جمله اين مفاهيم خدمت گيرنده57و خدمت دهنده58هستند. به خدمت گيرنده، خواهان و به خدمت دهنده فراهم‌ساز گفته مي‌شود.59
خدمت دهنده‌ها برنامه‌هايي هستند كه منابع را فراهم مي‌آورند و خدمت گيرنده‌ها برنامه‌هايي هستند كه امكان دست يابي به منابع و اطلاعات گوناگون را فراهم مي‌كنند.
نرم‌افزار خدمات گيرنده روي رايانه محلي و شخصي، و نرم افزار خدمات دهنده روي رايانه بزرگ يا رايانه ميزبان نصب مي‌شود. هر دو نرم افزار به گونه مشترك و با همكاري يكديگر عمل مي‌كنند.
از ديگر واژگان كليدي در باب اينترنت، قرارداد يا پروتكل نظارت بر اينترنت است. پروتكل به مجموعه قوانيني گفته مي‌شود كه با استناد به آن، گفتگو و تبادل اطلاعاتي بين دو رايانه امكان‌پذير مي‌شود و همه شبكه‌هاي رايانه‌اي براي اتصال و مبادله اطلاعات بايد آنها را رعايت كنند. تا سال 1973 پروتكلي براي اتصال انواع مختلف شبكه وجود نداشت، تا اينكه در همين سال و در راستاي تكميل پروژه آرپا مؤسسة تحقيقاتي استنفورد، پروتكل نظارت بر انتقال يا همان پروتكل اينترنتي TCP/IPرا وضع كرد.60هم اكنون پروتكل‌هاي پرشماري وجود دارد كه بعضي از خدمات پر استفاده و محبوب در اينترنت براساس آنها كار مي‌كنند.
آنچه تا اينجا درباره اينترنت گفته شد، تاريخچه ظهور اينترنت و تعريف آن بر اساس ساختار سخت‌افزاري آن بود. درتعريف ديگر از اينترنت مي‌توان با رويكردي نرم‌افزاري، به كاركرد، محتوا و اطلاعات موجود در آن پرداخت. اينترنت از ديدگاه محتوايي و كاركردي چون يك بزرگراه ارتباطي و اطلاعاتي است كه اطلاعات متني و نوشتاري مانند كتاب، نشريه، مقاله و فرهنگ‌نامه، اطلاعات صوتي و تصويري همچون فيلم، سخنراني، عكس و بازي، و خدمات گوناگون ديگري چون مكاتبه و مكالمه مستقيم و غيرمستقيم، تجارت و آموزش و تفريح را در اختيار انسان قرار مي‌دهد. اين اطلاعات مي‌تواند در شركت‌ها، موسسات دولتي، بخش‌هاي خصوصي، دانشگاهها و ساير منابع شخصي در دسترس باشد. بنابراين اينترنت يك بانك اطلاعاتي جهاني است. كاربر اينترنت با ورود به فضاي مجازي اينترنت، با دنياي حيرت‌انگيزي روبرو مي‌شود و براي درك صحيح آن ناگزير بايد اصول كار با آن و حضور در آن را فرا گيرد.
2ـ5. كاركردهاي اينترنت
هر چند بحث از كاركردهاي اينترنت نوشتاري به گستردگي يك كتاب حجيم مي‌طلبد، اما براي شناخت بهتر اين رسانة نوين بايد به برخي از ويژگي‌ها و كاركردهاي آن اشاره نمود. حتي اگر با نظري كه در ابتداي اين گفتار درباره تأثير وسيله ارتباطي در پيام و فرستنده يا گيرنده پيام، اشاره شد مخالف باشيم، چنانكه برخي هستند، مي‌توان پذيرفت كه اينترنت وسيله ارتباطي جديدي است كه امكانات بالقوه‌اي براي استفاده درست و نادرست دارد؛ اما هنگامي كه به چالش‌هاي بالقوه اجازه بروز و ظهور در اين فضا داده مي‌شود، به يك آسيب و بحران تبديل مي‌شود.
در يك نگاه كلي مي‌توان كاركردهاي اينترنت را در سه عنوان دسته‌بندي كرد:
ـ اطلاعات (به صورت ذخيره‌سازي)؛
ـ ارتباطات (هم‌زمان و ناهم‌زمان)؛
ـ تعاملات (به صورت گسترش فوق‌العادة نظام اجتماعي و شبكه‌هاي واقعي كه در نتيجه فاقد مركزيت و امكان كنترل است.)61
اطلاعات را به گونه‌هاي مختلف معنا كرده‌اند. منظور از اطلاعات در اينجا، معنايي است كه جان‌فيدر62بيان مي‌كند و بسياري هم تعريفي مشابه همين دارند. وي اطلاعات را بخشي از سرجمع ذخيره دانش بشري، و به عبارتي سامان‌بخشي داده‌ها مي‌داند.63 اينترنت ابزار بسيار قدرتمندي براي توليد، سامان‌دهي، ارائه و روزآمدسازي اطلاعات است. يكي از ويژگي‌هاي عصر حاضر توليد حجم عظيمي از اطلاعات است. آمار چند سال پيش نشان مي‌دهد كه روزانه 6 تا 7 هزار مقاله علمي در آمريكا چاپ مي‌شده و اطلاعات موجود در جهان در هر پنج سال و نيم دو برابر افزايش مي‌يابد.64 بي‌ترديد اينترنت، سهم قابل توجهي در اين زمينه داشته است. بنابر آمارهاي متعدد روزانه ده‌ها ميليون صفحه به اطلاعات اينترنت اضافه مي‌شود. توليد و عرضه انبوه اطلاعات به قدري فراوان شده است كه بنابر عقيده برخي، در جوامع اطلاعاتي پيشرفته پديده‌اي به نام اضافه‌بار اطلاعاتي65به وجود آمده است كه به علت حجم عظيم اطلاعات، استفاده مؤثر از آن ممكن نيست.66
منابع موجود در اينترنت به اندازه‌اي است كه شايد بتوان گفت درباره هر چيزي كه تصور كنيد مي‌توان اطلاعاتي را در اينترت به‌دست آورد و در آن ميان برخي اطلاعات بسيارجديد و روزآمد هستند. بسياري از آنان هم رايگان‌اند. براي نمونه در پايگاه findarticles.com متن كامل هزاران مقاله از بيش از 700 نشريه معتبر بين‌المللي قابل جستجو و در دسترس است. بسياري از آنچه در اينترنت در دسترس است، در فضاهاي ديگر يا امكان دستيابي بدانها نيست يا بسيار مشكل است.
اما درباره كاركرد دوم يعني ارتباط و ارتباطات، تعريف دكتر محسنيان‌راد براي ارتباط چنين است: «ارتباط عبارت است از فراگرد انتقال پيام از سوي فرستنده براي گيرنده، مشروط بر آنكه در گيرندة پيام متشابه معنا با معناي مورد نظر فرستندة پيام ايجاد شود.»67
دانشمندان ارتباطات، مدل‌هاي ارتباطي گوناگوني ارائه كرده‌اند، كه ما مدل گونة هارولد لاسول68 را در گفتار اول اين فصل ذكر كرديم. يعني: چه كسي؟ چه مي‌گويد؟ در چه كانالي؟ به چه كسي؟ با چه تأثيري؟
به اين ترتيب، لاسول در مدل گونة خود فرستنده يا منبع، پيام، كانال، گيرنده و تأثير را مطرح كرده است. به عبارت ديگر، اين مدل، كه قابل اعمال بر پديده‌هاي ارتباطي به طور كلي است، بستر مطالعة ارتباط جمعي را به پنج قسمت تقسيم مي‌كند: فرستنده، محتواي پيام، گيرنده، وسيله ارتباطي، و نتايج پيام.
افزون بر امكان هم‌زمان بودن و ناهم‌زمان بودن ارتباطات مبتني بر اينترنت، ويژگي بارز اينترنت در بعد ارتباطات، جهت ارتباط است. برخلاف تلوزيون، راديو، كتاب و روزنامه كه عمدتاً جهت ارتباط در آنها يك سويه است، در اينترنت اين جهت دوسويه است و هرفرد و كاربر هم مي‌تواند فرستنده پيام باشد و هم گيرنده آن؛ به بيان ديگر، اينترنت قادر است هر فرد را به يك رسانه تبديل كند.69به علاوه اينترنت، شامل ديگر وسائل ارتباطي نيز هست. اغلب روزنامه‌ها، نشريه‌ها و بسياري از كتابها، كانال‌هاي ماهواره‌اي، شبكه‌هاي تلوزيوني و … از طريق وب قابل دسترسي‌اند.
ويژگي سوم اينترنت، بعد تعاملي آن است. تامپسون سه نوع تعامل را برشمرده است. كه عبارتند از: تعامل چهره به چهره، تعامل رسانه‌اي و شبه تعامل رسانه‌اي.70 اينترنت همه اين سه موقعيت تعاملي را پديد آورده و ويژگي‌هاي سازماني و تعاملي آن را تغيير داده است.
اغلب مطالعات انجام شده، اينترنت را وسيله‌اي از وسايل ارتباط جمعي خوانده‌اند اما با توجه به گستردگي اطلاعات، ارتباطات و تعامل‌هاي اينترنتي، خاصه با نگاهي به آينده، مي‌توان آن را نظامي ارتباطي نيز تلقي كرد.
به باور دكتر حلمي حضر ساري، هر وسيله ارتباطي، پيش از استقرار در جامعه و دست يافتن به مقبوليت و مشروعيت وجودي، چهار مرحله را پشت سر مي‌نهد. در مرحله نخست، توجه و اهتمام جامعه را، گاه شايد به منزله يك سرگرمي، به خود جلب مي‌كند؛ در مرحلة دوم، نگاه جامعه به آن ريشه‌دار شده، با برخي از انتقادها و جستارها درباره پيامدها و تأثيرهايش در جامعه روبرو مي‌شود؛ در مرحله سوم، وسيله، به سبب پيشرفت فني و آشنايي ژرفتر جامعه با آن، انتقادها را پشت سر مي‌نهد. اين مرحله را مي‌توان آغاز اذعان به مشروعيت وسيله دانست؛ سرانجام در مرحله چهارم، دست كم شمار فراواني از مردم وسيله را پذيرفته، پيوسته در زندگي با آن سروكار دارند؛ چنانكه وسيله در روح جامعه حلول كرده، بخشي از فرهنگ عامه مي‌شود كه مردم چاره‌اي جز استفاده از آن ندارند؛ چه بسا به عنصري اساسي درجامعه تبديل شود و با نبود آن، فرهنگ معنا نداشته باشد.71
نگاهي به كاربردهاي فردي، نهادي و زيرساختاري اينترنت در جوامع گوناگون، خاصه جوامع توسعه‌يافته و درحال توسعه و حتي بسياري از جوامع توسعه نيافته، گوياي اين است كه اينترنت در اغلب آنها در شرف و يا در درون مرحله چهارم بوده، اين روند به سرعت در حال گسترش است. اين اوصاف، ميل به باور اين مسأله را افزايش مي‌دهد كه ارتباط اينترنتي را نظام ارتباطي جديدي ـ دست‌كم در آينده ـ قلمداد كنيم.
به هر روي، اين كاركردها موجب شده كه جامعه امروزين ـ به تعبير كاستلز ـ هر چه بيشتر شبكه‌اي شود و مورد نياز بخش عظيمي از انسانها باشد. از اين‌روي، امروزه كمتر جايي از جهان را مي‌توان يافت كه اينترنت بدان‌جا راه نيافته باشد.
آنچه در بيان كاركردهاي اينترنت گفته شد، با نگاهي كلي به اين وسيله ارتباطي بود. اما اگر بخواهيم كاركردهاي آن را در زمينه‌هاي گوناگون به تفصيل بررسي كنيم، از چهارچوب اين مطلب فراتر است. در اينجا تنها به عناوين كلي خدمات كاركردهاي اينترنت مي‌پردازيم:
1.پست الكترونيك (ارسال و دريافت پيام‌ها و نامه‌ها)؛ 2.سرويس دسترسي به اطلاعات (بانك‌هاي اطلاعاتي)؛ 3.سرويس گروههاي تخصصي (عضويت در گروههاي خاص)؛ 4.دسترسي به كامپيوتر از راه دور؛ 5.سرويس خبري (مجلات و روزنامه‌ها)؛ 6.تماس با استادان و مشاوران؛ 7.ثبت نام از راه دور؛ 8.آموزش از راه دور؛ 9.انتقال پرونده‌ها؛ 10.تله‌كنفرانس؛ 11.بانكداري الكترونيكي؛ 12.ديدن فيلم وعكس؛ 13.آموزش و پژوهش؛ 14.اشتغال؛ 15.تفريح؛ 16.تبليغ؛ 17.كار در خانه؛ 18.اطلاع رساني.
2ـ6. آثار اينترنت
در لابلاي مطالب گذشته اشاره كرديم كه اينترنت خود به تنهايي يك نظام ارتباطي است؛ به تعبير ديگر، اينترنت نخستين رسانة «چند به چند»72است كه از تلفيق رسانه‌هاي مختلف (راديو ،تلوزيون، تلفن و…) ساخته شده است. اين رسانه، در قياس با ساير رسانه‌ها، از انعطاف‌پذيري بسيار بالايي برخوردار است، به نحوي كه كاربران آن مي‌توانند به طور هم‌زمان، ضمن دريافت محتوا به عنوان مخاطب در جايگاه فرستنده نيز نشسته محتواي توليدي خويش را ارسال كنند.
تعدد كاركردها و پيچيدگي اين وسيله ارتباطي، باعث شكل‌گيري ديدگاههاي متفاوت و بعضاً متضاد در باب آثار مثبت و منفي آن شده است مك فادين دريك تقسيم بندي كلي، ديدگاههاي موجود در اين‌باره را به دو دستة «ديدگاه آرمان شهري»73 (خوش بينانه) و «ديدگاه ناآرمان‌شهري»74(بدبينانه) تقسيم مي‌كند. از نظر او، ديدگاه آرمان شهري، اينترنت را وسيله‌اي ارتباطي مي‌داند كه با اعطاي توانايي رهاشدگي به كاربران، نقش به سزايي در پيدايش اشكال جديد دموكراسي در فضاي مجازي ايفا مي‌كند. در مقابل، ديدگاه ناآرمان‌شهري، اينترنت را گسترش‌دهندة سلسله مراتب بي‌عدالتي و نابرابري اقتصادي، اجتماعي و تقويت كنندة ارزش‌هاي فرهنگ غربي ـ آمريكايي مي‌داند. اين ديدگاه، قائل به تسلط فرهنگ سرمايه‌داري و پول محور بر اينترنت مي‌باشد.75
در بررسي آثار اينترنت، مي‌توان دو رويكرد كلان را از يكديگر متمايز ساخت. رويكرد نخست، ايدة تأثير اينترنت را بي‌پايه و اساس دانسته و بر آنست كه اين ايده با جداسازي تكنولوژي از واقعيت اجتماعي توليدگر آن، براي آن هويت استقلالي قائل شده و فناوري را به خودي خود عامل تغييرات اجتماعي در نظر مي‌گيرد. مك كنا و برق معتقدند: اينترنت به خودي خود علت اصلي هيچ چيزنيست و محققان بايد با فراگذاشتن از اين مفهوم، به تحليل دقيق چگونگي تفاوت هويت اجتماعي، تعامل اجتماعي و روابط موجود در اينترنت و زندگي واقعي كاربران بپردازند. هوادارن اين رويكرد در زمرة اصحاب نظرية «استفاده خشنودي» جاي مي‌گيرند. اين عده، در عوض پرسش از نوع و چگونگي آثار اينترنت (و ساير فناوري‌هاي ارتباطي) بر كنش‌گران اجتماعي، از نحوه استفاده كنش‌گران اجتماعي از اينترنت سئوال مي‌كنند. به اعتقاد آنان، اينترنت يك مصنوع‌ِاجتماعي است و معناي يك مصنوع، از طريق كاربرد اجتماعي سازمان‌دهي شدة آن ايجاد و به مرور تثبيت مي‌شود. بنابراين، افراد معناي اينترنت و ويژگي‌هاي آن را براساس فرايندهاي اجتماعي (تجارب مشترك به دست‌آمده طي استفاده از اينترنت، ايجاد انتظارات و تعريف
