ناخاصل سرانه اهالي کشور را معادل به ترتيب ???? و ????? دلار مي‌کند. آذربايجان داراي ميراث فرهنگي باستاني و تاريخي ست و کشوري با اکثريت مسلمان است. مهوري آذربايجان در جنوب رشته کوههاي قفقاز و شمال رودخانه ارس و در کنار درياي خزر واقع شده‌است. سه رشته‌کوه قفقازبزرگ در شمال، قفقاز کوچک در غرب، و کوههاي تالش در جنوب اين کشور را احاطه کرده‌است. اين کوهها ?? درصد از مساحت جمهوري آدربايجان را در برگرفته‌است و قله کوه بازاردوزو با ارتفاع ???? متر بلندترين نقطه آن است. نواحي مياني شامل جلگه‌هاي آران مرکزي، مغان و ميل و سواحل درياي خزر کم ارتفاع و پست بوده و ارتفاع در پست‌ترين قسمت ?? متر پايين‌تر از سطح درياهاي آزاد است. جمهوري آذربايجان يک کشور محاط در خشکي است. اين کشور در پيرامون درياي خزر، که يک درياي بسته‌است، واقع شده و طول خط ساحلي آن ??? کيلومتر است. تنوع زيستي و گياهي آذربايجان به دليل تنوع آبو هوا بسيار زياد است به گونه‌اي که تنها بيش از ???? گونه گياه در کوهستانهاي آذربايجان ديده مي‌شود(گليزواره ، 1374، ص55).
جمهوري آذربايجان در مقايسه با جمهوريهاي تازه استقلال يافته اطراف خود در اثر بهره برداري از منابع نفتي که در سال ???? برابر ? ميليارد بشکه بوده‌است (که حدود يک درصد از ذخاير اثبات شده جهان)که در حال حاضردر منطقه يک صادرکننده محصولات گازي محسوب مي‌شود و سرمايه گزاري پس از استقلال توسعه بيشتري پيدا کرده‌است. با وجود اين بعد از استقلال اين کشور، تورم فزاينده ناشي از آثار جنگ قره‌باغ همراه با سياست‌هاي آزادسازي قيمت‌ها و خصوصي سازي اقتصاد موجب شد که مردم جمهوري آذربايجان تحت فشارهاي شديد اقتصادي قرار گيرند و قدرت خريد آنها به‌سرعت کاهش يابد ولي از سال ???? ميلادي، افزايش درآمدهاي حاصل از قراردادهاي نفتي بين‌المللي، روند رو به رشد سرمايه گذاري خارجي، اعتبارات صندوق بين‌المللي پول و بانک جهاني و مساعدت کشورهاي اروپايي موجب شد تا اقتصاد نابسامان اين کشور کمي رو به بهبود گذارد. در سال ???? از تعداد کل شاغلان در بخش اقتصادي ?? درصد در بخش خصوصي مشغول به کار بودن وتعداد بيکاران ??? هزار نفر بوده‌است. جمهوري آذربايجان براي ثبات بخشيدن به اوضاع اقتصادي با کمک صندوق بين‌المللي پول دو برنامه اقتصادي را به اجرا درآورده و توانسته‌است ميزان تورم را کاهش دهد. ميزان تورم در اين کشور از ??? درصد در سال ???? ميلادي به ?? درصد در سال ???? ميلادي و ?/? درصد در سال ???? و صفر درصد در سال ???? ميلادي و (?-) درصد در نيمه نخست سال ???? ميلادي کاهش يافته‌است. در سال ???? ميلادي جمهوري آذربايجان بنا به گزارش بانک جهاني برترين کشور از نظر اجراي برنامه‌هاي اصلاحات اقتصادي بين ?? کشور محاسبه شده (ده کشوري که جزئيات اطلاعات اقتصادي خود را در اختيار بانک جهاني قرار دادند) بوده‌است و در رتبه نخست قرار گرفت(گليزواره ، 1374، ص56).
2-8-1-4-2- ازبکستان
ازبکستان کشوري است در آسياي ميانه، داراي مرز مشترک با کشورهاي افغانستان، تاجيکستان، ترکمنستان، قرقيزستان، و قزاقستان. پايتخت اين کشور شهر تاشکند است. مساحت خاک ازبکستان ??????? کليومتر مربع است(پنجاه و ششمين کشور از نظر وسعت).
ازبکستان با افغانستان، تاجيکستان، قرقيزستان، ترکمنستان وقزاقستان همسايه‌است. ازبکستان ???،??? کيلومتر مربع مساحت و ??،???،??? تن جمعيت دارد. که از اين لحاظ ?? کشور بزرگ جهان و ?? کشور پرجمعيت جهان به حساب مي‌آيد. در ميان کشورهاي مستقل همسود از نظر پهناوري پنجمين و از لحاظ جمعيت سوم است. پايتخت آن تاشکند و از شهرهاي مهم آن سمرقند و بخارا است. اين کشور ???? کيلومتر از شرق به غرب و ??? کيلومتر از شمال به جنوب کشيده شده‌است. ازبکستان کشوري خشک و محصور در خشکي است. ازبکستان به همراه ليختن اشتاين دو کشور افزون محصور در خشکي هستند يعني توسط کشورهاي ديگري که در خشکي محصور هستند احاطه شدند.
شکل 3-23- نقشه کشور ازبکستان
جمعيت جمهوري ازبکستان ?????????? نفر است. تراکم جمعيت تقريباً ?? نفر در يک کيلومتر است.
ترکيب جمعيتي ازبکستان شامل ??? ازبک، ???? روس، ? تا ???? تاجيک (طبق آمارهاي دولت ازبکستان)، ?? قزاق، ???? قره قالپاق، ???? تاتار و ???? نيز از ساير اقوام تشکيل مي‌دهند. برخلاف آمار رسمي فارسي زبانان ازبکستان (تاجيکها) ?? تا ?? درصد برآورد شده‌اند. زبان رسمي ازبکستان زبان ازبکي است. مردمان ايراني‌تبار ساکنان اوليه منطقه ازبکستان را تشکيل مي‌دادند. زبان‌هاي قديمي رايج در اين منطقه زبان‌هاي ايراني سغدي، خوارزمي و پارسي ميانه بود. در سده دهم ميلادي، منطقه کنوني ازبکستان جزيي از قلمرو سامانيان بود. منطقه کنوني ازبکستان بعدها به ترتيب جزئي از حکومتهاي غزنوي، سلجوقي، خوارزمشاهي، مغول، تيموري و ازبک شد. در سده نوزدهم ميلادي، غرب و شمال ازبکستان زير سلطه خانات خوارزم، و جنوب ازبکستان جزئي از خانات بخارا بوده‌است. خانات بخارا و خوارزم در سال ???? زير سلطه روسيه درآمدند. شيباني‌ها به مدت ??? سال در ازبکستان حکومت کردند. پس از انقلاب اکتبر، در سال ????، جمهوري سوسياليستي ازبکستان به عنوان جزئي از اتحاد جماهير شوروي) تشکيل شد. پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، در سال ????، ازبکستان به استقلال دست يافت. واژه ازبکستان از دو بخش ازبک و ستان تشکيل شده‌است، که به معناي “سرزمين ازبک‌ها” است(گلي زواره، 1385، ص345).
2-8-1-4-3-تاجيکستان
جمهوري تاجيکستان کشوري در آسياي ميانه است. اين کشور از جنوب با افغانستان، از باختر با ازبکستان، از شمال با قرقيزستان، و از خاور با چين همسايه‌است. تاجيکستان يک کشور محاط در خشکي است که در گذشته راه ابريشم از آن گذر مي‌کرده‌است. پهناوري تاجيکستان ??????? کيلومتر مربع (??ام در جهان) است. اين کشور، کوهستاني و پربارش است و منابع آب فراواني دارد. پايتخت تاجيکستانشهر دوشنبه است و زبان رسمي آن پارسي تاجيکي است، گرچه زبان روسي نيز کاربرد گسترده? بازرگاني و حکومتي دارد. پهناوري تاجيکستان ??????? کيلومتر مربع (?? ام در جهان) است و جمعيت آن حدود ? ميليون تن (حدوداً ??? ام در جهان) است (آمار ????). تراکم جمعيت در اين کشور ?? تن در هر کيلومتر مربع است. جمعيت تاجيکستان ????????? تن (برآورد ????) است. حدود ??? مردم تاجيک هستند (که به پارسي تاجيکي سخن مي‌گويند)، ??? ازبک و ساير مردم روس، اوکرايني، چيني، کره‌اي، تاتار و غيره هستند. دين بيشتر مردم اسلام است (بيشتر سني، داراي اقليت قابل توجه شيعه اسماعيلي). تاريخ و فرهنگ تاجيکستان با ايران اشتراکات بسياري دارد. در پاره‌هايي از دوران پيش از اسلام، تاجيکستان جزئي از شاهنشاهي ايران بود. پس از اسلام، سرزمين خراسان و فرارود (از جمله تاجيکستان) زنده کننده فرهنگ ايراني و به وجود آورنده زبان پارسي دري بود که جانشين زبان پهلوي شد. نخستين شاعران پارسي‌زبان از اين ناحيه به پا خاستند، به ويژه رودکي، که پدر شعر پارسي محسوب مي‌گردد. در نخستين سده‌هاي هجري، خراسان و فرارود مهد تمدن و علوم ايراني بودند و بزرگاني مانند ابن سينا و فارابي در خود پرورند. حکومت ساماني نيز از تاجيکستان برخاسته‌است. ??.?? مردم تاجيک هستند (که به پارسي تاجيکي سخن مي‌گويند)، ??.?? ازبک، ?.?? روس، ?.?? قرقيز، ?.?? ترکمن و ?.?? تاتار هستند. اقليت‌هاي کوچک غيربومي نيز از قبيل اوکرايني، چيني، کره‌اي و غيره نيز در تاجيکستان وجود دارند که ?? مابقي از جمعيت اين کشور را تشکيل مي‌دهند.دين بيش از ??? مردم اسلام است (??? سني حنفي، اقليت ?? شيعه که غالباً شيعه اسماعيلي و کمتر از ?? آن شيعه دوازده امامي)است. شيعيان بيشتر در بدخشان زندگي مي‌کنند. غير از دين اسلام اقليت‌هاي ديني آن مسيحيت، يهوديت، زرتشتي، بودايي و بهائيت است(منتظمي، 1374، ص15).
شکل 3-24- نقشه کشور تاجيکستان
تاجيکستان کشوري کوهستاني و سرسبز با بارندگي فراوان است که مي‌تواند صادرکننده? آب و برق به ساير کشورها باشد. تاجيکستان کشوري مرتفع است که رشته‌کوه پامير آن را پوشانده‌است، ولي در شمال کشور، منطقه پست فرغانه وجود دارد. در شمال تاجيکستان دشت فرغانه، در شمال غربي و بخش مرکزي، رشته‌کوه‌هاي ترکستان، زرافشان، حصار و آلاي، در جنوب شرقي رشته‌کوه‌هاي بلند پامير (بلندي تا ???? متر) قرار دارد. در بخش جنوب غربي زمين‌هاي نسبتاً پست‌تر وخش و حصار و غيره قرار دارد. رودها و درياچه‌هاي تاجيکستان از قله‌ها سرچشمه مي‌گيرند. مجموع طول ??? رودخانه تاجيکستان بيش از ????? کيلومتر است که ??? ذخيره آبي آسياي مرکزي را تشکيل مي‌دهند. طول ??? رودخانه تاجيکستان بيش از ?????? کيلومتر است. همچنين در تاجيکستان ????? مرداب، جمعاً به مساحت ??? کيلومتر مربع وجود دارد. بزرگترين مرداب کشور قراکول نام دارد. تاجيکستان از فقيرترين کشورها در ميان جمهوريهاي سابق اتحاد شوروي است. در سال ????، توليد ناخالص ملي آن نزديک به ? ميليارد دلار بود(منتظمي، 1374، ص37).
2-8-1-4-4- تركمنستان
کشوري در آسياي ميانه است. اين کشور تا سال ???? با نام جمهوري شورايي ترکمنستان يکي از جمهوريهاي تشکيل دهنده اتحاد شوروي بود. ترکمنستان از جنوب با افغانستان و ايران، از شمال با ازبکستان وقزاقستان و از باختر با درياي خزر همسايه و از طريق اين دريا با کشورهاي جمهوري آذربايجان و روسيه نيز همسايه‌است. نام کشور “ترکمنستان” از دو بخش “ترکمن” و “ستان” تشکيل شده که به معناي “سرزمين ترکمن‌ها” است. بيشتر مردم اين کشور از قوم ترکمن هستند و به زبان ترکمني (شاخه‌اي از زبان‌هاي ترکي‌تبار) صحبت مي‌کنند. اسلام مذهب اکثر مردم کشور است. ??? ترکمن‌ها مسلمان (اکثرا پيرو مکتب حنفي از مذهب اهل سنت) و ?? پيرو کليساي ارتدوکس روسيه هستند(کريمي، 1375، ص9).
شکل 3-25- نقشه کشور ترکمنستان
??? درصد مساحت ترکمنستان را صحراي قره‌قوم تشکيل مي‌دهد که داراي آب و هواي خشک است. ولي ناحيه رشته کوه کپه داغ در جنوب کشور و نزديکي مرز ايران آب و هواي مناسبي دارد و عشق آباد,مرو و ساير شهرهاي مهم در اين ناحيه هستند. ترکمنستان داراي منابع بزرگ گاز است که آن را به کشورهاي مختلف از جمله ايران صادر مي‌کند. رشد اقتصادي اين کشور در سال ???? براساس آمار صندوق بين‌المللي پول حدود ????? بوده‌است که آن را يازدهمين کشور داراي رشد اقتصادي سريع مي‌سازد. رکمنستان با مساحت ??????? کيلومتر مربع پنجاه و دومين کشور بزرگ جهان است و کمي از کشور اسپانيا کوچکتر است. اين کشور در بين عرض‌هاي جغرافيايي ?? و ?? درجه شمالي و ?? و ?? درجه شرقي قرار دارد. ?? درصد اين کشور را صحراي قره‌قوم پوشانده‌است و مرکز اين کشور ميان جلگه‌هاي توران و صحراي قره‌قوم احاطه گرديده‌است. محدوده کوپه‌داغ از امتداد مرزهاي جنوب غربي آغاز که در کوه‌ريزه به ارتفاع ???? متر مي‌رسد و تا مرزهاي جنوب شرقي در استانهاي لباب و بالخان و مرزهاي ازبکستان ارتفاع رشته کوه کوپه‌داغ، کوه آرالان به ارتفاع ???? متر ادامه دارد. از مهمترين رودخانه‌هاي ترکمنستان تجن، آمودريا و مرغاب بوده که از ارتفاعات کوپه‌داغ سرچشمه مي‌گيرند. ترکمنستان داراي آب و هواي بياباني نيمه گرمسيري بوده و عمدتاً خشک مي‌باشد. فصل زمستان هوا معتدل و خشک بوده و بيشترين بارندگي در ماههاي ژانويه و مي‌اتفاق مي‌افتد که بيشترين بارندگي در امتداد کوههاي کوپه داغ صورت مي‌پذيرد. طول خط ساحلي ترکمنستان در درياي خزر ???? کيلومتر بوده و مهمترين بندر آن شهر کراسنودسک است. ترکمنستان در فهرست چهار کشور بزرگ توليد کننده گاز طبيعي و چهار کشور توليد کننده نفت در شوروي سابق قرار دارد. ذخائر اثبات شده نفت و گاز اين کشور ???? ميليارد متر مکعب گاز مقام چهاردهم جهان و ??? ميليون بشکه نفت است. بيشتر ذخاير نفتي کشور در غرب ترکمنستان از جمله در پهنه درياي خزر متمرکز شده‌است. ذخاير گاز طبيعي تقريباً در سراسر خاک کشور پراکنده‌است. معادن نمک کلسيم در منطقه قويرداق وجود دارد. ذخاير نمک‌هاي طبيعي دريايي در خليج
