مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان، یکی از مباحث مهم و کاربردی حقوقی در دنیای امروز به حساب می‌‌آید که با توجه به پیچیدگی‌های حرفه‌ي پزشکی و ابزارهای درمانی، ذهن دانشمندان حقوق را به خود مشغول داشته است. این مسئله در فقه نیز از دیرباز مورد توجه فقها بوده و در کتب فقهیه پیرامون آن نشریه پردازی شده است.
1-4- مرور مطالعاتی
با بررسی مقالات و کتب تحقیقاتی در رابطه با موضوع این تحقیق که در رابطه با مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان است، مشخص شده است که تاکنون تحقیق مشابه و با مضمون یکسان در داخل کشور کمتر صورت پذیرفته است، به هر روی در این بخش به گوشه‌‌‌ای از نتایج برخی تحقیقات صورت گرفته اشاره می‌شود.
شریفی (1389) مطالعه‌ای را با عنوان «مبانی مسئولیت مدنی پزشکان در فقه امامیه» انجام دادند. در این نوشتار تلاش شده است قرائتی نو از مسئولیت مدنی پزشکان ارائه گردد که بر اساس آن نظامی کاملاً خردپسند، عادلانه و دقیق از درون فقه استنباط شود، بدون اینکه کوچک‌ترین تکلفی در سازگاری مصنوعی فقه با قوانین موضوعه و تحلیل گرایی صورت پذیرد، تمام این نوشته در پی اثبات همین ادعاست.
عباسی (1385) مطالعه‌ای را با عنوان «مسئولیت تیم پزشکی در اعمال جراحی» انجام دادند. در این مقاله تئوری‌های مختلفی مطرح گردیده است که عبارتند از: تئوری‌های مصونیت خیرخواهانه، تئوری مسئولیت کارفرما، تئوری مسئولیت مشترک، تئوری ناخدای کشتی، تئوری مسئولیت قانونی.
شباهنگ (1381) مطالعه‌ای را با عنوان «بررسی نارسایی‌های بیمه مسئولیت مدنی حرفه‌ای پزشکان در ایران» انجام دادند. این مقاله با شناخت مشکلات و موانع موجود رشته پزشکی در ایران و بررسی و شناسایی عوامل مؤثر بر گسترش آن در جامعه و نارسایی‌های این بیمه به ارائه راهکارهایی جهت بهبود آن پرداخته است.
1-5- جنبه جدید و نوآوری در تحقیق
با توجه به بررسی‌های صورت گرفته، مشخص شده است که تا کنون به صورت تخصصی، تحقیقات متمرکزی روی مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان در داخل کشور صورت نگرفته و یا بررسی‌‌ها به صورت جسته و گریخته و با تکیه بر اشاراتی به موضوع تحقیق به صورت صرف بوده است. این تحقیق با توجه به ماهیت موضوع، در نظر دارد به بررسی جامعی از موضوع مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان بپردازد.
1-6- اهداف تحقیق
1-6-1- هدف اصلي
بررسی مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان
1-6-2- اهداف فرعي
1- بررسی محدوده تعهدات قوانین موضوعه ایران در رابطه با مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان
2- بررسی موضوع تطبیق مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان با قوانین شرعی
3- بررسی محدوده مجازات‌ها و کیفر‌های متوجه شخص و یا اشخاص مسبب خسارت ناشی از کارافتادگی در قوانین کشور
1-7- سؤالات تحقیق
1- محدوده تعهدات و قوانین موضوعه ایران در رابطه با مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان شامل چه مواردی شده است؟
2- آیا مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان با قوانین شرعی تطبیق داشته است؟
3- محدوده مجازات‌ها و کیفر‌های متوجه شخص و یا اشخاص مسبب خسارت ناشی از عدم مسئولیت کادر پزشکی در قوانین کشور شامل چه مواردی شده است؟
1-8- فرضيههاي تحقیق
1- قوانین موضوعه ایران در رابطه با مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان دارای بند‌ها و تبصره‌های محدود و غیر جامعی است.
2- مضمون مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان مطرح در قوانین کشور با قوانین شرعی مطابقت دارد.
3- محدوده مجازات‌ها و کیفر‌های متوجه شخص و یا اشخاص مسبب خسارت ناشی ازعدم مسئولیت کادر پزشکی در قوانین کشور به طور صریح بیان نشده است.
1-9- روش تحقیق
كشف حقيقت، افزايش دانش و توضيح پديده‌ها از جمله اهداف اساسي هر تحقيق علمي مي‌باشد. تحقيق در علوم مفهومی و استدلالی بخصوص در زمینه علوم حقوقی نيز هدف اعمال قوانین و مقررات در مطالعه مسايل حقوقی–مدنی را دارد وهدف آن نیز کشف اصول کلی یا تفسیر مستنداتی است که از آن برای تبیین، کنترل و پیش بینی رویدادهای عملی در عرصه دادرسی و قضایی استفاده می‌شود (دلاور 1379، 46).
در این پژوهش، روش تحقیق ما از نوع توصیفی و تحلیلی با استفاده از محاسبه نتایج تحقیقات نیز اعمال قوانین و مقررات در دو حوزه مختلف خواهد بود. در این تحقیق، ضمن توصیف و تشریح قوانین و مقررات موضوعه کشور در رابطه با موضوع تحقیق، به بررسی مستندات شرعی در رابطه با موضوعیت این نوع مسئولیت مدنی پرداخته خواهد شد. بررسی دیدگاه‌ها و قوانین در حوزه کیفری و جزایی کشور در رابطه با مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان در حالی است که شرایط آزمون تجربی و امکان دخل و تصرف از سوی محقق وجود ندارد. در تحقیق حاضر بر جبران خسارت معنوی ناشی از کار افتادگی به هر شکلی که هست قبل و بعد از انجام تحقیق نیز وجود خواهدداشت. در این تحقیق ما به دنبال مسئولیت مدنی پزشکان و پیراپزشکان خواهیم بود.
1-10- روش گردآوری داده‌ها
این تحقیق به روش توصیفی و تحلیلی صورت می‌گیرد. تحقيق توصیفی را برخي معادل تحقيق كيفي مي‌گيرند؛ چرا كه مشاهدات معمولاً به زبان عادي بيان مي‌شود. در واقع، هدف تحقيقات توصیفی، اغلب آن است كه مشاهده بر اساس چارچوب مرجع و قوانین جاری و شرایط کنونی افراد مورد بررسي انجام گيرد.
داشتن اطلاعات کافی و ارزشمند در تمام مراحل تحقیق مورد نیاز است، به عبارت دقیق تر هرنوع تحقیق علمی تنها به میزان اطلاعات جمع آوری شده مفید مربوط به موضوع، ارزش دارد. بنابراین آن دسته اطلاعات که واجد وي‍ژگي‌های سه گانه زیر باشد در این تحقیق مورد نیاز و توجه ما خواهد بود.
1-اطلاعات مربوط به موضوع باشد.
2-اطلاعات دقیق باشد
3-اطلاعات به روز باشد.
فصل دوم:
تبیین مفاهیم
2-1- درآمد
واژه مسئولیت هر زمان که به كار می‌رود علی‌الاصول جنبه اخلاقی دارد و شخص مسئول؛ شخصی خطاکار است که باید تاوان خطای ارتکابی را بپردازد.
حقوقدانان مسئولیت را بر دو قسم مدنی و اخلاقی تقسیم نموده‌اند. مسئولیت اخلاقی به معنی شرمساری وجدان و احساس گناه است و بیشتر جنبه شخصی دارد و نمی‌توان آن را در دادگاه طرح و جبران آن را خواستار شد.
اما در هر مورد که شخص ناگزیر از جبران خسارت دیگری باشد در اصطلاح می‌گویند در مقابل وی مسئولیت مدنی دارد. در مسئولیت مدنی آسیب دیده به کمک قانون و دادگاه جبران ضرر را از مقصر می‌خواهد.
مسئولیت مدنی خود به دو دسته قراردادی و خارج از قرارداد (قهری) منقسم می‌گردد که مسئولیت قراردادی تعهدی است که در نتیجه تخلف از مفاد قرارداد خصوصی برای اشخاص ایجاد می‌شود در هر جا هم قراردادی در میان نباشد و شخص متضرر گردد، مسئولیت را غیر قراردادی گویند.
پزشکان؛ این ناجیان بشریت در طول تاریخ پاره‌ای اوقات مرتکب اشتباهاتی گردیده‌اند که بهای آن بعضاً جان آدمی بوده هرچند که بی شک پیشرفت کنونی علوم را باید مدیون اهل فن دانست.
تعهد در علم حقوق منقسم به نتیجه و وسیله است.
درتعهد به وسیله شخص تمام توان خویش را به كار برده، وسایل را مهیا می‌سازد تا به مطلوب دست یابد و درصورت عدم حصول؛ به شرط عدم تقصیر مبری خواهد بود اما در تعهد به نتیجه حصول نتیجه خاص مد نظر است و عمل به طریقت کفایت نمی‌نماید.
تا پیش از این مسئولیت پزشکان در زمره تعهدات به وسیله گنجانیده می‌شد اما پیشرفت دانش بشری و ایجاد رشته‌های نوین پزشکی (جراحان زیبایی) تعهدات این قبیل پزشکان را گسترش و تغییر داد.
بنابراین امروزه صرف عمل به طریقت کافی نیست و این قبیل پزشکان نمی‌توانند با اثبات کوشش در وسیله، عدم حصول نتیجه را توجیه بنمایند.
2-2- تعریف مسئولیت
«مسئولیت» به معنی عام، پاسخ گویی انسان در زندگی شخصی و اجتماعی خود است و اصولا نزول کتاب آسمانی و ارسال رسولان، نشانه مسئولیت انسان است، و حتی برخی اسلام را «دین مسئولیت» و مسلمانان را با لذات مسئول دانسته اند. (پایدار 1378، 32)
تعهد و مسئولیت، همیشه کفه ترازویی است که کفه دیگر آن آزادی و اختیار است و تصور مسئولیت، بدون داشتن اختیار و آزادی بی معنی است، زیرا حیوان که بدون اراده و اختیار عمل می‌کند مسئولیتی نیز ندارد. پس انسان چون عقل دارد و قادر به تشخیص و مختار است، مسئولیت دارد و هر چه عقل آدمی بیشتر گردد مسئولیت وی نیز بیشتر می‌گردد1 (انفال/ 22).
2-3- اقسام مسئولیت
«مسئولیت»، در یک تقسیم بندی کلی به مسئولیت کیفری، حقوقی (مدنی) و اخلاقی تقسیم می‌شود. اگر چه مسئولیت حقوقی، ممکن است جنبه اخلاقی نیز داشته باشد، مثلا اضرار به دیگری از نظر اخلاقی نیز عملی مذموم است، ولی میان این دو تفاوت‌هایی وجود دارد (تقی زاده و‌هاشمی 1391، 1)؛ از جمله اینکه:
1- در «مسئولیت حقوقی»، تحقق «ضرر» شرط تحقق مسئولیت است، در حالی که در «مسئولیت اخلاقی»، حتی بدون تحقق ضرر، بدلیل ارتکاب عمل مخالف تکالیف الهی، در برابر خداوند مسئول است.
2- ضمانت اجرای مسئولیت اخلاقی، «وجدان» خود شخص و افکار عمومی است، در حالی که ضمانت اجرای مسئولیت حقوقی، «قانون» است. مثلا شناگری که شاهد غرق شدن فردی است ولی هیچ اقدامی نمی کند، از نظر حقوقی مسئولیتی ندارد ولی در مقابل افکار عمومی مورد بازخواست قرار می‌گیرد.
مسئولیت «کیفری» یا «جزایی»، مسئولیت ناشی از جرایم مذکور در «قانون» است. در واقع مسئولیت کیفری عبارت است از: الزام شخص به تحمل یک مجازات کیفری هنگامی که با بزهکاری خویش نظم اجتماعی را مختل کرده است. بین این نوع مسئولیت حقوقی (مدنی) تفاوت‌هایی وجود دارد که اهم آن به شرح زیر است:
1- منبع این دو مسئولیت متفاوت است؛ مسئولیت جزایی تنها ناشی از «قانون» است (اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها )، در حالی که منبع «مسئولیت مدنی»، قلمرو گسترده‌ای دارد و نیازی نیست اقدام زیانبار بر خلاف «قانون» باشد تا «مسئولیت مدنی» محقق شود؛ بلکه هرکس به دیگری زیانی وارد نماید، باید آن را جبران نماید.
2- در تحقق مسئولیت کیفری، علاوه بر ارتکاب عمل، قصد مجرمانه (عنصر معنوی) سوء نیت نیز شرط است؛ در حالی که در «مسئولیت مدنی»، فاعل فعل زیانبار، بدون داشتن قصد مجرمانه نیز ممکن است مسئول شناخته شود.
3- بین « مسئولیت مدنی» و «کیفری» رابطه عام و خاص من وجه بر قرار است؛ بنابراین:
– بعضی اقدامات مجرمانه به دلیل اینکه خساراتی را برای کسی ایجاد ننموده است«مسئولیت مدنی» را به دنبال ندارد و مجرم تنها مجازات خواهد شد؛ مانند جرم سیاسی یا جرم ولگردی.
– بعضی از مصادیق مسئولیت‌های مدنی، جرم محسوب نمی شوند، مانند کسی که ملک خود تصرف غیر متعارف انجام دهد و به دیگری زیانی وارد نماید، در این حالت، او ضامن خسارت‌های ایجاد شده است، ولی مرتکب جرمی نشده است.
– ممکن است یک فعل مجرمانه، «مسئولیت مدنی» را نیز در پی داشته باشد؛ مانند شخصی که وکیل در فروش کالایی بوده و مرتکب خیانت در امانت شود، در صورت، علاوه بر مسئولیت کیفری، مکلف به جبران خسارت وارده نیز می‌باشد.
2-4- مسئولیت مدنی
2-4-1- در معنای عام
در معنی عام، «مسئولیت مدنی»، تعهد و التزام شخص به جبران خسارت دیگری است و هرگاه شخصی ناگریز به جبران خسارت دیگری باشد، گویند در برابر او «مسئولیت مدنی» دارد. «مسئولیت مدنی»، ترجمه معادل فرانسوی responsabilite civile است که در «حقوق ایران» وارد شده است و اکثر «حقوقدانان ایران» از آن استفاده کرده اند. (کاتوزیان 1374، 48؛ امامی 1354، 9)
در حقوق کشورهای عربی، بیشتر از واژه «التزام» استفاده شده است، اگر چه واژه مسئولیت نیز بدون کاربرد نیست (مرقس 1992، 1؛ النقیب 1984، 15). در «فقه امامیه»، اصطلاح «ضمان»، تنها به معنی بر عهده گرفتن دین دیگری نیست، بلکه به معنی عام، شامل رد عین و بازپرداخت خسارت و اشتغال ذمه به کار رفته است و تفاوت معنی ضمان با توجه به ماهیت «مضمون» مختلف می‌شود، به عنوان مثال «ضمان ید»، «ضماان اتلاغ»، «ضمان غصب»، «ضمان عقدی» و «ضمان
