و بازتاب بیرونی عفاف و یکی از نشانگرهای عفاف نوع پوشش رفتار و گفتار فرد است.
قرآن کریم آنجا که مؤمنان را به حجاب رفتاری ]غض بصر[ فرا می‌خواند و هم آنجا که دستور می‌دهد تا از پشت پرده با همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)سخن گویند ، در مورد نخست تزکیه را کار کرد و اثر فرو بستن چشم و برآیند حجاب رفتاری می‌داند می‌فرماید: “قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُون”74
به مردان مؤمن بگو: چشمان خود را [از آنچه حرام است مانند ديدن زنان نامحرم و عورت ديگران]فرو بندند، و شرمگاه خود را حفظ كنند، اين براى آنان پاكيزهتر است، قطعاً خدا به كارهايى كه انجام مىدهند، آگاه است.در ذیل کلمه ]از کی[ آمده:
از کی= ]پاکتر[ ، زکی:] پاک [، زکاه در اصل به معنی] رشد و نمو[ است.75
]”ذلِكَ أَزْكى لَهُمْ” تعلیل دستور ]غض[ است که این کار پاکتر است و گرنه عفت عمومی از بین می‌رود، شما بانگاه به زنان دیگران قلوبتان به آنها متمایل می‌شود و این کار به فحشاء می‌کشد، وانگهی خدا از کارتان با خبر است و پیش او مسئول می‌شوید [76
“از آنجا که بنظر می‌رسد: چرا اسلام از این کار که با شهوت و خواست دل هماهنگ است نهی کرده در پایان آیه می‌فرماید “ذلک ازکی لهم” این برای آنها بهتر و پاکیزه‌تر است”.77
“رابطه عفاف وحجاب درحقیقت بدین صورت است که عفاف درپوشش وآراستگی ظاهری درواقع بازداشتن نفس از آلودگی به گناه درزمینه پوشش است به عبارت دیگر عفاف موجب می گردد که انسان تمایل به خودنمایی رادرخودکنترل کرده وعنان نفس سرکش رادرکنترل خود بگیرد ازاین روست که می نویسند:«حجاب وپوشش نشانگر عفت است.”.78
در بحث حجاب از جمله بحث‌های مهم و شایان توجه مسأله نگاه است که در این آیه شریفه اشاره به ]غض بصر[ افاده این مطلب را دارد که مردان مکلف اند ]همین طور که در آیه بعدی خطاب به زنان نیز هست[ از نگاه خیره پرهیز نمایند و بادوری از نگاههای تند و آلوده، راه گسترش عفت را هموار سازند. همین طور است در مورد آیه شریفه:”وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِن”.79]و زمانى كه از همسرانش متاعى خواستيد از پشت پرده و حجابى از آنان بخواهيد، كه اين براى قلب شما و قلبهاى آنان پاكيزهتر است. [
“روى عن ام سلمة انّها كانت عند رسول اللَّه (صلی الله علیه وآله و سلم )و ميمونة اذ اقبل ابن ام مكتوم فدخل عليه و ذلك بعد ما امرنا بالحجاب، فقال رسول اللَّه (صلی الله علیه وآله و سلم )احتجبا عنه، فقلنا يا رسول اللَّه أ ليس هو اعمى لا يبصرنا؟ فقال رسول اللَّه أ فعمياوان انتما الستما تبصرانه؟” 80
]ازام سلمه روايت است كه بعد از آيه حجاب من و ميمونه نزد پيغمبر (صلی الله علیه وآله و سلم ) بوديم ابن مكتوم درآمد پيغمبر (صلی الله علیه وآله و سلم ) گفت پنهان شويد گفتم يا رسول اللَّه ابن مكتوم اعمى است فرمود:آيا شما نيز اعمىايد و چيزى نمي بينيد ؟[
از 4 آیه قرآن که ماده عفاف در آنها بکار رفته است سه (3)مورد، دستور عفاف عام است و شامل زن و مرد می‌شود و فقط یک آیه خطاب مخصوص جنس مؤنث است که می‌فرماید:”وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاَّتِي لا يَرْجُونَ نِكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيم”81
]و بر زنان از كار افتادهاى كه اميد ازدواجى ندارند، گناهى نيست كه حجاب و روپوش خود را كنار بگذارند، در صورتى كه با زيور و آرايش خويش قصد خودآرايى نداشته باشند. و پاكدامنى براى آنان بهتر است و خدا شنوا و داناست.[
“در ذیل آیه شریفه می‌فرماید:” وان یستعففن خیرًلهن”82حجاب برای آنها از بی‌حجابی بهتر است.چرا که از نظر اسلام هر قدرزن جانب عفاف و حجاب را رعایت کند پسندیده تر و باتقوا و پاکی نزدیک تر است”.83
در بعضی از روایات در پاسخ این سؤال که: کدامیک از لباسهایشان را می‌توانند فرو نهند؟
امام صادق( علیه السلام) می‌فرمایند: ” الخمار و الجلباب، قلت بين يدى من كان؟ قال: بين يدى من كان غير متبرجة بزينة” منظور روسرى و چادر است، راوى مىگويد از امام پرسيدم: در برابر هر كس كه باشد؟ فرمود: در برابر هر كس باشد، اما خود آرايى و زينت نكند، چادر …
فصل سوم: ابعاد عفاف و حجاب
زن ومرد مسلمان با رفتاری متین و متناسب، زمینه گسترش عفت را فراهم می‌سازند. اساساً روح پوشش، کنترل رفتار و رعایت وقار و متانت است، چنانچه؛ پوشش ظاهری بسنده شود و ملکه تقوای رفتاری در زن و مرد بوجود نیاید، حجاب همچون کالبد بدون روح خواهد بود. عفاف هم همان طور که گفته شد یک حالت درونی و نفسانی است که مصادیق و نشانه‌هایی دارد. آنچه در اینجا به عنوان ابعاد عفاف از آن بحث می‌کنیم در حقیقت همان مصادیق و نمودهای عفاف هستند به شرح ذیل در مورد هر کدام توضیحاتی خواهد آمد.
3-1 عفاف در رفتار:
“عفاف گرایی در رفتار، عرصه‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی زنان و مردان را فرا می‌گیرد.
مانند :عفت در پوشش که گزینش جامه ای است که با هویت دینی، هنجارهای اخلاقی، شخصیت والای انسانی ، سازگار باشد. حوزه ارتباط‌های انسانی به نمایشگاهی از جلوه‌های بدنی و دوخت و دوز مدگرایانه تبدیل نشود عرصه‌های فرهنگی اقتصادی و سیاسی جلوه گاه عریان نمایی‌های هوس انگیز و خردسوز نگردد و به جای تجلی عقلانیت، دین ورزی، اخلاق پیشگی و انسانیت، حیوانیت لجام گسیخته به میدان نیاید”.84
قرآن کریم اثر پوشش معنوی در اعمال و کارهای ظاهری حتی مثل راه رفتن دختر شعیب ” عليه السلام “که همراه با شرم و حیا توصیف کرده می‌فرماید:”فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اسْتِحْياءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ ما سَقَيْتَ لَنا فَلَمَّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِين” 85]پس يكى از آن دو [زن] در حالى كه با حالت شرم و حيا گام برمىداشت، نزد او آمد [و] گفت: پدرم تو را مىطلبد تا پاداش اينكه [دامهاى] ما را آب دادى به تو بدهد. چون نزد او آمد و داستانش را بيان كرد، گفت: ديگر نترس كه از آن گروه ستمكار نجات يافتى[.
“در آیه شریفه اگر کلمه “استحیاء” را نکره آورده بدون الف و لام برای رساندن عظمت آن حالت است و مراد از این راه رفتنش بر استحیاء بوده این است که عفت و نجابت از طرز راه رفتنش پیدا بود” .86 براساس این آیه شریفه رفت و آمد زن در بیرون خانه باید براساس حیا و عفت باشد و حیاء از برجسته ترین کمالات زن در قرآن می‌باشد.
“وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِن، و زنان نبايد پاهايشان را [هنگام راه رفتن آن گونه] به زمين بزنند تا آنچه از زينتهايشان پنهان مىدارند [به وسيله نامحرمان] شناخته شود”87
در ذیل آیه شریفه آمده است: “زنی چند دانه مهره به خلخال نقره خود بست و چون به گروهی مردان رسید پای خود را به زمین کوبید و صدای آن بلند شد. این آیه برای جلوگیری از آن کار نازل شد.”88
زنان و مردان باید در رعایت عفاف و پرهیز از امور جلب کننده دقت لازم را بنمایند و اعمالشان و رفتارشان به استفاده از وسایل زینتی و استعمال عطر و بوی خوش بگونه‌ای نباشد که باعث جلب توجه نامحرمان و عامل انحراف فکرها و تباهی دل‌ها گردد.
“بدون شک یکی از عوامل شیوع فساد که دامن‌گیر جهان امروز شده است برداشتن حایل و حریم میان زن و مرد در جامعه است که در این برخوردها معمولاً بذر فساد و گناه افشانده می‌شود و روز به روز ریشه می‌دواند.از جمله اثر این دو شادوشی‌ها این است که هر دو همدوش را از کار و فعالیت مثبت باز می‌دارد و هر یک را به جای توجه به دقت کار خود، متوجه همدوش می‌کند”.89
نگاهی به سیره پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله و سلم) بیانگر رعایت حجاب می‌باشد.
“رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) در زمان حیاتش دستور داده بود که برای زنان در جداگانه ای به مسجد النبی بسازند” .90
3-1-1 عفاف در نگاه و رابطه آن با حجاب
در بحث حجاب از جمله بحث‌های مهم و شایان توجه مساله نگاه است. این مسأله باید از جهاتی مورد توجه قرار گیرد. به لحاظ اجتماعی و زمینه‌سازی برای فساد و خدشه دار ساختن عفت عمومی توجه بدان حائز اهمیت است. از جهتی چشم یکی از نعمت‌های بزرگ الهی می‌باشد و بنابر حکم عقل انسان باید شکر گزار نعم الهی باشد.
شکرگزاری تنهامحدود به سپاسگزاری زبانی نمی‌شود بلکه هر نعمت علاوه بر شکر لسانی، شکر عملی متناسب به آن نیز دارد. شکر عملی هر نعمت عبارتست از به کار بردن آن نعمت در راه اطاعت خدا و عدم استفاده آن در نافرمانی خداوند است. زیرا اگر هر نعمتی به طور معقول و مشروع مورد استفاده قرار نگیرد، موجب مفسده و انحراف فرد و اجتماع می‌گردد.
قرآن کریم می‌فرماید:” قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُون .وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون”91
]به مردان مؤمن بگو: چشمان خود را [از آنچه حرام است مانند ديدن زنان نامحرم و عورت ديگران] فرو بندند، و شرمگاه خود را حفظ كنند، اين براى آنان پاكيزهتر است، قطعاً خدا به كارهايى كه انجام مىدهند، آگاه است. و به زنان باايمان بگو: چشمان خود را از آنچه حرام است فرو بندند، و شرمگاه خود را حفظ كنند، و زينت خود را [مانند لباسهاى زيبا، گوشواره و گردن بند] مگر مقدارى كه [طبيعتاً مانند انگشتر و حنا و سرمه، بر دست و صورت] پيداست [در برابر كسى] آشكار نكنند، و [براى پوشاندن گردن و سينه] مقنعههاى خود را به روى گريبانهايشان بيندازند، و زينت خود را آشكار نكنند مگر براى شوهرانشان، يا پدرانشان، يا پدران شوهرانشان، يا پسرانشان، يا پسران شوهرانشان، يا برادرانشان، يا پسران برادرانشان، يا پسران خواهرانشان، يا زنان [هم كيش خود] شان، يا بردگان زر خريدشان، يا خدمتكاران شان از مردانى كه ساده لوح و كم عقلاند و نياز شهوانى حس نمىكنند، يا كودكانى كه [به سنّ تميز دادن خوب و بد نسبت به اميال جنسى] نرسيدهاند. و زنان نبايد پاهايشان را [هنگام راه رفتن آن گونه] به زمين بزنند تا آنچه از زينتهايشان پنهان مىدارند [به وسيله نامحرمان] شناخته شود. و [شما] اى مؤمنان! همگى به سوى خدا بازگرديد تا رستگار شويد.[
” “يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ” ،” غضّ” در اصل به معناى نقصان است يعنى از ميان نگاه هاى خود، نگاه حرام را كم كنند و نگاه نكنند. وجه مجزوم بودن ” يغضّوا” يا اين است كه جزاى شرط مقدّر است يعنى ” إن تقل لهم يغضّوا” و يا اصل آن ” ليغضّوا” بوده كه لام أمر حذف شده ا ست.” 92
با توجه به آیات ، باید هر دو قشر مردان و زنان در نظام اجتماعی و در ارتباط با یکدیگر، نگاه خود را کم و کوتاه کنند.زیرا اگر مثلا مرد هنگامی که با زن نامحرمی روبرو می شود چشم های خود را ببندد ادامه راه رفتن و مانند
