براساس حقّ و شايسته است:
«لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ …» (رعد/ 14)
ترجمه: دعوت حقّ خاص اوست.
عدالت پيشگان قوم موسى (ع) و عدالت پيشگان الهى، همواره حقّ را ميزان قضاوت هاى خويش قرار داده و براساس آن داورى مىكردند. و تنها خواندن خدا و دعوت به توحید كردن امرى حق و به جاست.140
16- دعوت به بندگى خدا
بندگى خداوند و پرهيز از بندگى ديگران، محور اصلى دعوت انبياء (ع):
«ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِباداً لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ…» (آلعمران/ 79)
ترجمه: هيچ بشرى را نسزد كه خداى تعالى كتاب و حكم و نبوتش داده باشد آن گاه به مردم بگويد به جاى خدا مرا بپرستيد وليكن چنين كسى اين را مىگويد كه اى مردم به خاطر اينكه كتاب آسمانى را تعليم مىدهيد و درس مىگيريد ربّانى باشيد.
هيچ انسانى، شايسته پرستش نيست و دريافت كتاب آسمانى و معارف حكيمانه و مقام پيامبرى از خداوند، براى كسى كه ديگران را به بندگى خود بخواند، امكانپذير نيست. بنابراین، حكم رانان و داوران الهى باید مبرّا از دعوت مردم به بندگى خويش باشند.141
17- دعوت به خير
از جمله موارد دعوت به خير و نيكى از وظايف امّت اسلامى است:
«وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ…» (آلعمران/104)
ترجمه: بايد از ميان شما طايفهاى باشند كه مردم را به سوى خير دعوت نموده.
همچنین دستور به دعوت به خير، از آيات الهى است:
«وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ… تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ…» (آلعمران/ 104 و 108)
ترجمه: بايد از ميان شما طايفهاى باشند كه مردم را به سوى خير دعوت نموده،…اينها آيات خداست كه ما آن را به حق بر تو مىخوانيم.
دين الهى خير محض است و دعوت مردم به دين خدا و تمسّك به حبل اللّه واجب است، بنابراین بايد عدهاى از مسلمانان به دعوت مردم بپردازند. منظور اين است كه بايد از شما امّتى ساخته شود كه دعوت كننده به خير باشد.142
18- دعوت به دعا
خداوند در آیات متعدد مردم را به دعا و نيايش دعوت می کند، از جمله می فرماید:
«… وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ» (بقره/ 58)
ترجمه: و بگوئيد: گناهان ما را فرو ريز تا گناهان شما را بيامرزيم و نيكوكاران را فزونى دهيم.
استغفار به درگاه خدا موجب آمرزش گناهان است و اجراى فرمان هاى الهى زمينه ساز آمرزش گناهان است. بنابراین براى استغفار از گناهان و توبه به درگاه خدا بايد به دستورها و آداب تعيين شده از جانب خدا عمل كرد.143
19- دعوت به راستگويى
خداوند از مؤمنان به راستگويى و درستى در عمل دعوت می کند:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ» (توبه/ 119)
ترجمه: اى كسانى كه ايمان آوردهايد از خدا بترسيد و قرين راستگويان باشيد.
خداوند، فراخوان مؤمنان به راستى و درستى در گفتار و عمل است، بنابراین ايمان به خداوند و پيامبر (ص) مستلزم رعايت تقواى الهى است.144
20- دعوت به سبيلاللَّه
پيامبر اکرم (ص) از راه حكمت، موعظه و جدال احسن مأمور دعوت مردم به راه خداوند است:
«ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ» (نحل/ 125)
ترجمه: با فرزانگى و پند دادن نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با مخالفان به طريقى كه نيكوتر است مجادله كن كه پروردگارت كسى را كه از راه او گمراه شده بهتر شناسد و هم او هدايت يافتگان را بهتر شناسد.
در این آیه پيامبر (ص) مأمور به دعوت مردم به راه خدا در پرتو «حكمت»، «موعظه» و «جدال به احسن» می باشد که به عنوان سه ابزار دعوت به راه خدا است.145
21- دعوت به صبر
دعوت به صبر در آیات متعدد آمده است،146 از جمله موارد دعوت به صبر این است که خداوند همگان را به صبر پيشگى دعوت می کند:
«وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِينَ» (بقره/ 45)
ترجمه: از صبر و نماز كمك بجوئيد و آن بسى سنگين است مگر براى خشوع پيشگان.
همچنین خداوند مؤمنان را به تشويق و ترغيب يكديگر به صبر موظّف کرده است:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا…» (آلعمران/ 200)
ترجمه: اى اهل ايمان در كار دين صبور باشيد و يكديگر را به صبر و مقاومت سفارش كنيد.
صبر و نماز وسايلى كار ساز براى موفقيت در انجام دستورهاى خداوند و پرهيز از محرمات الهى است. همچنین مؤمنان موظّف هستند يكديگر را به صبر و شكيبايى در برابر مشكلات ترغيب كنند.147
22- دعوت به صراط مستقيم
خداوند از انسان ها براى پيروى از صراط مستقيم دعوت می کند:
«وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ… ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ…» (انعام/ 153)
ترجمه: و اين راه من است يك راست، پس پيروى كنيد…اينها است كه خدا شما را بدان سفارش كرده.
همچنین پيامبر اكرم (ص) دعوتكنندۀ راستين مردم به راه مستقيم است:
«وَ إِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» (مؤمنون/ 73)
ترجمه: و تو همانا خلق را به راه راست مىخوانى، و كسانى كه به آخرت ايمان ندارند از راه برمىگردند.
در این آیه پيامبر (ص) دعوت كنندۀ راستين مردم به راه مستقيم است. «صراط مستقيم» به معناى راه واضح و روشنى است كه در آن اختلاف و تخلف نیست و اين صفت حقّ است، چون اجزاى حقّ با يكديگر اختلاف و تناقض ندارد و در رساندن به آن مطلوبى كه به سوى آن هدايت مىكند تخلّف نمى کند. از اينجا می توان نتيجه گرفت كه حقّ صراط مستقيم است و چون فرموده كه رسول خدا (ص) به سوى حقّ هدايت مىكند لازمهاش اين مىشود كه به سوى صراط مستقيم هدايت كند.148
23- دعوت به ارزش هاى عرفى
دعوت به امور و ارزش هاى عقلايى و عرفى از وظايف پيامبر اکرم (ص) است که در آیات متعددی آمده است،149 از جمله می فرماید:
«الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ… يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ …» (اعراف/ 157)
ترجمه: همان كسان كه آن رسول پيغمبر ناخوانده درس را … پيروى كنند، پيغمبرى كه به معروفشان وا مىدارد.
فرمان به كارهاى شايسته و برحذر داشتن از كارهاى ناروا (امر به معروف و نهى از منكر) از وظايف اساسى پيامبر (ص) و از اهداف رسالت اوست. و این بیانگر ضرورت انجام كارهاى شايسته و پرهيز از كارهاى ناروا می باشد.150
24- دعوت به جهاد
دعوت به جهاد در آیات متعدد آمده است، دعوت خدا به جهاد و ايستادگى در برابر دشمن برخاسته از علم اوست که می فرماید:
«وَ لاتَهِنُوا فِي ابْتِغاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَما تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ ما لا يَرْجُونَ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً» (نساء/ 104)
ترجمه: در تعقيب كفار سستى نكنيد، چون اگر شما رنج مىبريد، آنان نيز مانند شما رنج مىبرند. با اين تفاوت كه شما از خدا اميد پاداش داريد و آنان ندارند و علم و حكمت كار خدا و صفت اوست.
سختي ها و رنج هاى ناشى از رويارويى با دشمنان دين نبايد موجب سستى در پيكار با آنان شود. بنابراین پرهيز از ضعف و سستى در رويارويى و تعقيب دشمنان ضرورت دارد و اميد مجاهدان به پاداش و نصرت الهى زمينة تقويت روحيه و سستى نكردن آنان در رويارويى با دشمنان دين می باشد.151
25- دعوت به تفكّر
فراخوانى مردم عرب براى مطالعه و تفكّر در پديدههاى آسمان ها و زمين مأموريّت پيامبر اکرم (ص) است:
«قُلِ انْظُرُوا ماذا فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِي الْآياتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لايُؤْمِنُونَ» (يونس/ 101)
ترجمه: بگو نظر كنيد به موجودات گوناگونى كه در آسمانها و زمين است، ولى چه فايده از اين آيات و اين انذارها، براى مردمى كه ايمان نمىآورند.
همچنین پيامبر اکرم (ص) وظيفهدار فراخوانى مردمان براى انديشه و مقايسه ميان فرجام كافران و تقواپيشگان می باشد:
«قُلْ أَذلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ…» (فرقان/ 15)
ترجمه: بگو: آيا اين بهتر است يا بهشت جاويد كه پرهيزكاران را به عنوان پاداش و سرانجام وعده دادهاند.
پديدههاى جهان هستى قابل شناخت و تفسير براى بشر است و از آيات و نشانههاى الهى در آسمان ها و زمين و از هشدارهاى پيامبران، تنها كسانى كه زمينه ايمان دارند، بهرهمند خواهند شد. همچنین بهشت جاودان پاداش و سرانجام تقواپيشگان است که سنجش و مقايسة بين فرجام دو انديشه و رفتار، بهترين روش براى گزينش انديشه و رفتارى درست و برتر است.152
2.3.6. روش های دعوت در قرآن کریم
داعی الی الله چه روش ها و ابزارهایی را می تواند در راه دعوت استفاده نماید و چه مسائلی را باید در نظر داشته باشد؟
قرآن کریم می فرماید: «ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» (نحل/ 125)
ترجمه: با فرزانگى و پند دادن نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با مخالفان به طريقى كه نيكوتر است مجادله كن.
حکمت، موعظه و جدال راه هاى متعارفى است كه پيش روى دعوت کننده قرار دارد، قرآن مجيد در این آیه بر سه راه نخست تصريح دارد. در اینجا به تبيين این روش ها پرداخته می شود.
1) حکمت
دانشمندان در تفسير و تبيين واژۀ حکمت سخنان بسيارى گفته اند، این پژوهش از ميان تفاسير سخن علّامه طباطبايى (ره) را مىآورد كه مىتواند جامع تعابير و تفاسير ديگر باشد.
