تغییر کند به این شکل که جهل به قانون رافع مسئولیت مدنی نیست. بنابریان می توان گفت قاعده عدم رافعیت مربوط به مسایل مدنی است و در قوانین و مسئولیت مدنی هیچ گونه تعارض و تداخل بین این سه قاعده وجود ندارد به این شکل که در باب مسئولیت مدنی ، به طور قطع ، جهل را نمی توان عذر تلقی نمود. زیرا هدف غائی از مسئولیت مدنی این است که هیچ خیر نامشروعی جبران نشده باقی نماند و چنین حکمی ، در زمره ی اصول کلی حقوقی محسوب می شود و نزد اندیشمندان حقوقی ، محترم می باشد.
دو ) در خصوص تعارض دو قاعده فوق و قاعده عدم رافعیت در قوانین و مسئولیت کیفری می توان گفت : که اگر برای مقام قضایی ثابت شود که هیچ گونه قصور و کوتاهی از جانب متهم صورت نگرفته و یا واقعاً به طور قطعی جهل به قانون داشته است می تواند با استناد دو قاعده دیگر حکم برائت و یا تخفیف مجازات را صادر نماید ، البته ناگفته نماند تاثیر جهل در رفع مسئولیت کیفری یک کار دقیق قضایی است که باید در پذیرش آن به قدر متقین اکتفا نمود. و هم چنین این که جهل ، مفهومی نسبی است و صلاحیت آن را ندارد که تحت قاعده ایی کلی بیان گردد ، بلکه تشخیص دفاع تلقی شدن یا نشدن جهل ، یک کار قضایی است که بر عهده متولیان امر قضاوت قرارداد و در هر جرمی و با توجه به شرایط حاکم بر هر پرونده متغیر است.
ولی در کل باید گفت زمانی که ( دو قاعده قبح عقاب بلا بیان ، جهل به قانون رافع مسئولیت نیست ) در مقام تعارض با هم قرار گرفتند با در نظر گرفتن مصلحت فرد و اجازه قانونگذار ، قاعده قبح عقاب بلا بیان حاکم بر قاعده دیگر است و مسئولیتی شامل فرد نمی شود.
و در مورد تعارض قاعده درء با قاعده جهل به قانون رافع مسئولیت نیست نیز باید گفت از دیدگاه حقوقی قاعده « درء » به نحو ورود و یا حکومت بر قاعده جهل به قانون وارد یا حاکم است. در هر صورت دایره شمول را محدود می کند ولی از دیدگاه فقهی رابطه بین دو قاعده حکومت است و قاعده حاکم ( درء ) دایره شمول قاعده محکوم ( جهل به قانون ) را تحدید می کند. آن هم البته فقط در حوزه کیفری ، زیرا قاعده « درء » از دایره مسئولیت مدنی تخصصاً خارج است.
منابع عربی
1- قرآن
2- نهج البلاغه
3- نهج الفصاحة
4- ابن اثیر ، مبارک بن محمد ، النهایة فی غریب الحدیث والاثر ، محقق : محمود صناحی ، طاهر احمد زاوی ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان ، قم ، 1367 ش.
5- ابن ابی الحدید ، عبدالحمید بن هبه الله ، شرح نهج البلاغه ، محقق : محمد ابوالفضل ابراهیم ، گردآورنده : محمد بن حسین شریف الرضی ، [ بی چا ] ، انتشارات کتابخانه آیت ا… مرعشی نجفی ، قم ، [ بی تا ].
6- ابن بابویه ، محمد بن علی ، الحضال ، مصحح : علی اکبر غفاری ، [ بی چا ] ، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، قم ، 1362 ش
7- ابن شعبه ، حسن بن علی ، تحف العقول عن آل الرسول ، مصحح : علی اکبر غفاری ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه النشر الاسلامی التابعة لجامعه المدرسین قم ، قم ، 1362 ش
8- ابن فارس ، ابوالحسین ، معجم مقاییس الغة ، [ بی چا ] ، انتشاراتمکتب الاعلام الاسلامی ، قم ، 1404 ق
9- همو ، مجمل اللغة ، چاپ اول ، انتشارات موسسه الرسالة ، بیروت – لبنان ، 1984 م.
10- ابن منظور الافریقی مصری ، محمد بن مکرم ، لسان العرب ، چاپ اول ، انتشارات دار الاحیاء التراث العربی ، [ بی جا ] ، 1988 م.
11- آخوند خراسانی ، ملا محمد کاظم ، کفایة الاصول ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه آل البیت ( ع ) ، قم ، 1409 ق
12- همو ، حاشیه بر رسائل ، [ بی چا ] ، انتشارات ارشاد الاسلامی ، [ بی جا ] ، [ بی تا ].
13- آشتیانی ، محمد حسن ، بحرالفوائد ، [ بی چا ] ، [ بی نا ] ، اصفهان ، [ بی تا ].
14- امام خمینی (ره) ، روح ا… ، تهذیب الاصول ، [ مقرر شیخ جعفر سبحانی ] ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه نشر الاسلامی ، قم ، 1405 ق
15- همو ، کتاب البیع ، [ بی چا ] ، انتشارات وزارت ارشاد الاسلامی ، تهران ، 1365 ش
16- همو ، تحریر الوسیله ، [ بی چا ] ، انتشارات مکتبة العلمیه الاسلامیه ، قم ، 1390 ش.
——————– ، انتشارات مکتبة الاعماد ، تهران ، 1403 ق
——————–، انتشارات دفتر نشر اسلامی ، قم ، 1369 ش
——————–، چاپ ششم ، انتشارات دفتر اسلامی ، قم ، 1417 ق
17- آمدی ، عبدالواحد بن محمد ، غرر الحکم و دررالکم ، مصحح : مهدی رجایی ، [ بی چا ] ، انتشارات دارلکتب اسلامی ، قم ، [ بی تا ]
18- همو ، تصنیف غررالحکم و دررالکم ، محقق : مصطفی درایتی ، [ بی چا ] ، انتشارات مکتب الاعلام اسلامی مرکز نشر قم ، 1366 ش
19- آمدی ، علی بن محمد ، الاحکام فی اصول الاحکام ، چاپ اول ، انتشارات داراکتب العلمیه ، بیروت ، [ بی تا ]
20- انصاری ، مرتضی ، فرائد الاصول ، چاپ دوم ، انتشارات موسسه نشر اسلامی ، قم ، 1417 ق
21- همو ، مکاسب ، [ بی چا ] ، چاپ سنگی ، [ بی نا ] ، تبریز ، 1275 ق
22- — ، با تعلیق سید محمد کلانتر ، چاپ اول ، انتشارات موسسه النور للمطبوعات ، بیروت ، 1990 م
23- همو ، رساله طهارت ، [ بی چا ] ، چاپ کنگره بزرگداشت ، [ بی نا ] ، [ بی جا ] ، [ بی تا ].
24- آیت ا… حکیم ، سید محسن ، حقایق الاصول ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه آل البیت ، قم ، [ بی تا].
25- همو ، مستمسک العروة الوثقی ، [ بی چا ] ، انتشارات دارالاحیاء التراث ، بیروت ، [ بی تا ]
26- بحر العلوم ، محمد ، عیوب الارادة فی الشریعة الاسلامیة ، [ بی چا ] ، انتشارات دارالزهراء ، بیروت ،1980 م
27- بحرانی ، یوسف ، حدائق الناظره فی احکام العترة الطاهره [ با تعلیقات شیخ علی آخوندی ] ، [ بی چا ] ، [ بی نا ] ، قم ، [ بی تا ].
28- بجنوردی ، حسن ، القواعد الفقهیه ، محقق : مهدی مهریزی ، محمد حسین درایتی ، [ بی چا ] ، انتشارات الهادی ، قم ، 1377 ش
29- همو ، منتهی الاصول ، [ بی چا ] ، انتشارات مکتبة بصیرتی ، قم ، [ بی تا ].
—————- ، چاپ اول ، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، [ بی جا ] ، 1419 ق
30- برازی ، محمد حسن ، محاضرات فی القانون الرومانیه ، [ بی چا ] ، انتشارات الجامعة السوریه ، [ بی جا ] ، 1935 م
31- بروجردی ، محمد تقی ، نهایة الافکار [ تقریرات مرحوم آقا ضیاء اراکی ] ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه نشر اسلامی ، [ بی جا ] ، 1405 ق
32- تبریزی ، شیخ جواد ، صراة النجاه [ اصل کتاب فتاوای آیت ا… خویی ] ، [ بی چا ] ، [ بی نا ] ، قم ، [ بی تا ]
33- همو ، ارشاد المکاسب الی التعلیق علی المکاسب ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه النشر الاسلامی ، قم ، 1410 ق
34- جیلانی ، حاج میرزا ابوالقاسم میرزای قمی ، جامع الشتات ، [ بی چا ] ، [ بی نا ] ، [ بی جا ] ، 1324 ق
35- حراج ، شفیق ، دراسة فی تطور الحقوق ، [ بی چا ] ، انتشارات المطبعة الجدیدة ، دمشق ، 1396 ق
36- حرعاملی ، محمد بن حسن ، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ، محقق : موسسه آل البیت ( ع ) لاحیاء التراث ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه آل البیت ( ع ) لاحیاء التراث ، قم ، [ بی تا ]
——————– ، بیروت ، 1319 ق
——————– ، بیروت – لبنان ، [ بی تا ]
37- حسینی مراغه ای ، میر فتاح ، العناوین الفقهیه ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه النشر الاسلامی ، قم ، 1417 ق
38- حلی ، ابن ادریس ، سرائر ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه نشر اسلامی ، قم ، 1410 ق
39- حلی ، ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن ، شرایع الاسلام ، چاپ دوم ، انتشارات دار الاضواء ، بیروت – لبنان ، 1403 ق
40- همو ، المعتبر ، چاپ سنگی ، [ بی چا ] ، [ بی نا ] ، [ بی جا ] ، [ بی تا ] .
41- حلی ، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر ، تبصرة المتعلمین ، چاپ اول ، انتشارات فقهیه ، [ بی جا ] ، 1388 ش
42- حنفاوی ، عبدالمجید ، نظریه الغلط فی القانون الرومانی ، [ بی چا ] ، انتشارات مطبعة الوادی ، اسکندریه ، 1974 م
43- خوانساری ، سید احمد ، جامع المدارک ، [ بی چا ] ، انتشارات مکتبه الصدوق ، قم ، 1340 ش
44- خویی ، سید ابوالقاسم ، منهاج الصالحین ، چاپ بیست و هشتم ، انتشارات مدینة العلم ، [ بی جا ] ، 1410 ق
45- همو ، مصباح الفقاهه [ به کوشش حیدری ] ، [ بی جا ]، انتشارات وجدانی ، قم ، [ بی تا ]
46- همو ، مبانی تکلمه المنهاج ، [ بی چا ] ، انتشارات مطبعه الاداب ، نجف اشرف ، [ بی تا ]
——————– ، چاپ دوم ، [ بی نا ] ، قم ، 1396 ق
47- دیلمی ، حسن بن محمد ، اعلام الدین فی صفات المومنین ، محقق : موسسه آل البیت ( ع ) ، لاحیاء التراث ، [ بی جا ] ، انتشارات موسسه آل البیت ( ع ) لاحیاء التراث ، قم ، 1366 ش.
48- راغب اصفهانی ، ابوالقاسم الحسین بن محمد ، المفردات الفاظ قرآن ، محقق : صفوان عدنان داوودی ، انتشارات دارالقلم ، بیروت ، [ بی تا ]
49- زین الدین ، جمال الدین حسن ، معالم الدین ، [ بی چا ] ، انتشارات دفتر نشر اسلامی ( وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ) ، قم ، [ بی تا ]
50- سبزواری ، سید عبد الاعلی ، مهذب الاحکام ، چاپ چهارم ، انتشارات دفتر آیت ا… العظمی سبزواری [ بی جا ] ، 1417 ق
51- سنهوری ، عبدالرزاق احمد ، الوسیط فی شرح القانون المدنی ، [ بی چا ] ، انتشارات دارالاحیاء التراث العربی ، بیروت ، [ بی تا ]
52- سیستانی ، سید علی ، المسائل المنتخبه ، [ بی چا ] ، [ بی نا ] ، قم ، [ بی تا ]
53- سیوطی ، عبدالرحمن جلال الدین ، الاشباه و النظائر فی القواعد و الفروغ فقه الشافعیه ، [ بی چا ] ، [ بی نا ] ، مکه ، 1231 ق
54- شهید اول ، عاملی ، ابی عبد الله محمد بن مکی ، الدروس الشرعیه ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه نشر اسلامی ، قم ، 1414 ق
55- همو ، المعه الدمشقیه ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه نشر اسلامی ، قم ، 1414 ق
———————– ، انتشارات دارالنصر ، قم ، 1406 ق
56- شهید ثانی ، جبغی عاملی ، زین الدین بن علی ، الروضة البهیه فی شرح المعه الدمشقیه ، چاپ هفتم ، انتشارات مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی ، [ بی جا ] ، 1372 ش
57- همو ، مسالک الافهام ، چاپ اول ، انتشارات موسسه المعارف الاسلامیه ، قم [ بی تا ]
—————- ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه معارف اسلامی ، قم ، 1414 ق
58- شهید صدر ، سید محمد باقر ، المعالم الجدیدة للاصول ، چاپ دوم ، انتشارات مطبوعات مکتبه النجاح ، تهران ، 1359
59 – همو ، دروس فی علم الاصول ، چاپ دوم ، انتشارات دارالکتب البنانی ، بیروت ، 1406 ق
60- شیخ طوسی ، ابو جعفر محمد بن حسن ، الأمالی ، [ بی چا ] ، انتشارات دارالثقافه ، قم ، 1414 ق
61- طباطبایی ، محمد حسین ، ترجمه تفسیر المیزان ، مترجم : محمد باقر موسوی ، [ بی چا ] ، انتشارات دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم ، قم ، 1374 ش
62- طباطبایی ، محمد بن علی ، مفاتیح الاصول ، [ بی چا ] ، انتشارات موسسه آل البیت ( ع ) ، قم ، [ بی تا ]
63- طباطبایی ، سید محمد کاظم ، حاشیه بر مکاسب ، [ چاپ سربی ] ، [ بی چا ] ، [ بی نا ] ، قم ، [ بی تا ]
64- همو ، سوال و جواب [ به اهتمام دکتر مصطفی محقق داماد ] ، چاپ اول ، انتشارات مرکز نشر اسلامی ، تهران ، 1376 ش
65- طباطبایی ، سید علی ، ریاض المسائل ، چاپ اول ، انتشارات موسسه النشر اسلامی ، قم ، 1422 ق
66- طریحی ، فخرالدین ، مجمع البحرین ، چاپ دوم ، انتشارات مکتب نشر الثقافه الاسلامیه ، قم ، 1408 ق ، 1367 ش
67- عبد الباقی ، محمد فواد ، المعجم المفهرس الفاظ القرآن الکریم ، چاپ اول ، انتشارات قدس ، قم ، 1386 ش
68- عبد الرحمن ، محمود ، معجم المصطلحات و الفاظ الفقهیه ، [ بی چا ] ، انتشارات دارالفضیله ، قاهره ، [ بی تا ]
69- عبد الناصر ، جمال ، موسوعة الفقه الاسلامی ، [ بی چا ] ، انتشارات وزارة الاوقاف المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه ، کویت ، 1409 هـ
———- ، قاهره ، 1988 م
70- علامه حیدری ، علی نقی ، ترجمه و شرح اصول
