزرگ آن دوره مشغول تحصيل علوم ديني شد و پس از تبديل شدن به يک عالم برجسته به ايران آمد. وي براي اولين بار از ابوعبدالله الحسين فرزند حسن بن يونس ظهيرالدين عاملي در سال 1051 که 18 سال بيشتر نداشت اجازه نقل روايت گرفته و رواياتش را از طريق او نقل مي‌کند.( عاملي، شيخ حر، وسائل الشيعه، ج دوم، ص 49 ). اين خود نشانگر مراتب علم و فضل اوست.
از سوي ديگر، از آنجايي که در گذشته، معرفي افراد به عنوان عالم دين و اجازه نقل حديث سند تقوا، راستگويي و فضيلت آنان به شمار مي‌رفت مي‌توان به مراتب تقوا و معنويت او نيز پي برد.
شيخ در حدود چهل سالگي بود که براي زيارت مرقد مطهر امام هشتم عليه‌السلام عازم مشهد شد و چون جامعه شيعه در معرض تهاجم ازبک‌ها و اهل تسنن بود تصميم به پذيرش مسئوليت‌هاي اجتماعي گرفت و در صحنه‌هاي سياسي ـ اجتماعي نيز به تشيع خدمت كرد. در سفر به اصفهان بود که از طرف علامه مجلسي به ديدار شاه رفت و مقام شيخ الاسلامي را پذيرفت.
حکايت جالبي از او نقل مي‌‌کنند که وقتي در مجلس شاه سيلمان بدون اجازه شاه در بالاي مجلس و نزد شاه نشست ـ به طوري كه بين او و شاه يك متكا بيش نبود و شاه پس از نشستن رو به شيخ كرد و گفت: به من گفته‌اند تو از علماي جليل و بزرگ عرب محمد بن حسن حر عاملي هستي حال به من بگو “فاصله ميان حر و خر چقدر است”؟ شيخ بي‌درنگ (به شوخي) گفت: “يك متكا”! شاه از شجاعت و حاضر جوابي شيخ يكه خورد.( گنجينه آثار قم ، ص 248 ) .
شاه سليمان از شيخ تقاضاي اقامت در اصفهان را داشت اما شيخ علاقه خود را به اقامت در جوار ثامن الائمه اعلام داشت و از اين روي، مقام قاضي القضات خراسان را به او دادند و با تجليل، او را روانه خراسان نمودند.
شيخ حر عاملي چه در زمان سكونت خود در جبل عامل و چه در ايران چندين مرتبه به زيارت خانه خدا و عتبات عاليات موفق گرديد. در سال 1088 هجري كه شيخ در مكه مكرمه حضور داشت فاجعه‌اي دردناك به وقوع پيوست كه اين واقعه در مقدمه امل الآمل چنين آمده است:
“در سال 1088 خادمين (خائنين) حرم كعبه خبر دادند كه كساني ديوار كعبه مطهر را آلوده به نجاست كرده‌اند. خبر به سرعت در مكه پيچيد و گفتگوها شروع شد. عاقبت دشمني قديمي اهل تسنن با شيعيان سبب شد تا اين هتك حرمت را به شيعيان نسبت دهند. عده‌‌اي از تركان و برخي از عرب‌ها با هم قرار گذاشتند كه هر كجا شيعه‌اي را بيابند به قتل رسانند. چون به حرم رسيدند پنج نفر از شيعيان را كه يكي از آنها ميرزا سيد محمد مؤمن استر آبادي بود به شهادت رساندند. شيخ حر عاملي كه در اين ايام در مكه به سر مي‌برد از توطئه آگاه شد و به همراهان خود دستور داد كه از خانه بيرون نروند و با شنيدن خبر شهادت سيد محمد مؤمن استرآبادي و شيعيان ديگر با همراهان خود به خانه “سيد موسي بن سليمان” كه يكي از اشراف مكه بود پناه برد. سيد موسي به كمك ياران خود مخفيانه شيخ حر عاملي و ساير شيعيان را به سمت يمن روانه ساخت و آنان را از اين مهلكه نجات داد.”(عاملي، شيخ حر، امل الآمل، ج اول، ص 50) .
سرانجام اين دانشمند بزرگ جهان تشيع و فرزانه روزگار در بيست و يكم ماه رمضان 1104 در هفتاد و يك سالگي چشم از جهان فرو بست و در جوار مرقد مطهر حضرت علي بن موسي الرضا عليه‌السلام به خاک سپرده شد.
2-2-3-2 : اساتيد و شاگردان
شيخ حر عاملي از اساتيد فراواني استفاده که برخي از ايشان از اين قرارند:
علّامه شيخ حسن حر عاملي (پدر بزرگوارش)، علامه شيخ محمد حر عاملي (عموي او)، علّامه شيخ عبدالسلام (جد مادري)، علّامه شيخ علي، فرزند محمود مشغري عاملي، علّامه شيخ زين الدين فرزند محمد بن حسن فرزند شهيد ثاني، علّامه شيخ حسين فرزند حسن بن ظهير الدين عاملي ظهيري، علامه سيد حسن حسيني عاملي، علامه شيخ عبدالله فوشي حر، فيض كاشاني، علّامه مجلسي، علّامه مولي محمدطاهر فرزند محمد حسن شيرازي نجفي، و …( حر عاملي، شيخ محمد بن حسن، اثبات الهدايه، مقدمه ) .
همچنين از جمله كساني كه مفتخر به شاگردي مرحوم شيخ حر بوده‌اند، مي‌توان به دو فرزندش يعني محمدرضا و حسن، شيخ مصطفي حويزي، سيدمحمد حسن اعرجي، محمدتقي استرابادي و … ديگران اشاره كرد.( گلشن ابرار، گروهي از نويسندگان، قم،ص 239 ) .
2-2-3-2 : آثار
گويا اولين آثار نوشتاري اين عالم بزرگ نيز در همين سنين به انجام رسيده است. برخي از آثار شيخ حر عاملي از اين قرارند: جواهر السنيه، صحيفه ثانيه، الايقاظ من الهجعة برهان علي الرجعة، خلق الكافر، الفوائد الطوسيه، بداية‌النهاية، امل الآمل، اثبات الهداة، هداية الامة، وسائل الشيعه و … .
2-2-4: سيد هاشم بحراني(1030 ـ 1107):
2-2-4-1 : زندگينامه
سيد هاشم بحراني فرزند سيد سليمان حسيني بحراني، معروف به علامه بحراني است و با بيست و پنج واسطه به امام موسي بن جعفر عليه‌السلام مي‌رسد. او در سال 1030 يا 1040 قمري در يکي از روستاهاي شهر توبلي آن زمان بحرين به دنيا آمده است. بحرين در آن دوره پس از عراق و ايران، سومين حوزه علميه شيعه در جهان اسلام بوده است.
سيد بحراني پس از چندي تحصيل در زادگاهش راهي نجف اشرف شد و از استادان آن حوزه با شکوه استفاده فراوان برد و سال‌ها بعد با رسيدن به مقام علمي و معنوي اجتهاد، بزرگ مرجع آن حوزه گشت. او در سال 1063 ق. نزد استاد بزرگ نجف، فخرالدين طريحي درس آموخته و پس از چندي به زادگاهش بحرين بازگشته و پس از رحلت شيخ محمد بن ماجد بحراني عهده‌دار منصب مرجعيت و رهبري ديني شيعيان بحرين گشته است.
پس از حدود شش قرن که حديث نگاري رو به افول نهاده بود علامه بحراني در کنار بزرگاني ديگر چون علامه مجلسي همت کرده و منابع عظيمي از احاديث را تدوين کردند و به جامعه اسلامي ارائه نمودند و در کنار منابع حديثي تفاسير متعددي نيز بر قرآن نوشت. او براي جمع‌آوري احاديث اهل‌بيت، فعاليت‌هاي علمي ديگر خود را در عرصه‌هاي فقهي و اصولي و … تعطيل کرد و صرفا به امر تدوين حديث پرداخت.
مرحوم سيد هاشم بحراني سرانجام در سال 1107 ق. در بحرين رحلت کرد.
برخي از شيوه‌هاي علامه بحراني در تدوين حديث:
1. استفاده از روايات اهل سنت در اثبات امامت ائمه شيعه عليهم‌السلام؛
2. استفاده از نسخه‌ها و عبارات متفاوت يک حديث فهم محتواي حديث؛
3. تحقيق و بررسي دقيق اسناد احاديث؛
4. دسته بندي احاديث.( با دقت در آثار ايشان مي توان اين شيوه ها را استنباط کرد . به عنوان مثال، ر. ک : غايه المرام، ص 109، البرهان، ص 551، لژلؤه البحرين، ص 65 ) .
2-2-4-2 : نظريات بزرگان دين راجع به علامه بحراني
درباره اين عالم برجسته شيعي، دانشمندان برجسته‌اي اظهار نظر کرده‌اند که به عنوان نمونه به برخي از اين نظرات اشاره مي‌کنيم:
شيخ يوسف بحراني: سيد بحراني مردي است فاضل، محدث، جامع و داراي تتبع زياد در اخبار، به طوري که غير از علامه مجلسي مانند او در شيعه ديده نشده … .
شيخ حر عاملي: او مردي با طهارت، عارف به تفسير، رجال و علوم عربي است.
شيخ عباس قمي: سيد رکن معتمد، فقيه ماهر، محدث جامع، متتبع در اخبار، صاحب مولفات کثير سودمند است، که نشان از کثرت اطلاعات او دارد.
سيد محسن امين :سيد بحراني از کوه‌هاي راسخ و درياهاي شگرف علم است. کسي از او-حتي علامه مجلسي-پيشي نگرفته و ديگر آمدن امثال او در آينده، با اين قدرت تتبع و کثرت اطلاعات مشکل است.
شيخ محمد حسن نجفي صاحب کتاب جواهر الکلام: در عدالت و تقوا، فرزانگاني چون مقدس اردبيلي و علامه بحراني از چهرهاي ممتاز و استثنايي تقوا هستند.
آيت الله مرعشي نجفي: شخصيتي که هم از جهت شهرت ملقب و مشهور به علامه و هم از حيث علم واقعا علامه مي‌باشد آگاه و متبحر در حديث، نابغه در روايت، پيشواي پيشتاز است.
شهيد مطهري :سيد هاشم بحريني از محدثين و متتبعين معروف شيعه به شمار مي‌رود.
2-2-4-3 : اساتيد و شاگردان
برخي از اساتيد او از اين قرارند: شيخ فخرالدين طريحي نجفي (م. 1087 ق)، سيدعبدالعظيم ابن عباس استرآبادي و … .
علامه بحراني شاگردان فراواني تربيت کرده است که برخي از بزرگان ايشان از اين قرار هستند: شيخ حر عاملي، صاحب کتاب شريف وسايل الشيعه، شيخ محمود بن عبدالسلام المعني، شيخ عبدالله بن علي بن احمد بحراني، سيد محمد بن علي سيف‌الدين عطار بغدادي، شيخ علي مقايي بحراني، شيخ حسن بحراني، شيخ هيکل بن عبد علي اسدي جزائري و … .
2-2-4-4 : آثار علامه
آثار مرحوم علامه بحراني بسيار متعدد و متنوع است که در اينجا نام برخي از اين آثار را در موضوعات مختلف ذکر مي‌کنيم:
1.
