خواهان رهایی از هر گونه قید و بند اجتماعی بودند؛ فلسفه‌ای که با طیف‌ها و برداشت‌های کاملاً متفاوت، از اروپا به جهان سوم_ از جمله ایران _ می‌رسید، و اتفاقاً دست‌آویز مناسبی برای شاعران نوگرای اخیر در توجیه حرکات و آثارشان بود. (همان:20).
پس، گسترش شهرنشینی در دهه‌ی سی و چهل، اصلاحات اجتماعی و اقتصادی _ در جهت پیشرفت و مدرنیزه شدن، تحرکات اجتماعی و گروهی و طبقاتی، گرایش و تمایل آشکارتر بخشی از جامعه به خصوص قشر جوان، خستگی از اشعار پرسوز و گداز‌سیاسی، آشنایی با فلسفه‌ی اگزیستانسیالیسم (که مخالف شدید سنت و محدودیت بود) و ترجمه‌ی آثار شاعران و نویسندگان غیر متعهد غربی، موجی در شعر نو فارسی درافکند که پس از چندی، فریدون رهنما، بدان «موج‌نو» نام داد. که در ادامه همین جریان جنبشی پر سر و صداتر به نام حجم نیز ابراز وجود می‌کند و موجی از هیجان و جنب و جوش را در بین قشر، به اصطلاح روشن فکر ایجاد می‌کند.
3-3) بافت ادبی _ هنری دهه‌ی چهل و مهم‌ترین رویدادهای ادبی آن
شعر در دهه‌ی سی و چهل با ظاهری جدید و آن شور و حالی که از آن صحبت به میان آمد پا به عرصه می‌گذارد. و جلوه‌ای دیگر از ادبیات ایران را نمایان می‌سازد. نقد و نقادی در ایران در این دهه است که پا می‌گیرد_ «اگر چه از انحراف و حب و بغض‌ها هنوز خالی نبود» (همان:20). در سال 1341 ه.ش، پانزده تا بیست مجموعه‌ی شعر نو، و به همین تعداد نشریه‌ی نوپرداز منتشر شد. مجموعه‌ی طرح از احمدرضا احمدی از مجموعه‌های اثرگذار این دهه بود. جُنگ‌ها و مجلات در این دهه بسیار پرکار و زبان گویای این جریان‌ها شده بودند.
از آغاز این دهه «انشقاق کامل شعر، به شعر متعهد و غیر متعهد، با نمونه‌ی غیر متعهد طرح از احمدرضا احمدی بود. شعر شکست و نومیدی اخوان ثالث که سراسر نیمه‌ی دوم دهه‌ی سی را پوشانده بود، حرف و سخن بخش قابل توجهی از خوانندگان قدیمی شعر سیاسی ایران بود که دیگر به شعارها و امیدها و مژده‌ها باور نداشتند.» (همان:57). و خواهان تغییر در تمامی دیدگاه‌های شعری و چارچوب‌های زبانی بودند.
شعر نو پیش از این دهه، پخشش از رادیو قدغن بود و آن همواره جز ثابت موارد تمسخر برنامه‌های کمدی رادیویی به شمار می‌رفت. اما با پیوستن اخوان ثالث و نادر نادرپور به «شورای نویسندگان رادیو» شعر نو وارد برنامه‌ی جدی رادیو شد و این خود سبب شناخت و فهم درست‌تری از این نوع شعر در جامعه شد.( همان:98).
در اواسط این دهه است که دیگر مجادله‌ی شعر قدیم وجدید تقریباً به پایان می‌رسد و در نشریات، بحث بین طیف‌های مختلف شعر نو تشدید می‌شود. در کش و قوس همین سال است که توجه چشمگیر زنان به شعر و شاعری توجه‌ها را به خود جلب می‌سازد. عده‌ای علت این توجه را موفقیت و مرگ فروغ دانسته بودند. (همان:393).
سال 1347 سال انشقاق کامل شعر نو به دو جبهه‌ی «هنر برای هنر» و «هنر متعهد» بود. در این سال، از یک‌سو موج نو شیوه‌ی مسلط بر انواع شعر نو شد و اشعار موج نوئی نشریات را پر کرد و پنج مجموعه از پیشگامان مطرح موج نو منتشر شد؛ و از دیگر سو، نخستین مجموعه از بنیانگذار شعر چریکی ایران- سعید سلطان پور- به چاپ رسید و چندین جُنگ صِرف سیاسی نشر یافت.( همان:494). گفته می‌شد شایعه‌ی قتل صمد بهرنگی این جریان شعری را ایجاد کرده بود.
سال 1348 بیانیه‌ی شعر حجم که شکل بسامان و پالایش یافته‌ی موج نو بود، نوشته می‌شود. در این سال با مرگ جلال آل احمد و انتساب مرگ او همانند صمد بهرنگی به ساواک، موجی از خشم و خشونت، سیاسیون و شعر سیاسی را فرا گرفت. و شعر انقلابی، باز گسترش بیشتری یافت.
3-4) زندگی و آثار یدالله رویایی
یدالله رویایی در 17 اردیبهشت، سال 1311 در دامغان چشم به دنیا گشود. دوران دبستان و دبیرستان را در زادگاهش سپری کرد. بعد از آن در تهران، تحصیلاتش را در دانشسرای شبانه روزی تربیت معلم تهران به پایان رساند و مدتی نیز به کار تدریس مشغول بود و بعد از آن سرپرست امور اوقاف شهرستان دامغان شد.
تمایلات سوسیالیستی شاعر در دوران نوجوانی و جوانی‌اش باعث شد که پس از کودتای 28 مرداد، از دامغان بگریزد اما در اسفند ماه سال 1332 دستگیر می‌شود و به زندان می‌افتد. یک بار دیگر رویایی را در سال 1336 دستگیر می‌کنند و او را به زندان 2 زرهی سلطنت آباد می‌برند.
رویایی پس از آزادی از زندان نخستین شعرهایش را در 22 سالگی می‌نویسد و در مجلات آن زمان با تخلص «رویا» منتشر می‌کند و همزمان به تحصیل در رشته حقوق سیاسی تا اخذ درجه دکترای حقوق بین الملل عمومی ادامه می‌دهد. و از آن پس در وزارت دارایی استخدام می‌شود. رویایی مدتی نیز در وزارت آب و برق و سازمان تلویزیون ملی و … به کار می‌پردازد.(شریفی،11:1393)
او در سال 1340 به اتفاق احمد شاملو هفته‌نامه ادبی «بارو» که (ترکیبی از نام‌های مستعار بامداد و رویا) است تأسیس می‌کند که یکی دو شماره به بازار عرضه می‌شود.
در همین سال او دفتر شعر «بر جاده‌های تهی» را با همت انتشارات «کتاب کیهان»، تهران به چاپ می رساند. دفتر شعر دریایی‌ها (یا شعرهای دریایی) را در سال 1344 انشارات مروارید چاپ می‌کند که در همان سال به چاپ دوم و سوم می‌رسد.
او در سال 1346 همراه با محمود زند و ابراهیم گلستان، انتشارات روزن را تاسیس می‌کند. در همین سال دفتر شعر دلتنگی‌ها (شعرهای کویری) را همین انتشاراتی به چاپ می‌رساند.
در سال 1347 دفتر شعر از دوستت دارم (شعرهای بدنی و اروتیکی) را همین انتشاراتی به بازار عرضه می‌کند و در سال 1348 به همراه گروهی از شاعران متمایل به حجم‌گرایی بیانیه حجم‌گرایی (اسپاسمانتالیسم) را منتشر می‌کند که این بیانیه به دفاع از نگرش تازه شعری این شاعران پرداخته است.(همان:12)
در همین سال رویایی به تاسیس جایزه ادبی شعر سال به سرمایه‌گذاری تلویزیون ملی ایران و ژوری مرکب از مسعود فرزاد، محسن هشترودی، فریدون رهنما، بیژن جلالی، پژمان بختیاری اقدام می‌کند.
در سال 56 انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان کاست یک ساعتی شعرهای یدالله رویایی با صدای شاعر را با موسیقی مجید انتظامی به بازار ارائه می‌دهد.(همان)
در سال 57 انتشارات مروارید دو کتاب از نظریات یدالله رویایی را به نام‌های «هلاک‌عقل‌به‌وقت اندیشیدن» و «از سکوی سرخ» را منتشر می‌کند.
رویایی در سال 1358 مدرسه زبان و ادبیات فارسی را در پاریس تأسیس می‌کند و در سال 1364 شعرهای کوتاه لبریخته‌ها را در پاریس، انتشارات «آسوسیاسیون پرسان» به چاپ می‌رساند که در همین سال انتشارات نوید شیراز چاپ دوم آن را روانه بازار می‌کند.
رویایی در سال 1379 کتاب هفتاد سنگ قبر، چاپ دوم، انتشارات آژینه گرگان به چاپ رساند. در سال 1381 دفتر منِ گذشته: امضاء را کاروان به چاپ رساند و در سال 1387 مجموعه اشعار یدالله رویایی، جلد اول آن را موسسه انتشارات نگاه وارد بازار کرد.
مقارن با کار چاپ نظریات ادبی و دفترهای شعری، شاعر در فستیوال‌های بین المللی شعر و در دیدارهای جهانی حضور فعالی داشته و جایزه شوالیه‌ی ادبی فرانسه را اخذ کرده است.
یدالله رویایی از سال 1358 به فرانسه مهاجرت کرد و سال‌ها در ده کوچکی به نام «آنورونویل» در مزارع نورماندی زندگی می‌کرد او هم اکنون در پاریس به سر می‌برد.
آخرین دفتر یداالله رویایی (در جستجوی آن لغت تنها ) است. (همان:13)
آثار منظوم و منثور یدالله رویایی:
3-4-1) آثار منظوم :
1- بر جاده‌های تهی
2- شعرهای دریایی
3- دلتنگی‌ها
4- از دوستت دارم
5- لبریخته‌ها
6- هفتاد سنگ قبر
7- منِ گذشته : امضاء
8- در جستجوی آن لغت تنها
3-4-1-1) بر جاده‌های تهی :
این مجموعه اشعار دربردارنده سه دفتر است : 1. دفتر اول به نام «خسته» که شامل 26 چهارپاره، غزل، قصیده و شعر نبمایی است. 2. دفتر دوم «بر جاده‌های تهی» 24 شعر باز در قالب های متفاوت شعری است و 3. دفتر سوم «دفتر اشعار قدیم» 25 شعر است که در بین آن 15 دوبیتی و یک ترانه به چشم می خورد. این اثر در سال 1340 توسط انتشارات «کتاب کیهان» روانه بازار شده است.
درون مایه شعری این دفتر را می‌توان به تقریب در سه بخش تقسیم کرد :
1. من فردی 2. من انسانی و عاصی 3. من اجتماعی (همان:73)
1- من فردی : این من فردی تبلور تجربه زندگی روزمره شاعر و در حقیقت نماد شاکله‌ی زندگانی اوست برای مثال :
آن شب اندام او ز هم وا شد
لب من از لبش ترانه گرفت
هوس از سینه پرگرفت و گریخت
بر درخت شب آشیانه گرفت (همان:199)
2- من انسانی و عاصی : شامل پرسش‌های شاعر از خلقت و بیداد علیه سرنوشت خود، برای نمونه :
کاش آن هوس‌های من را معبری بود
تا هنوز آنسوتر از معراج می‌رفتم….
رفته در خاکستر تردید
در جهش‌ها بال بگرفته است (همان:160)
3- من اجتماعی : نشأت گرفته از تفکرات سیاسی و اجتماعی عصر شاعر است که در اکثر شاعران این دوره به چشم می‌خورد البته این را هم باید گفت که گهگاهی این اشعار شعار گونه نیز می‌شوند برای مثال :
آن زمان کز لب تو رنگ ستم بگریزد
برف شادی ز فلک زهره به بامم ریزد
آن قدر پای بکوبیم، بکوبیم به شوق
تا که حافظ ز لحد رقص کنان برخیزد (رویایی،37:1390)
3-4-1-2) شعرهای دریایی :
این دفتر دربردارنده ی 31 شعر نیمایی است که در بیشتر این اشعار، شاعر، نوآوری‌هایش را در حوزه‌ی زبان و تکنیک کلام متمرکز کرده است. این اثر در سال 1344 توسط انتشارات مروارید به چاپ رسیده است.
رویایی به خاطر درک شهودی مضامین و محتواهای سیاسی _ اجتماعی با کارکردهای جدید و غریب سازی‌ها در فن بیان و یافته‌های حسی جدیدی از عشق، انتظار، مرگ و تنهایی است که این موتیف‌ها را در بافت و ساختی منسجم در بستر زمان و مکان، بازتاب می‌دهد. (شریفی،137:1393) و می‌نویسد: «این وجدان متعهد را فدای تعهد‌های سیاسی و دیکته‌ای نکردم و آن تعهد زیبای درون را قربانی تعهد‌های بیرون و جهت داده شده به وسیله‌ی ایدئولوژی‌ها و بلندگوها و میکروفون‌ها نکردم، من از قربانی شدن متوحش می‌شوم» (رویایی،414:1386)
برای مثال :
سکوت، دسته گلی بود
میان حنجره‌ی من
ترانه ساحل،
نسیم بوسه‌ی من بود و پلک باز تو بود. (رویایی،316:1390)
3-4-1-3) دلتنگی‌ها :
«دلتنگی»ها شعرهای بعد از دریایی‌ها است. فقط دلتنگی شماره 1 تنها قطعه‌ای است که مربوط به آن دوران است و قبلاً با نام «تبعید» در آرش چاپ شده بود. (شریفی،169:1393)
این دفتر دربردارنده‌ی 21 شعر نیمایی است که اساس شعر حجم را شیرازه می‌بندد، در اساس از فلسفه پدیدار شناختی تاثیر پذیرفته؛ در جهت زجا جنبانیدن نظام وزن شعر فارسی؛ بر نقش تأویل و سوژه در مواجهه با واقعیت نوشتار تکیه می‌زند.
اثر فوق در سال 1346 توسط انتشارات روزن به چاپ می‌رسد.
این دفتر در واقع تلنگری است برای بیدار نمودن اعصاب خفته و مضطرب شاعر است. زبان این دفتر نسبت به دفتر قبلی زاویه دارتر و نامأنوس‌تر شده است.(همان:170) برای مثال :
وقتی که باد می‌آمد،
آواز شن،
درهای بسته را دربانی می‌کرد
در پشت بسته‌ی درها، شن،
پهلو گرفت
و ما،
از نان و روزنامه سخن کردیم (رویایی،396:1390)
3-4-1-4) از دوستت دارم :
این دفتر دربردارنده‌ی 21 شعر است که 19 شعر نیمایی است و دو چهارپاره است که از هر نظر از دفتر نخستین شاعر متفاوت‌تر است. هم نحوه‌ی به کار بردن کلمات و هم ترکیبات تصویری و فرم و هنجارشکنی و نگاه تازه به مضمون و غیره….. حرکتی رو به پیش است. (شریفی،115:1393)
این دفتر در سال 1347 توسط انتشارات روزن چاپ و روانه بازار شده است.
در این اثر شاعر به تفکراتش طول داده و به سطرهایش ایجاز با این حال هنوز برای رسیدن به شعر حجم فاصله بسیاری دارد ولی نشانه‌هایی از آن به چشم می‌خورد برای نمونه :
تمام فاجعه از چشم می‌رود
و چشم،
میان نام تو
تالار
