روند حل مساله می‌داند. (فردانش،1372، 50، ص11) نکته قابل توجه این است که دیگر آموزش محدود به انتقال دانش نیست بلکه به معنایی وسیع شامل:« فراهم كردن زمينه براي يادگيري و ياد دادن، براي كاربرد، براي ايجاد تغييرو به منظور ارتقاء فرد و جامعه می‌گردد.» (رووف،1378، 39، ص7)
از این رو در یک معنای لغوی می‌توان «تکنولوژی آموزشی» را شناخت فن و روش یا جنبه‌های نظری و عملی فرایند آموزش معرفی نمود. معادل این واژه در زبان فارسی “فناوری آموزشی” و یا “علم عمل جریان آموزش” است. البته تکنولوژی آموزشی در طول سال‌هایی که کارشناسان آن را به کار برده‌اند، دستخوش تغییراتی شده است که علاوه بر تغییر در جنبه ظاهری، در محتوا و معنای آن نیز تغییراتی رخ داده است. برای درک بهتر تعریف ومعنای کامل تکنولوژی آموزشی، به بررسی تعاریف ارائه شده می‌پردازیم.
تعاریف تکنولوژی آموزشی
تعاریف متفاوتی از تکنولوژی آموزشی شده است گاهی این مفهوم را بسیار جامع و فراگیر معرفی کرده اند.مانند این تعاریف: «فناوری آموزشی یک فرایند پیچیده و منسجمی است که شامل افراد، فرایندها، ایده‌ها، ابزارها و سازمان‌ها که برای تجزیه و تحلیل مشکلات و ایجاد، اجرا، ارزشیابی و کنترل راه‌حل مشکلاتی که در تمامی جنبه‌های یادگیری انسان دخالت دارند، به کار می‌رود.»
در بعضی تعاریف به نتیجه کار توجه شده است:
– نظریه و عمل طراحی، تهیه، اجرا، مدیریت و ارزشیابی فرایند و منابع به منظور یادگیری موثرتر.
– مطالعه و عمل اخلاقی به منظور تسهیل یادگیری و بهسازی عملکرد به وسیله‌ی ایجاد، کاربرد و مدیریت فرایندها و منابع فناورانه‌ی مناسب.
ویگر (1997) ضمن تاکید بر توسعه مفهوم تکنولوژی اعتقاد دارد، تکنولوژی آموزشی اثرگذار در مجموعه سیستم آموزشی، صرفاَ سخت‌افزار نیست، بلکه شامل فرایند طراحی آموزشی موثر و جامعی است که در آن همه اجزاء سیستم مورد توجه هستند. و فناوری رایانه و رسانه‌های دیگر نیز به درستی به کار برده می‌شوند. در همین راستا هیئت فناوری تدریس آکادمی ملی مهندسان6 فناوری آموزشی را به این صورت تعریف می‌کند: مجموعه‌ای علمی که از به کارگیری علم تدریس و یادگیری در دنیای واقعی کلاسی، همراه با ابزار و روش‌هایی که برای کمک به این کاربردها گسترش یافته‌اند، به دست آمده است. (Dieuzeide, H. ,1971, 69)
تکنولوژی آموزشی بر مبنای تعریفی جامع از جیمز براون عبارت است از طراحی، اجرا، ارزشیابی سیستماتیک تمامی فرایند یادگیری و آموزش، با تعیین هدف‌های مشخص و بهره‌گیری از تمام منابع مادی و انسانی و یافته‌های روانشناسی یادگیری و ارتباط جمعی به منظور فراهم آوردن شرایط آموزشی و یادگیری موثر. (علی‌آبادی ،1380، 49، ص 23)
فرهنگ و بستر7 تکنولوژی را زبان استفاده از دانش برای مقاصد علمی یا علم کاربردی می‌داند که حالت ظریف و دقیقی بخود گرفته و از جمله تکنولوژی‌های مختلف تکنولوژی آموزشی است که بعنوان دانش نظری و عملی در نظام آموزش و پرورش ساخته شده است. (http:visual.merriam-webster.com, 103)
فرهنگنامه جهانی آموزش و پرورش (1989) تکنولوژی آموزشی را دانش و حرفه‌ای معرفی می‌کند که دارای سه جنبه یا مرحله است: 1- وسایل شنیداری و دیداری، 2- آموزش برنامه‌ای، 3- استفاده از دیدگاه‌های جدید روانشناسی و تحقیقات انجام شده به منظور تجزیه و تحلیل مشکلات آموزشی و یافتن راه‌حل‌های آن.
در یک جمع بندی دکتر فردانش تکنولوژی آموزشی را مجموعه روشها و دستورالعمل‌هایی معرفی می‌کند که با استفاده از یافته‌های علمی برای حل مسائل آموزشی اعم از طرح، اجرا و ارزشیابی، در برنامه‌های آموزشی به کارگرفته می‌شود. (فردانش،1372، 50، ص 16)
سیر تحول تکنولوژی آموزشی در ایران و جهان
سیر تکنولوژی در جهان: از لحاظ تاریخی، تکنولوژی آموزشی با خاتمه یافتن جنگ جهانی دوم متولد شد و در واقع محصولی از دنیای مدرنیسم است. هنگامی که جهان در آستانه‌ی مدرنیته قرار می‌گیرد، دنیایی را پیش‌رو می‌بیند که در آن، فناوری زیربنای تولیدات انبوه برای ارزان‌سازی، آسان‌سازی و راحت‌سازی همه‌ی کارها و پدیده‌هاست. فناوری از این زمان به بعد و با این هدف‌ها به تغییر دادن تمدن انسانی می‌پردازد که از جمله دستاوردهای آن، امکان دسترسی به اطلاعات برای توده‌ی انبوهی از مردم است. فناوری، با سرو کار پیدا کردن با انتقال و تبادل اطلاعات، وارد حیطه‌های آموزشی شد و به این ترتیب، سطح کارکردی نهاد آموزش و پرورش که آینده ساز نسل بعدی است، از سطح جامعه و محیطهای کاری که در انتظار نسل پرورش یافته در این نهاد بودع عقب نماند. نهاد آموزش و پرورش نیز توانست هم چون سایر ارکان جامعه از فناوری بهره‌مند شود تا با استفاده از تکنولوژی آموزشی در آموزش و تدریس بتواند نسلی در خور را برای جامعه تکنولوژیک آماده کند.
البته بررسی تاریخچه تکنولوژی آموزشی با تاکید بر سه جنبه آن در سه مبحث قابل ارائه است: – مرحله اول: بر وسایل شنیداری و دیداری تاکید دارد که استفاده از آنها امر آموزش و یادگیری را آسانتر می‌کند این مرحله از سال 1900 میلادی، هنگامی که برای اولین بار در مدارس آمریکا، اسلایدهایی پیرامون موضوعات مختلف مورد استفاده قرار گرفت؛ شروع شد. در حدود 1910 اولین فهرست فیلمهای آموزشی برای استفاده منظم در مدارس منتشر شد. (گانیه، 1987، 71، ص14-11)
همراه با اختراع و ساخت وسایل سمعی و بصری جدید و ارائه آن به محافل آموزشی، این تفکر نیز همچنان به قوت خود باقی بود که وسایل سمعی و بصری موجب تغییرات زیربنایی و اساسی در آموزش می‌شود.از سالهای 1920 به بعد، کتابهایی در زمینه‌ی آموزش بصری نوشته شد که به طور کلی منظور اصلی در این کتابها این بود که درجه‌ی واقع نمایی وسایل، نقش اصلی را در آموزش بازی می‌کند؛ به عبارت دیگر، هر قدر نمایش موضوعات به صورت عینی‌تر و ملموس‌تر انجام شود، میزان یادگیری بیشتر خواهد شد.
با شروع جنگ جهانی دوم، کانون فعالیت‌ها در زمینه‌ی وسایل سمعی و بصری از محافل تعلیم و تربیت به ارتش امریکا منتقل شد و در دوران جنگ، بسیاری از وسایل مانند پروژکتور و اورهد برای اولین بار ساخته شد و در کنار وسایل دیگری مانند پروژکتورهای اسلاید، لابراتوارهای زبان و شبیه سازیهای آموزش خلبانی در آموزش نظامیان به کار گرفته شد. در این دوران که تا اواسط دهه‌ی 1940 به طول انجامید از نظر سرمایه‌گذاری در تولید فیلمهای آموزشی و وسایل سمعی و بصری رشد بی‌سابقه‌ای صورت گرفت تا حدی که بسیاری از کارشناسان نقش آن را در نتایج جنگ دوم جهانی قابل توجه شمرده‌اند. (فردانش،1372، 50، صص 18-19)
مرحله دوم، تحول تکنولوژی آموزشی از سال 1954 آغاز و تا حدود سال 1966 ادامه می‌یابد و عصر طلایی آموزش برنامه‌ای نام گرفته است. البته خلاقیت و اختراعات اندیشمندان در مورد آموزش ، زمینه ورود به این مرحله را مهیا می نمود. از جمله می‌توان به اقدامات پرسی و اسکینر اشاره کرد:
سیدنی پرسی8 در سال 1925 برای اولین بار ماشین بسیار ساده‌ای برای ارائه‌ی امتحانات و ارزشیابی دانش‌آموزان ساخت که این نقطه آغاز آموزش ماشینی بود. (ذوفن،لطفی‌پور،1387،29، ص7) برهاس اسکینر9، روان‌شناس معروف، دستگاهی به نام «ماشین تدریس» ساخت که می‌توانست مطالب درسی را قدم به قدم و به صورت ساده به دانش‌آموزان ارائه دهد. (Skinner, 1954, 89)
در واقع رشد و تکوین الگوهای آموزشی و تعامل بین نگرش سیستمی و اصول و نظریه‌های علوم ارتباطات باعث افزوده شدن این بعد جدید به تکنولوژی آموزشی شد. اضافه شدن دین مفاهیم جدید به تکنولوژی آموزشی حیطه کاربرد آنرا به مراتب گسترده‌تر از سابق ساخت و آن را از محدوده‌ی تنگ شناسایی انواع و نحوه‌ی کاربرد وسایل و رسانه‌های آموزشی (تکنولوژی آموزشی از جنبه اول) خارج کرد و محور کلیه فعالیت‌های انجام شده در مراکز آموزشی قرار داد. تکنولوژی آموزشی به عنوان مجموعه‌ی روشها و فراگردهای طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه‌های آموزشی، دیگر نمی‌توانست خود را در قالب وسایل محبوس کند و در واقع ادعای مالکیت کل فرایند آموزش را دانست. (فردانش ،1372، 50، ص 27)
مرحله سوم: که دوره رشد و بلوغ تکنولوژی آموزشی است از سال 1966 آغاز شده است و همچنان ادامه دارد که بر توان تکنولوژی آموزشی برای حل مسائل کوچک و بزرگ درکل نظام آموزشی تاکید دارد. تکنولوژی آموزشی در این مرحله با استفاده از دیدگاه‌های جدید روانشناسی و تحقیقات انجام شده به تجزیه و تحلیل برنامه‌های آموزشی پرداخت و پس از شناخت مشکلات و علت‌ها برای رفع آنها و حل مشکلات، راه‌حل‌هایی جدید را ارائه داد.
این بعد از تکنولوژی آموزشی به موازات رشد و گسترش تعریف دوم، پا به عرصه محیطهای آموزشی گذاشته و روزبه‌روز کاربرد و اهمیت آن بیشتر می‌شود. این کاربرد به نحوی در حل مسائل آموزشی مراکز صنعتی و خدماتی مؤثر بوده که رشته تکنولوژی آموزشی را یکی از پرجاذبه‌ترین رشته‌های دانشکده‌های علوم تربیتی کرده است و فارغ التحصیلان این دانشکده‌ها اغلب بلافاصله پس از پایان تحصیل به استخدام مؤسسات معتبر در می‌آیند.
بعد سوم از تکنولوژی آموزشی با اینکه در واقع یکی از مصادیق کاربرد تکنولوژی آموزشی در حل مشکلات و مسائل مراکز مختلف اقتصادی است، ولی در حقیقت با رشد زمینه‌ی این نوع کاربرد تکنولوژی آموزشی، حیطه‌ی تاثیر و دامنه‌ی کاربرد آن از محیطهای صرفاً آموزشی به تمام فعالیت‌های جامعه کشیده شده است. (فردانش،1372، 50، صص 33-32)
از سوی دیگر تاریخچه پیدایش تکنولوژی آموزشی «به عنوان یک رشته علمی» را به پرتاب موشک اسپاتنیک شوروی نسبت می‌دهند. به این ترتیب که در جریان جنگ سرد بین دو قطب شرق و غرب و مسابقه تسلیحاتی امریکا و شوروی، پرتاب این موشک از جانب شوروی، بلوک غرب را دچار شوک شدیدی کرد. بلوک غرب در پی جست‌وجوی علت عقب ماندگی در این زمینه، به وجود مشکلات اساسی در سیستم آموزشی خود واقف شد. مسائلی از قبیل: عینی و ملموس نبودن، عدم توجه به پرورش تفکر و … از جمله مشکلات جدی آموزشی محسوب می‌شد. تلاش علمی-تحقیقاتی برای مرتفع کردن مشکلات فوق منجر به پیدایش رشته‌ای علمی به نام تکنولوژی آموزشی شد.
نکته قابل ذکر این است که هریک از این مراحل یا ابعاد تکنولوژی آموزشی با شروع مرحله بعد از حرکت نایستاد بلکه در مسیررشد و بلوغ خود را طی می‌نمود. در واقع همزمان هر سه بعد به حرکت تکاملی خود ادامه می‌دهند و به نوعی به ارتقاء یکدیگر نیز کمک می‌کنند. به عنوان مثال مرحله اول که بعد سخت افزاری و رسانه‌ای تکنولوژی آموزشی را شامل می‌شود در سالهای آغاز مرحله دوم شتاب بیشتری گرفته بود.و محصولات متعدد دیداری شنیداری را به سیستم آموزشی ارائه می‌کرد در همان زمان اریک اشبای10 از نخستین کسانی بود که استفاده از رسانه‌های الکترونیکی را به عنوان انقلابی در آموزش و پرورش در سال 1967 مطرح کرد. و این مسیر، به تدریج با شروع کاربردهای رایانه در آموزش در سالهای 1980 و همچنین دسترسی به اینترنت در اواخر دهه‌ی 1990 وسال 2000 همچنان تداوم یافته است.
سیر تحول تکنولوژی در ایران:
تکنولوژی آموزشی در ایران همانند سایر کشورهای در حال توسعه،در سالهای آغازین تحولات ، چندان پیشرفتی نداشته است. در سال 1308 وزارت فرهنگ، اقدام به تاسیس اداره کل هنرهای زیبا کرد. به کمک این اداره بین سالهای 55-1339، نخستین آزمایشگاه‌های سمعی و بصری دانشسرای مقدماتی و عالی تاسیس شدند. در سال 1341 اداره‌ای به نام «اداره آموزش فعالیت‌های هنری و سمعی و بصری» در وزارت آموزش و پرورش به وجود آمد که بعدها به نام «دفتر آموزش سمعی و بصری» تغییر نام یافت. درسال 1343 تلویزیون آموزشی تاسیس شد و در سال 1345 مقارم با تغییر نظام آموزشی کشور، تلویزیون آموزشی کار خود را با پخش برنامه‌های درسی فیزیک، شیمی، جبر، علوم طبیعی، دستور و زبان فارسی آغاز کرد. پس از چند سال رکود، در سال 1352 تهیه و اجرای برنامه‌های آموزشی به سازمان رادیو تلویزیون ملی واگذار شد که از سال 1353 فعالیت خود را پخش درس‌های دوره راهنمایی تحصیلی آغاز کرد.
وزارت آموزش و پرورش با تاسیس
