تاکنون پژوهشی درباره قابلیت‌های تصویری نوشتار در بستر خط-نقاشی و بیان گستره فعالیت آن صورت نگرفته است. از این روی در این پژوهش درصدد آنیم که این قابلیت‌ها را با بیان تعاریف نظری و تجربی و ارائه راهکارهای عملی مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم.
1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق
یکی از مقوله‌های بسیار مهم در گرافیک، قابلیت پیام‌رسانی نوشتار در کار گرافیکی است. با توجه به اینکه در فرهنگ بومی ایرانی، خط-نقاشی از زمره جریانات مهم تاریخی بوده که سال‌هاست شکل گرفته، در حال تکوین می‌باشد و پذیرش این جریان از جانب بزرگان هنر صورت می‌پذیرد، چنین طلب می‌شود که در این باب پژوهش‌های دقیقی انجام گیرد. معرفی و شناسایی قابلیت‌های تصویری و بصری نوشتار به عنوان یک واژه کلی و گسترده که همه فعالیت‌های مربوط به خط-نقاشی با توجه به فرهنگ، تاریخ، مهارت، تکنیک و هنر را در بر می‌گیرد، از واجبات انجام این پژوهش می‌باشد زیرا با وجود آنکه این جریان در دهه‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته اما تنها به بیان مسائل کلی و پیشینه این جریان پرداخته شده و کمتر مورد پژوهش تخصصی و علمی قرار گرفته است. از این رو عدم وجود منابع جامع و گسترده پیرامون خط-نقاشی و قابلیت‌های نهفته در آن از الزامات این پژوهش لحاظ شده است.
از دیگر اهمیت‌های این پژوهش می‌توان به بحث هویت گرافیک ملی ایران اشاره کرد که می‌توان ریشه‌های آن را با پژوهش و تحلیل در این جریان تاریخی (خط-نقاشی) پیدا کرد و برخی اشتراکات میان فعالیت‌های غیر کاربردی (بیشتر هنرهای زیبا) و کاربردی (بیشتر طراحی گرافیک) را به تصویر کشید.
1-3- سؤالهای اصلی تحقیق
مهم‌ترین دلایل طرح عنوان این پژوهش، پرسشهایی هستند که تحقیق مذکور را بر آن داشته‌اند تا به پاسخهایی قانعکننده دست یابد. این پرسش‌ها در دو مقوله “قابلیت‌های تصویری نوشتار” و “خط-نقاشی” به طور مجزا مطرح شد، سپس با طرح سؤالاتی به بیان فصل مشترک و کارکردهای آنها بر یکدیگر پرداخته شده است. اگرچه سؤالات بسیاری در رونـد پژوهش مطرح شده اما به اختصـار به ذکر برخی از مهم‌تریـن آنها می‌پردازیم:
1. خاستگاه و علت اصلی پیدایش خط-نقاشی چیست؟
2. آیا سقاخانه می‌تواند با استناد به تعاریف سبک‌ها و مکاتب بومی و جهانی به عنوان یک مکتب هنری مطرح شود؟
3. ریشه‌های ایرانی نوشتار فارسی در کدام خطوط وجود دارد؟
4. آیا می‌توان در خوشنویسی هم صحبت از خطوط مدرن و پست‌مدرن کرد؟
5. جنبش مدرنیسم چه تأثیراتی بر نقاشی و خط‌نگاری داشته است؟
6. چه عواملی باعث تلفیق نقاشی و خوشنویسی و سوق‌دادن آنها به خط-نقاشی شد؟
7. نقش و خاستگاه پیشگامان نوگرا و هنرمندان چند دهه اخیر که به خط-نقاشی پرداخته‌اند، به چه صورت می‌باشد؟
8. آیا رسالت خط در خط-نقاشی با خوانایی کلام هم‌سو است؟ و آیا با کم‌شدن خوانایی ارزش‌های کلام نوشتار از بین می‌رود؟
9. آیا حد و مرزی بین کارکردهای تصویری حروف و نوشتار در پیام‌رسانی وجود دارد؟
10. تأثیر مبانی و سواد بصری نوشتار فارسی در خط-نقاشی چگونه است؟
11. گستره قابلیت‌های تصویری رسم‌الخط‌های نوین در حوزه‌های مختلف ارتباط بصری به چه میزان می‌باشد؟
12. خلق یک اثر هنری مشتق از خط و نقاشی متکی به هویت‌های فردی است یا تاریخی، یا هر دو؟ و چگونه می‌توان با حفظ هویت و فرهنگ، عناصر نوشتار و بومی را به جهان انتزاع نزدیک کرد؟
13. پاسخ به این گونه سؤال‌ها، دلایلی هستند که اهمیت پرداختن به این موضوع را روشن می کنند.
1-4- فرضیات تحقیق
با در نظر گرفتن فرضیات برخی از هنرمندان و منتقدان مبنی بر اینکه خط-نقاشی هنـر حساب می‌آید و اینکه هنرمند بعد از آموختن سواد بصری نوشتار و طی مراحل تکوین به خلاقیتی در کارش می رسد، لذا فرضیه اصلی این پژوهش بر این مبناست که با شناخت و آگاهی به اصول و قواعد رسم‌الخط‌های نوین می‌توان از قابلیت‌های تصویری آنها در حوزه‌های مختلف ارتباط بصری به ویژه خط-نقاشی استفاده کرد. چگونگی این ارتباط و راهکارهای آن باید در پایان این پژوهش مشخص گردد.
1-5- اهداف اصلی و فرعی
هدف اصلی از انجام این پژوهش، دستیابی به قابلیت‌ها و کاربردهای تصویری و بصری نوشتار فارسی در خط-نقاشی معاصر است. همچنین در این بین تلاش می‌شود تا شناخت بهتری نسبت به زمانه و جایگاه هنری معاصر ایران در موقعیت‌های فرهنگی و تاریخی پیدا شود و با بیان و تحلیل بصری آثار خط-نقاشی از زمان شکل‌گیری تا دوران حاضر، به تأثیرات کارکردهای تصویری نوشتار فارسی در خط-نقاشی دست یابیم. همچنین این پژوهش رهنمودی برای کمک به هنرمندان معاصر جهت خلق آثار هنری با زیرساخت‌های شرقی و متناسب با نیاز جامعه مدرن باشد؛ و در انتها علاوه بر تحلیل معنایی و بصری از کاربردهای نوشتار، گستره فعالیت‌های نوشتار و خط به عنوان یک مدیوم در بستر خط-نقاشی و سایر حوزه‌های ارتباط تصویری امروز را بشناسیم.
1-6- روش تحقیق
در این رساله روش و سیستم تاریخی و تحلیلی به کار رفته است؛ در این روش علاوه بر بیان ماهیت و وضعیت موجود موضوع پژوهش، به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن و چرایی وضعیت مسئله و ابعاد و گستره فعالیت آن می‌پردازیم و سپس اقدام به شناخت مسأله و تعریف آن، تدوین فرضیه‌ها، گردآوری اطلاعات، تنظیم و طبقه‌بندی اطلاعات و بیان راه‌کارها پرداخته و در انتها نتیجه‌گیری می‌نمائیم.تحقیق حاضر با استفاده از روش تاریخی و تحلیلی و با شیوه مطالعهی کتابخانهای، مصاحبه، شرکت در نشست‌ها و سخنرانی ها و کارگاه‌های تخصصی، جلسات نقد و بررسی، برگزاری پرفورمنس و گزارش از نمایشگاه‌ها به مطالعه در دوران گذشته و معاصر پرداخته است.
1-7- روش جمع‌آوری اطلاعات
اطلاعات در این پژوهش به روش کتابخانهای و میدانی گردآوری شده است. اطلاعات مورد نیاز پژوهش، با فیش‌برداری از میان کتاب‌ها، مقالات معتبر، فصل‌نامه‌های تخصصی، پایان‌نامه‌ها و روزنامه‌ها در کتابخانه‌های واقعی و دیجیتالی انجام شده است. البته این پژوهش بسیار با فقدان اطلاعات علمی و تخصصی مواجه شد؛ منابع موجود صرفاً به بیان پیشینه و اختلاف‌نظرها در تعاریف پرداخته است و تحقیقی در مورد کیفیت و گستردگی این مبحث جامع صورت نگرفته است. برخی مقالات موجود نیز به طور گسترده و روبنایی به این مسئله پرداخته‌اند. از این رو در روش میدانی به صورت واقعی و مجازی با مراجعه به نمایشگاه‌های داخلی و خارجی، حراجی‌های تهران و حراج‌های معتبر دنیا همچون کریستی، ورکشاپ‌ها، پرفورمنس‌ها، جلسات نقد و بررسی، مصاحبه‌های حضوری و تلفنی با هنرمندان مرتبط با مسئله پژوهش، شنود فایل‌های صوتی مربوط به مصاحبه با افراد صاحب‌نظر و هنرمندان و مشاهده فیلم‌های مستند و گزارشی از برپایی نمایشگاه‌های حاضر، اقدام به تهیه گزارش و عکاسی از آثار شده است. همچنین برای تهیه تصویر آثارِ به‌روز به سایت‌های اینترنتی گالری‌های داخلی و خارجی و شخصی مراجعه شده است. در این پژوهش در راستای تعریف مسئله و اهداف آن، اقدام به برگزاری نمایشگاه، پرفورمنس آرت و جلسات نقد و بررسی تخصصی شده تا با نقد و تهیه گزارش از آنها نتایج جدیدی حاصل شود.
1-8- کاربرد تحقیق
مبنای اصلی این پژوهش، همان طور که توضیح داده شد، بررسی قابلیت‌های تصویری نوشتار فارسی به عنوان یک مؤلفه تاریخی و فرهنگی در خط-نقاشی است که بار هویت یک جامعه را برای ارتباطات بین‌المللی و بصری به دوش می‌کشد. به همین دلیل کاربرد اصلی این تحقیق نیز بر این امر استوار است و می‌تواند راه‌گشایی در کشف کاربردهای ناشناخته نوشتار فارسی اعم از رسم‌الخط‌های نوین به عنوان یک مدیوم مستقل درحوزه‌های مختلف ارتباط‌جمعی و تصویری باشد.
1-9- پیشینه تحقیق
کاربرد حروف و نوشتار فارسی در بستر خط-نقاشی با توجه به شرایط و روند شکل‌گیری آن و براساس پژوهش انجام‌شده، مدتی است که وارد حوزه‌های مختلف هنری شده است و به تبع آن، کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها و مقالات اندک و پراکنده‌ای در رابطه با کیفیت و گستردگی این مبحث تحقیقی به رشته تحریر در آمده که در زیر به اختصار ذکر می‌گردند، از این جهت در رابطه با عنوان این پژوهش و نتایج حاصل از آن به طور مستقیم هیچ تحقیقی صورت نگرفته است.
پایان‌نامه‌های سایر رشته‌ها:
1- خلخالی، ن. بررسی رسم الخط فارسی، کارشناسی ارشد زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه تهران، 1373.
2- خوانساری، ث. پژوهشی املائی برای دستیابی به گرایش‌های اصلی خط فارسی. استاد راهنما هرمز میلانیان، کارشناسی ارشد زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه تهران، 1355.
3-رضازاده، پ. آموزش مهارت‌های نوشتاری زبان فارسی، کارشناسی ارشد آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان، دانشگاه فردوسی مشهد، 1378.
4- مخبر، عباس. کندوکاوی در برنامه‌ریزی زبان فارسی نوشتاری، کارشناسی ارشد زبان‌شناسی همگانی. دانشگاه تهران، 1368.
پایان‌نامه‌های رشته هنر:
1- ابراهیمی، م. بررسی نشانه‌‌شناختی وابستگی‌های فرم و محتوا در نوشتارنگاری (تایپوگرافی) فارسی. کارشناسی ارشد ارتباط تصویری. مؤسسه آموزش عالی نبی اکرم تبریز، 1388.
2- اکرمی، ع. خط و خوشنویسی و زیبایی در ایران. کارشناسی ارشد ارتباط تصویری. دانشکده هنر و معماری شیراز، 1379.
3- جعفری، ب. بررسی اسلوب‌های حروف‌نگاری و رنگ‌پردازی در خط‌نگاره‌ها و نقاشی-خط‌های معاصر. کارشناسی ارشد ارتباط تصویری. دانشگاه تربیت مدرس، 1390.
4- جلالیان فرد، ن. تحلیل و بررسی خطوط مُشَّکَّل با رویکرد نشانه شناسی. کارشناسی ارشد ارتباط تصویری. دانشگاه الزهرا، اردیبهشت 1392.
5- خوش منش، س. هندسه ی نهفته خوشنویسی و حضور آن در نشانه نوشته های ایرانی (با تاکید بر خط نستعلیق) کارشناسی ارشد ارتباط تصویری. موسسه آموزش عالی نبی اکرم تبریز، 1388.
6- رضوی نیا، م. اسلام و هنر نقاشی و خوشنویسی. حوزه علمیه خراسان، 1391.
7- شریفی زیندشتی، ب. تحولات نوآورانه در نستعلیق‌نویسی معاصر (1300 تا 1387 ش) کارشناسی ارشد صنایع دستی، دانشکده پردیس باغ ملی (هنر)، 1387.
8- صفازاده حقیقی، ز. بررسی قابلیت‌های زیبایی شناسی اقلام شش‌گانه‌ی خوشنویسی در گرافیک امروز. کارشناسی ارشد ارتباط تصویری. دانشگاه تربیت مدرس، 1385.
مقالات:
1- آران، ز. همه چیز درباره نمایشگاه سالانه تایپوگرافی اسماء‌الحسنی، هنرهای تجسمی، ش 27.
2- اشرفی، م. راز نقاشی خط نگاهی به آثار جلیل رسولی، کتاب ماه هنر، ش 169، 1391.
3- عینی، ک (گزارشگر). اثری هنری درباره هنر خط و نقاشی (سیزدهمین کنگره جهانی علوم تاریخ بررسی مآخذ پارسی -تاجیکی) نشریه زبان و ادبیات، ش 86، 1349.
4- مرادی شورچه، م. مشق نقاشی-خط (نگاهی به نمایشگاه «خط سوم») آینه خیال، ش 4، 1386.
کتاب‌ها:
1- افضل طوسی، عفت السادات. از خوشنویسی تا تایپوگرافی، هیرمند. تهران، 1388.
2- تیموری، کاوه. راز نقاشی-خط (نگاهی به آثار جلیل رسولی)، کتاب آبان، تهران، 1391.
1-10- چگونگی انجام پروژه عملی
کارکردهای تصویری نوشتار یکی از روش‌هایی است که امروزه نقش اساسی را در ارائه آثار گرافیک در طراحی پوستر، جلد کتاب، صفحه آرایی و مانند آنها ایفا می‌کند. در این پژوهش با ارائه طراحی انواع جلد کتاب، به بیان این قابلیت‌ها در بستر خط-نقاشی پرداخته شده است. با توجه به اینکه رسم‌الخط پیشنهادی این پروژه یکی از خطوط گرایش‌های نوین با نام سفیر می‌باشد، کلیه خطوط به‌کار برده‌شده در این پروژه سفیر بوده تا ضمن ارائه این خط، به بیان قابلیت‌های بصری و تصویری آن نیز پرداخته شود. البته بیان این نکته نیز حائز اهمیت که در طول روند انجام این پروژه نتایجی نیز در خصوص برگزاری پرفورمنس آرت و کاربرد این خط بر روی انواع ظروف و البسه به دست آمده است که تمامی این موارد حاکی از گستردگی کاربردهای این پژوهش می‌باشد.
1-10- 1- اهداف و شرح پروژه عملی
«در نگاهی به سیر تکوینی هنر، همواره شاهد تحولات در شکل، فرم، محتوا و در مواقعی شکستن ساختارهای بنیادین آنها بوده‌ایم. این فرایند عمدتاً در ذات هنر و هنرمندی است و خمیرمایه آن نگرش و تحول‌خواهی و در مواقعی کنا
