پرسش اصلي پژوهش، ناظر بر تهيه الگو و توليد نظريه است؛ چراکه پژوهشهاي کيفي، تناسب بيشتري با توليد نظريه دارند. در آخر اينکه ترجيح پژوهشگر نيز بر استفاده از روش کيفي قرار گرفت.
در بند بالا از “توليد نظريه” نام برده شد. منظور از نظريه در اين پژوهش، مجموعه مقولههاي پرورده است که به‌صورت منظم با جملههاي بيانکنندهي ارتباط، به يکديگر متصل شدهاند تا چارچوب نظرياي را شکل دهند که پديدههاي اجتماعي، روان‌شناختي، آموزشي، بهداشتي و مشابه اين‌ها را توضيح دهد. معمولاً نظريه، بيش از يک مجموعه يافته است. نظريه توضيحي در باب پديدهها ارائه ميکند. (استراوس & کوربين, 1390)
يکي از بهترين تکنيکهايي که در شيوهي تحقيق کيفي، در باب توليد نظريه و طراحي و پيشنهاد الگوي مفهومي، ميتواند به پژوهشگر ياري رساند؛ شيوه و يا تکنيک گراندد تئوري است که گاهي عناويني چون، نظريهي برخاسته از دادهها، نظريهي زمينهاي، تئوري وابسته به زمينه، نظريه مبنايي يا نظريه برخاسته از دادهها، به آن اطلاق ميگردد.
3-3. روش گردآوري اطلاعات
گردآوري اطلاعات در اين پژوهش، ابتدا به‌صورت مصاحبهي عميق با صاحب‌نظران رسانه است. در اين شيوه گردآوري اطلاعات، از تکنيک مصاحبهي عميق بهره برده شد و تلاش گرديد که براي کسب اطلاعات موردنظر، به‌صورت عميق به ذهن مصاحبه‌شونده که از افراد خبره حوزه رسانه مي‌باشند، نفوذ شود و اطلاعات لازم گردآوري شود. همچنين در پژوهش حاضر، گردآوري اطلاعات به‌صورت فيشبرداري در روش کتابخانهاي، مصاحبهاي و اينترنتي (در صورت نياز) صورت گرفت. براي رسيدن به چگونگي آرايش رسانهاي، پژوهشگر از کليه منابع اسنادي و کتابخانهاي مربوط در حوزه علوم نظامي، به طريقهي فيشبرداري از مطالب مربوط و مورد نياز، بهره جسته؛ تا آنکه مفهوم مذکور تبيين و تدقيق گردد و حوزهها و جوانب آن محرز شود.
در تدقيق وضع موجود صداوسيماي جمهوري اسلامي و همچنين فضاي رسانهاي نوين جهان نيز، پژوهشگر با مورد مداقه قرار دادن منابع اينترنتي، اسناد و کتب، به جمعآوري اطلاعات مربوط پرداخته شد و ضمن رصد آرايش رسانهاي ماهوارهها و تلويزيون جبهه مقابل صداوسيما، به تشريح وضعيت موجود فضاي نوين اين رسانه در جهان پرداخته شد.
1-3-3 مطالعات اسنادي و کتابخانهاي
همان‌گونه که ذکر شد؛ پژوهش حاضر به‌صورت کيفي بوده و از شيوهي گراندد تئوري بهره گرفته است. لذا در شيوهي گراندد تئوري، منابع دادهها عبارت از مصاحبه، مشاهدات ميداني و اسناد و مدارکي مانند دفترهاي يادداشت و خاطرات و زندگينامهها، منابع تاريخي، روزنامهها و ساير رسانهها است و از همهي آن‌ها ميتوان براي گردآوري اطلاعات بهره گرفت. استفاده از اسناد و مدارک را ميتوان هم به‌عنوان يک روش مستقل و هم به‌عنوان استراتژي مکمل روشهاي ديگر به کار برد.
پژوهش اسنادي، پژوهشي مبتني بر شواهد برگرفته از مطالعه اسناد، مانند آرشيوها يا آمار رسمي است و مطالعات کتابخانهاي نيز مطالعاتي است که موضوعات مورد مطالعه در اختيار محقق قرار نداشته و غالباً مربوط به گذشتهاي دور يا نزديک ميگردد. در اين روش منابع اصلي مورد استفاده کتب و مدارک منثور و منظومي است که از دورههاي گذشته به‌جامانده و جديداً از اسلايد، فيلم و ساير تکنولوژيهاي ضبط وقايع تاريخي نيز در پژوهش اسنادي استفاده ميشود.
روشهاي اسنادي يکي از مهم‌ترين ابزارهاي تحقيق، به‌ويژه تحقيق موردي محسوب ميشود. روشهاي اسنادي در زمره روشها يا نسخههاي غير مزاحم و غيرواکنشي به شمار ميآيد. زيرا با مشکل جمعآوري اطلاعات مواجه نيستيم و اطلاعات از قبل موجود هستند. روش اسنادي معمولاً از وضوح و روشني والايي برخوردار است. محقق ميتواند با ديدي فراگير و جامع کل واقعه، عوامل مؤثر در آن را مورد بررسي قرار دهد.
اما در تحقيق حاضر استفاده از مطالعه اسنادي و کتابخانهاي، استفاده از اسناد و مدارک به‌عنوان يک روش مستقل موضوعيت ندارد. بلکه به‌عنوان استراتژي مکمل روشهاي ديگر به کار برده شده است. از اين تکنيک، در ابتدا براي ماخذيابي و گردآوري اوليه اطلاعات پيرامون موضوع تحقيق براي تنظيم پرسشهايي ابتدايي در مصاحبه عميق نخست، مورد استفاده قرار گرفت. شايان ذکر است که تکنيک مذکور، عليرغم غير ساختاريافته بودن مصاحبه عميق صورت گرفته است.
نکته آنکه در تحقيق حاضر بيشترين بخش گردآوري اطلاعات از روش مصاحبه عميق بهره برده شد.
2-3-3 مصاحبه عميق
در پژوهش حاضر براي گردآوري اطلاعات از مصاحبه عميق استفاده شده است. مصاحبه عميق يکي از روشهاي مصاحبه است که در آن شيوه، پرسش‌ها به‌صورت باز مطرح ميشوند؛ تا مصاحبه شونده به‌آساني بتواند هر نوع اطلاعي را که مايل است در اختيار مصاحبهگر قرار دهد. قصد محقق در اين شيوه، نفوذ به ذهن مصاحبه شونده و کسب اطلاعات حقيقي است. در مصاحبه عميق که مصاحبهاي انعطافپذير ميباشد، مصاحبهگر ميتواند سؤالات اضافي نيز طرح كند. اين روش براي مصاحبه با اشخاص و گروههايي كه اطلاعات اصلي از آن‌ها به دست ميآيد ، مناسب است. و هدف در اين‌گونه مصاحبهها جمعآوري اطلاعات عميق و كيفي است.
در اين نوع از مصاحبه، رويکرد پژوهشگر ميتواند کمابيش هدايتکننده باشد؛ اما به‌هرحال اوست که موضوع مورد مصاحبه عميق را پيشنهاد ميکند. پژوهشگر آزادي کاملي در اداره مصاحبه دارد، همان‌طور که مصاحبه شونده نيز در پاسخهايش از آزادي کامل برخوردار است. البته در استفاده از روش مصاحبه عميق، ميبايست به انجام تعدادي مصاحبه مبادرت ورزيد تا آنکه براي پژوهش مفيد واقع شود. در مصاحبه عميق، پژوهشگر تلاش ميکند محتواي پنهان مصاحبه را مشاهده کرده و آن را به شيوهاي کيفي تحليل کند. مصاحبه عميق در اين روش بر فرد متمرکز است. پژوهشگر با شيوهاي نسبتاً هدايتکننده، مصاحبه شونده را به‌سوي هدف خود ميراند، تا از تداعيها و نظرات او مطلع شود. مصاحبه عميق به سه شكل كلي ميباشد: مصاحبه ساختاريافته، نيمه ساختاريافته، بدون ساختار يا آزاد که در پژوهش حاضر از مصاحبه عميق نيمه ساختاريافته،
تاريخ مصاحبه
درجه علمي و يا سمت مصاحبه شونده
شماره مصاحبه
رديف
??/?2/9?
کارشناس ارشد علوم سياسي دانشگاه امام صادق و خبرنگار شبکه خبر، فارس، مشرق و اشراف
مصاحبه ?
?
??/?2/9?
مدرس دافوس و رييس انديشکده يقين
مصاحبه ?
?
??/02/93
کارشناس و کارگردان سينما
مصاحبه ?
?
21/02/93
مدرس و منتقد سينما و رسانه
مصاحبه ?
?
28/02/92
مدرس رسانه و علوم ارتباطات و عضو هيئت‌علمي دانشکده ارتباطات صداوسيما
مصاحبه ?
?
28/02/93
مدرس رسانه و علوم ارتباطات و عضو هيئت‌علمي دانشکده ارتباطات صداوسيما
مصاحبه ?
?
5/03/93
کارمند معاونت فرهنگي ستاد کل سپاه
مصاحبه ?
?
27/2/93
مدرس رسانه و علوم ارتباطات و عضو هيئت‌علمي دانشکده ارتباطات صداوسيما
مصاحبه ?
?
04/03/93
عضو هيئت‌علمي دانشکده ارتباطات صداوسيما و معاون نظارت و ارزيابي صداوسيما
مصاحبه ?
?
03/04/93
مدرس رسانه و علوم ارتباطات و عضو هيئت‌علمي دانشکده ارتباطات صداوسيما
مصاحبه ??
??
03/04/93
مدرس دافوس سپاه، حرکات تاکتيکي، مديريت بحران و دروس نظامي ديگر
مصاحبه ??
??
17/04/93
مشاور معاونت برنامه‌ريزي و نظارت سازمان صداوسيما
مصاحبه ??
??
19/05/93
مديرگروه معاونت مرکز تحقيقات صداوسيما
مصاحبه ??
??
??/05/93
مديرگروه معاونت مرکز تحقيقات صداوسيما
مصاحبه ??
??
??/??/93
عضو هيئت‌علمي دانشکده ارتباطات صداوسيما و معاون فني صداوسيما
مصاحبه??
??
بهره برده شده است. اين مصاحبهها با افراد زير انجام گرديد:
جدول 1-3 فهرست مصاحبه‌هاي عميق
3-3-3 روش گراندد تئوري
گراندد تئوري، عبارت است از يک رويکرد تحقيقي در مطالعات کيفي که توسط بارني گلاسر106 و آنسلم استراوس107 طراحي شده است.108 اين روش تحقيق يكي از رويكردهاي تحقيق كيفي است كه تشريح نظري و تبيين الگوهاي جاري در بسترهاي مختلف، مطمع نظر پژوهشگر اين رويکرد است. اين تئوري به شکل نظاممند و بر اساس دادههاي واقعي تدوين ميشود.
هدف اوليه از كاربرد آن، پي بردن به معاني عميق و دروني واقعيت از ديدگاه خود افراد ميباشد. به عبارت ديگر گراندد تئوري، عبارت است از، يك رويکرد تحقيقي كه به‌منظور مطالعهي پديدههاي اجتماعي طراحي شده است. اين تحقيق با استفاده از مجموعهاي منظم از روشهاي جمعآوري دادهها، به طراحي نظريه به روش گراندد تئوري مي‌پردازد که يک روش پژوهشي استقرايي و اکتشافي است که به پژوهشگران در حوزه‌هاي موضوعي گوناگون امکان ميدهد تا به‌جاي اتکا به تئوري‌هاي موجود، خود به تدوين تئوري اقدام کند. استراوس و کوربين در سال 1994 در يک تعريف مشابه گراندد تئوري را اين‌گونه تبيين کردهاند:
“گراندد تئوري يک روش پژوهش عمومي براي توليد تئوري است. منظور از گراندد تئوري، نظريه برگرفته از دادههايي است که در طي فرايند پژوهش به‌صورت نظاممند گردآوري و تحليل شدهاند. در اين راهبرد، گردآوري و تحليل دادهها و نظريهاي که درنهايت از دادهها استنتاج ميشود، در ارتباط نزديک با يکديگر قرار دارند. پژوهشگر به‌جاي اينکه مطالعه خود را با نظريه از پيش تصور شدهاي آغاز کند، کار را در عرصه واقعيت آغاز ميکند و اجازه ميدهد که نظريه از دل دادههايي که گرد ميآورد پديدار شود.
گراندد تئوري، نسبت به نظريهاي که حاصل جمع آمدن يک سلسله مفاهيم بر اساس تجربه يا تأملات صرف است، با احتمال بيشتري ميتواند نمايانگر واقعيت باشد و ازآنجاکه نظريههاي زمينهاي از دادهها استنتاج ميشوند، ميتوانند با ايجاد بصيرت و ادراک عميقتر، رهنمود مطمئني براي عمل باشند.” (استراوس & کوربين, 1390)
اين روش با خصوصياتي نظير درگيري کامل پژوهشگر با موضوع مطالعه و امکان به‌کارگيري روشهاي متعدد و چندگانه جمعآوري اطلاعات و دادهها و امکان تحليلهاي مجدد و رفت‌وبرگشت زياد ميان نظريه (تحليل دادهها) و ميدان (گردآوري دادهها) كه آن را زيگزالي مينامند؛ ميكوشد تا شناخت نظري دقيقي از پديده مورد مطالعه براي تحقيق فراهم كند. در اين روش تأکيد بر مصاحبه و مشاهده براي توليد دادههاي تجربي، جذب محقق در ميدان، جلب اعتماد افراد مورد مطالعه و به‌کارگيري هرگونه روش مناسب براي گردآوري اطلاعات است (ايماني جاجرمي, 1384). رهيافت كيفي در نظريه زمينهاي اين امکان را براي پژوهشگر فراهم ميكرد تا با بررسي، دادههاي گردآوري شده آن‌ها را تبديل به مفاهيم، مقولات و درنهايت الگوهاي پارادايمي‌کند. امكاني كه اجازه ميدهد تا مسئله الگوي آرايش رسانهاي، نه در چارچوبهاي نظري تعيين شده، بلكه با نظريهاي حاصل از تجربه بومي مورد بررسي و تحليل قرار گيرد.
اگر گفته شد که در روش نظريه زمينهاي، تئوري از دل دادهها بيرون ميآيد؛ بدان معني نيست كه تمامي مراحل آن جدا از هم و منفصل اجرا ميشود بلكه در اين روش تمامي مراحل جمعآوري دادهها، تحليل دادهها و ساخت تئوري به‌عنوان رهيافتي منسجم و متقابلاً مرتبط ديده ميشوند و حالت دوراني دارد. (Chamberlain, 1995) تئوري زمينهاي با ايدههاي اوليه راجع به يك سؤال تحقيق شروع شده و به توليد گزارش راجع به نتايج ختم ميشود.
در روش كيفي گراندد تئوري، موضوع پژوهش كلي ميباشد و به دنبال شناخت جوانب و كاركردهاي پنهان موضوع مورد مطالعه هستيم. در اين روش نيازي نيست اهداف پژوهش را به‌صراحت مشخص كنيم. سؤالاتي كه در تئوري زمينهاي مطرح ميشوند، عموماً سؤالاتي كلي و باز هستند. (Chamberlain, 1995) ضمن آنكه از پيچيدگي نسبتاً بالاي برخوردار نيستند. ازآنجاکه در اين روش، تئوري به‌صورت استقرايي از دل دادهها بيرون ميآيد، بنابراين، سؤالات تحقيق در مراحل بعدي به‌صورتي سامان‌يافته مطرح ميشوند تا در قالب تئوري زمينهاي قابل آزمون باشند. سؤالات تحقيق در تئوري زمينهاي بيانگر مفاهيم و شناخت پديده مورد مطالعه است و به محقق اين امکان را ميدهد تا بر موضوع تمرکز داشته و آن را شناسايي نمايد. سؤالات در اين روش به‌سوي عمل و فرايند سوگيري دارند. براي درك كليت
