انگاری و تخلف پزشکی مي‌شود. باید گفت جایگاهی که پزشک مرتکب تقصیر مي‌شود به فراخور عمل او مي‌تواند مصداق‌هاي متفاوتی داشته باشد از جمله مي‌توان به تقصیرات پزشک در جرم سقط جنین، برخی عمل‌هاي جراحی، اجازه مرگ، پایان تنفس مصنوعی، استفاده از اجساد برای اهداف درمانی اشاره کرد و آنچه که به عنوان مصداقی برای فرار از مسئولیت پزشکان مطرح است رضایت بیمار مي‌باشد. در صورت فقدان رضایت قانونی و یا برخی دیگر از توجیهات قانونی، چنانچه پزشک به یک عمل جراحی اقدام نماید که در طی آن آسیب بدنی متوجه فرد گردد، مسئولیت کیفری و مدنی گریبانگیر وی خواهد شد.
با توجه به کثرت اعمال جراحی، هنگام بحث درباره مسئله «صلاحیت عمومی»، تردیدی نمی توان به خود راه داد؛ چرا که واضح است برخی از افراد مي‌توانند رضایت قانونی خود را نسبت به اعمال جراحی مورد بحث اعلام کنند. با این وجود گاهی اوقات بحث بر سر این بوده است که آیا مي‌توان رضایت قانونی را نسبت به برخی اعمال جراحی اعلام کرد؟
هرچند تاکنون تعریفی از مسئولیت پزشکی از ناحیه فقها و حقوقدانان به عمل نیامده و صرفا به ذکر شرایط و مصادیق آن پرداخته اند، لیکن با توجه به تعاریفی که از مفهوم لغوی و اصطلاحی مسئولیت ارائه گردیده مي‌توان گفت که مسئولیت لفظ عامی است که بر هر کس که امکان سوال و مواخذه از وی وجود داشته باشد اطلاق مي‌شود و اضافه شدن واژه «پزشکی» به مسئولیت، معنای این لفظ را به صورت خاص آن محدود مي‌نماید. بدین ترتیب، مسئولیت‌هاي دیگری که وابسته به طب نیستند مانند؛ مسئولیت قضایی، مسئولیت مهندسی و معماری و… از آن خارج مي‌شوند.
مسئولیت پزشکی نیز مانند هر مسئولیت دیگری مشتمل بر مسئولیت مدنی و جزایی است و در آثار فقها، از آن به عنوان «ضمان طبیب» یاد مي‌شود. هنگام بررسی و مطالعه مسئولیت کیفری پزشکی، باید در خصوص مسئولیت مدنی او نیز سخن به میان آورد، زیرا در بسیاری موارد مطابق نظریات فقهی- حقوقی، مسئولیت پزشک در قبال بیمار هم جنبه کیفری دارد و هم جنبه مدنی و فقها و حقوقدانان در باب ضمان طبیب یا مسئولیت پزشکی به طور کلی وارد بحث شده اند. یعنی از مبانی مسئولیت شروع کرده و مسئولیت مدنی و کیفری را توامان مورد بررسی و مطالعه قرار مي‌دهند.
برای تحقق مسئولیت پزشکی اعم از مسئولیت مدنی، کیفری و انتظامی، سه شرط اساسی لازم است که آنها را عناصر تشکیل دهنده مسئولیت پزشکی مي‌گویند و آن عبارت است:
1- خطای پزشکی
2- وجود خسارت
3- رابطه سببیت
با توجه به مراتب فوق مسئولیت پزشکی را مي‌توان چنین تعریف کرد:
الزام پزشک به جبران خسارت ناشی از جرم و خطا یا ضرری که در نتیجه اقدامات پزشکی به دیگری وارد کرده است.
بدین ترتیب تفاوتی نمی کند که این جرم و خطا در نتیجه عدم اجرای مفاد قرارداد بین پزشک و بیمار باشد یا خسارت ناشی از نقض یک تکلیف قانونی و منظور از اقدامات پزشکی کلیه اقداماتی است که پزشک در مراحل مختلف معالجه بیمار اعم از مرحله معاینه، مرحله تشخیص و مرحله درمان به عمل مي‌آورد و مسلما این تعریف کلیه جرایم و خطاهای ارتکابی پزشک در مراحل قبل از عمل، در طول عمل و بعد از عمل جراحی و خطاهای ناشی از بی احتیاطی، بی مبالاتی، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی پزشک را در بر مي‌گیرد. از طرفی دیگر، از مفهوم مخالف جرم و خطای مندرج در تعریف چنین مستفاد مي‌گردد که اقدامات پزشک مي‌بایست در چارچوب قوانین و مقررات جاری و در برگیرنده شرایط مقرر قانونی باشد تا پزشک مبری از مسئولیت شناخته شود. (عباسی، 1389،ص24)
در سقط جنین مسئولیت پزشک در چند زمینه مي‌تواند مطرح شود اول این که پزشک در رابطه با وضعیت جنین سهل انگاری کرده و مرتکب عمل زیانباری نسبت به مادر شده و در اثر این عمل او جنین سقط شده است و یا این که پزشک با رعایت برخی موارد اقدام به بررسی جنین کرده ولی وسایلی که در این رابطه استفاده مي‌کرده است آلوده بوده و باعث سقط جنین شده است که در این باره نیز پزشک مسئول است. باید گفت که در هر دو این صور پزشک مسئولیت دارد و باید از عهده خسارت وارده که همان سقط جنین است بر آید.
3-2-1- مسئولیت مدنی پزشک
مسئولیت حرفه‌اي برگردان فارسی از کلمه انگلیسی professional liability است. خاستگاه این رشته از حقوق، کشورهای اروپایی و امریکایی است و امروزه در بسیاری از نظام‌هاي حقوقی به عنوان رشته‌اي از مسئولیت مدنی بصورت جداگانه مورد مطالعه قرار مي‌گیرد. با این حال مسئولیت حرفه‌اي شاخه ی نو رسته‌اي است که تحت تاثیر ضرورت همگامی حقوق با نیازهای اجتماعی در زمینه ی تامین انتظارات جامعه از تخصص‌هاي شغلی اخیراً در عرصه حقوق جوانه زده است. (قهرمانی، 1384،ص37)
امری بدیهی و انکار ناپذیر است که انسان امروزی نیازها و احتیاجات گوناگونی دارد که به دلیل تنوع و تعدد آنها، به تنهایی قادر به ارتفاع نیازهای خود نبوده و برای برآورده شدن احتیاجات ناگزیر از اعتماد و رجوع به کسانی است که در رفع هر نیاز متخصص بوده و آن را شغل خود قرار داده‌اند (التمیمی، 2010،ص39) اما ممکن است در راستای اقداماتی که افراد متخصص در جهت رفع نیاز مراجعین خود انجام مي‌دهند باعث ورود خسارتی شده و مسئول شناخته شوند. علم، آگاهی، تخصص و تجربه‌اي که شخص باید داشته باشد تا به یک حرفه ی خاص مشغول شود، معرفی خود به عنوان شخص متخصص و آگاه به جامعه و شخص متضرر و اعتماد و انتظاری که مراجعین از چنین افرادی دارند، فراتر رفتن حدود و ثغور مسئولیت شاغلین حرفه‌اي از قواعد عمومی مسئولیت را توجیه نموده و لزوم مطالعه جدا گانه را تایید مي‌کند.
مسئولیت حرفه‌اي بعنوان شاخه‌اي از مسئولیت مدنی مورد مطالعه قرار مي‌گیرد؛ بنابراین این مسئولیت منصرف از مسئولیت‌هاي کیفری و انتظامی شاغلین حرفه‌اي بوده و تنها به مسئولیت مدنی این افراد اعم از مسئولیت مدنی قهری و قراردادی مي‌پردازد.
در اصطلاح مسئولیت حرفه ای، “حرفه‌اي بودن” نه صفتی برای مسئولیت است و نه حتی صفتی برای شخص مسئول. در واقع حرفه‌اي بودن شخص مسئول به معنای تبحر و مهارت ایشان و در مقابل “آماتور” بودن نیست؛ بلکه مراد شغل شخص مسئول است، از این رو در آثار برخی حقوقدانان از “مسئولیت حرفه‌ای” و “تقصیر حرفه ای” به “مسئولیت شغلی” و “تقصیر شغلی” نیز تعبیر شده است (کاتوزیان، 1386،ص93).
قبلاً اشاره شد که حقوق ایران با مسئولیت حرفه‌اي چندان آشنا نیست و در تالیفات حقوقدانان ایرانی تا کنون به این امر پرداخته نشده است و تنها به هنگام بحث راجع به مسئولیت یک شغل خاص به این نکته بسنده شده است که مسئولیت مدنی این شغل (مثلاً وکیل یا دلال و….) را باید تحت عنوان کلی تری بنام مسئولیت حرفه‌اي جستجو کرد. بنابراین تعریفی از مسئولیت حرفه‌اي در تالیفات فارسی به دست نیامده لکن با توجه به مطالبی که تا کنون ذکر شده و آن چه در ادامه خواهد آمد مي‌توان مسئولیت حرفه‌اي را به” مسئولیت شاغلین (هر حرفه خاص) به جبران خسارات ناروایی که در راستای انجام امورات شغلی خود به دیگران وارد نموده اند” تعریف نمود. از آنجایی که در حوزه پزشکی، سقط جنین یک عمل مربوط به حرفه خاص پزشکی مي‌شود از این باب ممکن است مسئولیت حرفه‌اي شامل پزشکی شود که مرتکب سقط جنین شده است زیرا همان طور که گفته شد سقط جنین از جمله تخلفات حرفه پزشکی مي‌باشد.
مسئولیت حرفه‌اي برگردان فارسی از کلمه انگلیسی professional liability است. خاستگاه این رشته از حقوق، کشورهای اروپایی و امریکایی است و امروزه در بسیاری از نظام‌هاي حقوقی به عنوان رشته‌اي از مسئولیت مدنی بصورت جداگانه مورد مطالعه قرار مي‌گیرد. با این حال مسئولیت حرفه‌اي شاخه ی نو رسته‌اي است که تحت تاثیر ضرورت همگامی حقوق با نیازهای اجتماعی در زمینه ی تامین انتظارات جامعه از تخصص‌هاي شغلی اخیراً در عرصه حقوق جوانه زده است. (قهرمانی، 1384،ص37)
امری بدیهی و انکار ناپذیر است که انسان امروزی نیازها و احتیاجات گوناگونی دارد که به دلیل تنوع و تعدد آنها، به تنهایی قادر به ارتفاع نیازهای خود نبوده و برای برآورده شدن احتیاجات ناگزیر از اعتماد و رجوع به کسانی است که در رفع هر نیاز متخصص بوده و آن را شغل خود قرار داده‌اند (التمیمی، 2010،ص39) اما ممکن است در راستای اقداماتی که افراد متخصص در جهت رفع نیاز مراجعین خود انجام مي‌دهند باعث ورود خسارتی شده و مسئول شناخته شوند. علم، آگاهی، تخصص و تجربه‌اي که شخص باید داشته باشد تا به یک حرفه ی خاص مشغول شود، معرفی خود به عنوان شخص متخصص و آگاه به جامعه و شخص متضرر و اعتماد و انتظاری که مراجعین از چنین افرادی دارند، فراتر رفتن حدود و ثغور مسئولیت شاغلین حرفه‌اي از قواعد عمومی مسئولیت را توجیه نموده و لزوم مطالعه جدا گانه را تایید مي‌کند.
مسئولیت حرفه‌اي بعنوان شاخه‌اي از مسئولیت مدنی مورد مطالعه قرار مي‌گیرد؛ بنابراین این مسئولیت منصرف از مسئولیت‌هاي کیفری و انتظامی شاغلین حرفه‌اي بوده و تنها به مسئولیت مدنی این افراد اعم از مسئولیت مدنی قهری و قراردادی مي‌پردازد.
در اصطلاح مسئولیت حرفه ای، “حرفه‌اي بودن” نه صفتی برای مسئولیت است و نه حتی صفتی برای شخص مسئول. در واقع حرفه‌اي بودن شخص مسئول به معنای تبحر و مهارت ایشان و در مقابل “آماتور” بودن نیست؛ بلکه مراد شغل شخص مسئول است، از این رو در آثار برخی حقوقدانان از “مسئولیت حرفه‌ای” و “تقصیر حرفه ای” به “مسئولیت شغلی” و “تقصیر شغلی” نیز تعبیر شده است (کاتوزیان، 1386،ص93).
قبلاً اشاره شد که حقوق ایران با مسئولیت حرفه‌اي چندان آشنا نیست و در تالیفات حقوقدانان ایرانی تا کنون به این امر پرداخته نشده است و تنها به هنگام بحث راجع به مسئولیت یک شغل خاص به این نکته بسنده شده است که مسئولیت مدنی این شغل (مثلاً وکیل یا دلال و….) را باید تحت عنوان کلی تری بنام مسئولیت حرفه‌اي جستجو کرد. بنابراین تعریفی از مسئولیت حرفه‌اي در تالیفات فارسی به دست نیامده لکن با توجه به مطالبی که تا کنون ذکر شده و آن چه در ادامه خواهد آمد مي‌توان مسئولیت حرفه‌اي را به” مسئولیت شاغلین (هر حرفه خاص) به جبران خسارات ناروایی که در راستای انجام امورات شغلی خود به دیگران وارد نموده اند” تعریف نمود. از آنجایی که در حوزه پزشکی، سقط جنین یک عمل مربوط به حرفه خاص پزشکی مي‌شود از این باب ممکن است مسئولیت حرفه‌اي شامل پزشکی شود که مرتکب سقط جنین شده است زیرا همان طور که گفته شد سقط جنین از جمله تخلفات حرفه پزشکی مي‌باشد.
3-2-2- انواع مسئولیت پزشکی
در نظام حقوقی اسلام که منبع اصلی حقوق موضوعه ایران است، مفهوم قاعده فقهی «لاضرر و لاضرار» این است که هیچ کس نباید به دیگری زیان برساند و هیچ ضرری نباید جبران نشده باقی بماند.
ایراد ضرر و زیان به دیگری از نظر شرعی، اخلاقی و حقوقی مذموم است و وارد کننده ضرر و زیان در هر حال مسئول جبران خسارت وارد شده است. این مسئولیت در زندگی فردی و اجتماعی دارای صور مختلفی است. گاه مسئولیت در پیشگاه خداوند و در برابر وجدان خویش است که به آن مسئولیت اخلاقی مي‌گویند و گاهی ممکن است طبق شرایطی، مسئولیت در برابر حقوق موضوعه باشد که به آن مسئولیت قانونی مي‌گویند.
مسئولیت قانونی به دو نوع مسئولیت مدنی و جزایی تقسیم مي‌گردد. که در مسئولیت مدنی متضرر از خسارت افراد هستند در حالی که متضرر از جرم در مسئولیت جزایی جامعه مي‌باشد.
از طرفی ممکن است مسئولیت در حرفه‌اي خاص مورد نظر باشد که در این صورت چنانچه فردی از اعضای آن صنف، از روش علمی و فنی متعارف و منطبق با اصول مسلم حرفه‌اي آن شغل یا مقررات صنفی آن حرفه تجاوز نماید موجب مسئولیت انتظامی وی مي‌گردد که در این صورت بر حسب نوع تخلف، به مجازات‌هاي انتظامی قانونی محکوم مي‌گردد. به عنوان مثال، در حرفه پزشکی، قواعد و مقرراتی وجود دارد که رعایت آن از طرف پزشکان الزامی است و در صورت تخلف از این قواعد و مقررات، به موجب آیین نامه انتظامی نظام پزشکی به مجازاتهای مقرر محکوم مي‌گردند؛ به این مسئولیت که ناشی از تقصیر انضباطی مي‌باشد مسئولیت حرفه‌اي یا انضباطی
