در مناطق دیگر برای مردم مزاحمت ایجاد میکردند را نیز از بین برد.56 ابن خلدون نیز در این باره گفته است: « قلعه خلاد خان بين فارس و خوزستان بود. مفسدان نزدیک به دويست سال قلعه را در تصرف داشتند و از آنجا به كاروانها حمله میکردند. تا آنگاه كه عضدالدوله آن را تصرف کرد و ساكنانش را كشت.»57
يکي ديگر از تدابير امنيتي عضدالدوله گروگانگيري سران قبايل غارتگر بود. وي تني چند از سران قبايل را روانه ی زندان ميکرد و هر چند وقت يک بار، گروگان ها را با عده اي ديگر از آنها جايگزين مينمود.58 همچنین به منظور ايجاد امنيت خارجي و کنترل آمد و شد اتباع خارجي دستور داد تا نگهبانان، مسافراني که بدون گذرنامه رفت و آمد ميکردند، را بازداشت کنند. در سايه ی چنين تدابيري امنيت نسبي در بغداد حکم فرما شد.
2-9. خدمات عمراني و رفاهي
اغلب حاکمان آل بویه به رفاه مردم و آبادانی مناطق قلمرو خود اهمیت میدادند. عضدالدوله در عراق و ایران بناهاى زيادی از خود به يادگار گذاشته بود. اوكه از پرتوان ترين افراد خاندان بويه به شمار مىرفت، در زمینه آبادانی و رفاه مردم نیز تلاش بسیاری نمود. از دهقانان كه مالياتدهندگان اصلى به شمار مىآمدند، حمايت مىكرد و مأموران را از دريافت باج هاى غيرقانونى باز مىداشت. بنابراين به نام فرمانروائى دادگر قلمداد شد. ابن اثیر درباره ی وی مینویسد: « در آغاز هر سال اموال بسيارى براى صدقه و احسان در مناطقی كه در حوزه ی فرمانروائى او بود، بيرون آورده و ميان مستحقان پخش میكرد. به كار كارگران بیكار ميرسيد و اگر كارى انجام داده بودند به حسابشان رسيدگى ميكرد.»59 عضدالدوله برای ترويج كشاورزى وآبادی قنوات و ساختن آسياها و تعمير سدها تلاش زیادی کرد. از جمله اقدامات او ساختن بند امیر بر روى رودخانه ی «كر» ميان شيراز و استخر است. وی ديواره اى محكم از تخته سنگهايى كه با بستهاى سربى متصل شده بود، در مقابل جريان رود پديد آورد. در نتيجه ی احداث اين سد، سطح آب بالا آمده بركهاى مصنوعى ايجاد شده در كرانه آن، ده چرخ بزرگ براى بالا آمدن آب احداث كردند و در كنار هر چرخ، آسيايى آبى برپا نمودند. از مخزن آب نیز، نهرهايى براى آبيارى منشعب ساختند. او به این دلیل اين بند را ساخت كه آبهاى حاصل از ذوب شدن برفها و بارانهاى سيلآسا ، دشتها و كشتزارهاى آن منطقه را از بین نبرد. به طورىكه ابن بلخى در فارسنامه نوشته است، بند عضدى يا بند امير «همان است كه در جهان مانند آن نيست. از بركت اين سد، هر سال هفتصد هزار خروار غله از بلوك كربال برداشت مىشد. اين سد، كه در سال ۳۶۵ ه.ق بسته شده، از سنگ و ساروج ساخته شده بود.60
در خوزستان نیز بر رود كارون، چرخهاى بزرگی براى بالا آوردن آب بر پا بود. به وسيله اين چرخها، آب را سوار سواحل مرتفع آن رود كرده سپس به مزارع مىرساندند. او در ايام حكومت خويش بركهاى ساخت كه مشتمل بر هفت پايه بود كه اگر هر روز از هر پايه هزار نفر آب مىآشاميدند تا يك سال آنها را كفايت مىكرد. در تاريخ گزيده آمده است كه عضدالدوله در مدينه ی طيبه باروئى ساخت و در جانب قبلىشيراز شهرى كه آن را «سوق الامير» مىخوانند بنا کرد.61
آل بويه خراج روستاييان وکشاورزان ايراني را صرف آبادي دهات و شهرهاي ايران کردند. ساختن کاريزها، لايروبي قنات ها و ايجاد بندها و سدها که آب رودخانه‌ها را به نواحي بلندتر هدايت کند، در اين زمان رواج بسيار داشت. در زمان آل بويه، جمعي از دانشمندان و افراد با تجربه در امور کشاورزي به خدمت دربار درآمدند و دشت خوزستان و نواحي فارس و اصفهان را چنان آباد و حاصل‌خيز کردند که نه تنها برنج و نيشکر و مرکّبات، بلکه گندم و جو و ارزن از اين نواحي به فراواني برداشت مي‌شد. کشت انواع نخل، زيتون، پنبه و کنف و ديگر محصولات غذايي و صنعتي در اين زمان رونق بسيار داشت. شرحي که جهان‌گردان متعدد اين روزگار از آباداني و فراواني در قلمروی آل بويه نوشته‌اند، بسيار خواندني است.
بافت پارچه‌هاي ابريشمي و زربفت و قالي و قاليچه‌هاي گران بها و ساخت مصنوعات فلزي و سفالين نيز همراه با تجارتي پر رونق و مبادلات حواله‌اي و صرافي(بانکي) نيز در اين زمان رواجي قابل ملاحظه داشت. در عرصه شعر و ادب نيز بارگاه شاهان آل بويه با اقبال شاعران و نويسندگان، مشهور شد. عضدالدوله به ساختن مساجد و بازارهایی در مناطق مختلف قلمروی خود پرداخت.آنگونه که مقدسی در قرن چهارم ه.ق از مسجد جامع بزرگی در سیرجان62 و بازار زیبایی در رامهرمز که عضدالدوله بنا کرده، سخن میگوید: «رامهرمز شهری است بزرگ، داراى بازارهاى آباد و پر بركت. مسجد جامعى روشن و بسيار زيبا دارد. عضدالدوله برايش بازارى ساخته كه بهتر از آن نديدهام، پاكيزه، ظريف، آينه كارى، سنگ فرش و نقاشى شده است. »63
معزالدوله نیز به عمران و آبادانی بغداد پرداخت و در سال ۳۵۰ ه.ق قصرى بزرگ در باب الشماسيّه ساخت كه داراى ميدانى وسيع، بارانداز و باغهاى زيبا بود. وى هفت دروازهی آهنين شهر مدور منصور را از جاى دروازههاى قديمى درآورد و در قصر خود از آنها استفاده کرد. برای ساخت آن در حدود يك ميليون دينار خرج كرد. عضدالدوله خانه سبكتكين، حاجب معزالدوله را تعمير كرد و باغهاى وسيعى به آن افزود و آب را با هزينه فراوان از نهر خالص به آنجا آورد. اين محل دار الاماره اقامتگاه رسمى آل بويه شد.64 مقدسی در احسن التقاسیم آورده است که به دلیل سختیهایی که برای مردم در عبور از رودخانه پیش میآمد، عضدالدوله نهری بزرگ میان دو رودخانه اهواز و دجله به طول چهار فرسنگ ایجاد کرد.65
عضدالدوله هنگامى وارد بغداد شد كه ويرانى بر آن شهر و اطرافش راهيافته بود؛ زيرا سدها شكسته شده بود و آب به مزارع نمىرسيد. او اقدامات فراوانی در جهت زیبایی شهر و رفاه مردم انجام داد. از جمله دستور داد بسيارى از عمارات بغداد را كه خراب شده بود، بازسازی کنند و به کسانی که توانایی مالی نداشتند، وام داد تا زمین‌های زیادی را به بوستان‌های تقریحی تبدیل کرده و باغهای رها شده‌ای که ویرانه شده بود، با سبزه و گل، آباد شود. به گفتهی مسکویه، این گل‌ها از فارس و دیگر شهرها به بغداد آورده میشد. عضدالدوله همچنین نهرهای زیادی که خشک شده و به زیر خاک رفته بود را لایروبی کرد كه در اثر آن، آب در آنها جاری شد. سپس به نوسازى مساجد پرداخت. امامان جماعت و مؤذنان را تعيين كرد و وظايف آنها را مقرر نمود. به ايتام و فقرا و ضعفا کمک بسیاری کرد. او براى انجام دادن اين كارها، از كارگزاران مورد اعتماد، زير نظر نقيب علويان سود برد. به بزرگان دربارى كه باغ يا خانهاى در كرانه دجله به نام ايشان معروف بود، دستور داد در ساختمان و زيبايى آن بكوشند. روستاها را نيز به دست نمايندگانى امين سپرد.
او قانونهايى به سود مردم گذاشت. رباخواری را منع كرد، به دادخواهى ستمدیدگان گوش فرا داد. كارگزاران را به دادگرى وادار كرد. ماليات را از كاروانهاى حاجيان برداشت. از دار السلام تا مكه معظمه هر چاهى كه پر شده بود به حال اول برگرداند. به مجاوران مكه و مدينه و حرم امير المؤمنين على و امام حسين علیه السلام کمک مالی کرد و براى دانشمندان و شاعران و پزشکان حقوقی تعيين نمود. با این اقدامات او، مردم در زيارتگاهها و نمازخانهها با هم متحد شدند و پس از آن همه دشمنىها و لعن يكديگر، با هم كنار آمدند. هزينه سنگين اين كارها و نيكوكاريهاى ديگر، همه از بيت المال پرداخت مىشد. به غیر مسلمانان نيزکمک فراوانی شد. عضدالدوله به وزيرخود، نصر بن هارون، اجازه داد كه كنيسهها و ديرها را نوسازى كند و به بينوايان ايشان نيز رسيدگى نمايد. به این ترتیب امنیت و آرامش را برقرارکرد. بغداد پس از آن آباد شد و زيباتر از پيش گرديد.66
از دیگر اقدامات او رونق بنادر و همچنین ساختن فیلخانههایی در سیراف و شیراز بود که در آنها فیلهای جنگی نگهداری میشد. توجه شديد عضدالدوله به سيراف باعث شد كه در زمان او اين بندر رونق یابد. در زمان او سيراف مركز سياسى جزاير و بنادر خليج فارس بود. عضدالدوله گاهى در آنجا به سر مىبرد و در آنجا بناهاى عالى ساخته بود. او دوازده فيل جنگى داشت. هنگام جنگ با قابوس زیاری، آن دوازده فيل باعث شکست لشگر قابوس شدند. بعد از آنكه به شيراز برگشت، آن گنبد را براى فيلها ساخت و در آن وقت فيلخانه عضدی نام داشت. عضدالدوله فيلخانهاى نيز در نابند در نزديكى سيراف ساخته بود و اين نشان میدهدكه در آن دوره در سواحل خليج فارس نيروى نظامى مجهزى نگهدارى ميشده و فيلهاى جنگى در آنجا وجود داشته است.67
عضدالدوله ديلمى پس از آنكه شيراز را پايتخت خود قرار داد، در حدود سال ۳۶۰ تا ۳۶۲ ه.ق پيش از آنكه به بغداد رود، بيمارستانى در آنجا احداث كرد كه به بيمارستان عضدى معروف شد. اين بيمارستان به دلیل تجهيزات و موقوفات آن، در جهان كمنظير بود و پزشكان ماهرى در آن فعاليت مىكردند. بيمارستان عضدى شيراز وابسته به دانشگاه آن شهر بود كه در آن فلسفه، نجوم، طب، شيمى و رياضيات تدريس مىشد.
در بغداد نیز بیمارستانی ساخت که از مشهورترين بيمارستان‌ها در دوران تمدن اسلامى بود. بيمارستان عضدى منسوب به عضدالدوله ديلمى كه در غرب شهر بغداد قرار داشت. وی براى ساختن اين بيمارستان كه در جهان به نظم و ترتيب مشهور بود، هزينه ی بسيارى كرد و براى اداره ی آن نيز تجهيزات و امكانات زيادى فراهم نمود. توجه عضدالدوله در تجديد بنا و تعمير بيمارستان بغداد كه ظاهراً زير نظر محمد بن زكرياى رازى بنا شده بود، نمونهاى از علاقه ی وى به كارهاى عام المنفعه بود. در بخشى از بيمارستان وى نيز دارالشفايى قرار داشت كه در آن به معالجه ی ديوانگان مىپرداختند.68 او صد هزار دينار وقف اين بيمارستان كرد. ساخت آن سه سال به طول انجاميد. با گشايش بيمارستان در سال ۳۷۲ ه.ق عضدالدوله براى پزشكان، خدمتكاران و پرستاران هزينه و مستمرى تعيين كرد و انواع داروها و گياهان درمانى را در آن فراهم آورد.
وی به دانشمندان احترام زيادى مىگذاشت و حتى در نزدیکی اتاق خود تالار بزرگى براى مطالعه و تحقيق آنان اختصاص داده بود. او از بهترين پزشکان دعوت نمود و جبرييل را كه در شيراز پزشك مخصوص خود بود، به رياست بيمارستان عضدى منصوب كرد. تعداد كاركنان بيمارستان را حدود هشتاد نفر نوشته‌اند.69
على بن عباس اهوازى که سومين شخصيت بزرگ پزشكى ايران و جهان اسلام است، در نيمه ی اول سده ی چهارم هجرى در اهواز يا ارّجان ديده به جهان گشود. در عهد عضدالدوله ديلمى شهرت و احترام بسزايى داشت و طبيب مخصوص او بود و حتى شاهكار خود، كتاب «كامل الصناعه» يا «طب ملكى» را به نام او نگاشت. وفات وى را سال ۳۸۴ هجرى دانستهاند.گفتهاند كه وی هنگام ساختن بيمارستان عضدى در بغداد، بر بناى آن نظارت مىكرد.
پس از عضدالدوله، برخى از شاهان ديلمى چون بهاءالدوله و فرزندش شرفالدوله، در توسعه و آبادانى بيمارستان كوشيدند و اموال زيادى را وقف بيمارستان كردند، ولى بعدها به دلیل نرسيدن مخارج، به تدريج از اعتبار آن كاسته شد. بيمارستان عضدى، مدتها از مراكز بزرگ طبى بهشمار مىآمد و بيماران از همه جا براى درمان به آنجا روى مىآوردند. اين بيمارستان نه تنها نيازهاى مردم بغداد، بلكه نيازمندىهاى مردمان بينالنهرين و آسياى صغير و قسمتى از شامات و برخى از نواحى ديگر را نيز تأمين مىنمود. آنگونه كه از منابع تاريخى برمىآيد، اين بيمارستان تا اواخر قرن ششم هجرى برپا بود.
2-10. خدمات علمي- فرهنگی
همانطور که قبلا ذکر شد، در دولت آل بویه و به خصوص در زمان عضدالدوله اقشار فرهنگي و علمي جايگاهي ممتاز داشتند و به طور کلي دانشمندان مورد تشويق آل بويه قرار ميگرفتند. تلاش آنها در ترويج شعائر شيعه و حمايت از علماى بزرگ شيعه در اين دوره باعث تدوين متون فقهى و حديثى و در نتیجه گسترش فرهنگ تشيع در اين زمان گرديد.آنها در دوران حکومت خود به تأسيس مراكز علمي، كتابخانه‌ها و بيمارستان‌ها به ويژه
