به تفکر انتقادی در عناصر برنامه‌ی درسی بوده و برخی نیز اذعان داشته‌اند که در برنامه‌ی درسی مورد مطالعه به مولفه‌های تفکر انتقادی توجهی نشده است. دسته‌ی سوم تحقیقاتی است که در رابطه با میزان آشنایی افراد با تفکر انتقادی انجام شده است؛ نتیجه‌ی این تحقیقات نشان می‌دهد که میزان آشنایی افراد با تفکر انتقادی در حد کمی بوده است.
و در کل، از مجموع مطالعات مورد اشاره به روشني مي توان دريافت كه نه تنها در ايران بلكه در بسياري از كشورهاي جهان ، مسئله تفكر انتقادي و نحوه ي آموزش آن با مشكلات اساسي مواجه است و محتواي آموزشي آن طور كه بايد با توجه به اهميت و نقش خود در پرورش تفكر انتقادي قادر به پرورش تفكر انتقادي دانش آموزان نيست و از ويژگي هاي لازم جهت نيل به اين هدف برخوردار نيست ، بر اين اساس براي ايفاي نقش مؤثر و متناسب با تحولات جهاني و افزايش تاثيرگذار محتوا ، بايستي محتواي درسي از بعد تفكر انتقادي مورد توجه ويژه قرار گيرد، تا اين محتوا با كسب ويژگي هاي لازم ، جوابگوي نيازهاي اساسي دانش آموزان بوده و تفكر انتقادي را در آنان پرورش دهد و از اين رهگذر دانش آموزان به يادگيرندگان مادام العمر و شهرونداني مسئول تبديل شوند.
2-16- نتیجه گیری
برای تحلیل محتوای کتاب های درسی ششم ابتدایی ابتدا پژوهشگر به مطالعه مولفه های متعددی در کتاب ها و مقالات مرتبط با تفکر انتقادی پرداخت. سپس با انتخاب مولفه ها و نظرخواهی از سه تن از اساتید دانشکده علوم تربیتی دانشگاه شهید رجایی تهران و دانشجویان دوره‌ی دکتری رشته‌ی برنامه‌ریزی درسی این دانشگاه و تایید اساتید راهنما و مشاور، 9 مولفه تفکر انتقادی لیپمن و 29 شاخص آن انتخاب گردید. و سپس به تعاریف هر یک از مولفه ها به‌وسیله‌ی شاخص های آنها در غالب ویژگی های متفکران انتقادی، در این پژوهش پرداخته شد. براساس روش تحلیل محتوا میزان فراوانی مولفه ها با توجه به شاخص های تفکر انتقادی در کتابهای درسی ششم ابتدایی بررسی شد آموزش و پرورش و برنامه های درسی پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی می توانند در ترویج تفکر انتقادی به عنوان عامل و یک راهکار مهم در یادگیری مادام‌العمر، آموزش مهارت های زندگی، تغییر نگرش، بالا بردن بینش افراد و در نهایت پرورش خلاقیت، نقادی سازنده و نوآوری برای شناسایی و حل مسائل وشناسایی فرصت ها و تشخیص نیازهای زندگی فردی و اجتماعی دانش آموزان نقش بسیار موثری ایفا نمایند. از آنجا که رویکرد برنامه درسی ششم ابتدایی، رویکردی دانش‌آموزمحور و عملی مهارتی و بر فعالیت دانش‌آموزان مبتنی است می تواند در مقایسه با برنامه های درسی دیگر سهم بیشتری را در گسترش و توسعه رویکرد تفکر انتقادی در میان دانش آموزان داشته باشد. تفکر انتقادی امری سحرآمیز و دور از دسترس نیست و مانند هر رشته دیگری می تواند آموخته شود. آموزش تفکر انتقادی یک فرآیند زودگذر و کوتاه مدت نیست بلکه نیاز به برنامه ریزی مداوم و گسترده دارد در بخش های مختلف از جمله آموزش و پرورش و خصوصا برنامه های درسی دارد.
تقریبا در تمام کشور های توسعه یافته و در حال توسعه آموزش و ترویج تفکر انتقادی جایگاه ویژه‌ای دارد. در بسیاری از این کشور های موفق، آشنایی با ابعاد، عناصر، اهمیت و ضرورت تفکر انتقادی و آموزش آن از طریق آموزش و پرورش و در مقاطع مختلف ابتدایی، راهنمایی و مقاطع بالاتر صورت می پذیرد. در این میان برنامه های درسی و به ویژه اهمیت و ضرورت یک محتوای خوب و پویا در فرآیند تفکر انتقادی و تبدیل دانش آموزان به افراد متفکر و منتقد؛ نقش برجسته ای می باشد. از آنجایی که در ایران مقوله‌ی تفکر انتقادی، مقوله‌ی بسیار جدیدی است و کمتر به آموزش آن در مقاطع مختلف آموزشی و خصوصاَ برنامه‌های درسی توجه شده است، لذا این پژوهش قصد دارد که با تحلیل محتوای کتاب های پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، میزان توجه به مولفه‌های تفکر انتقادی را بررسی نماید. اکثر پژوهش‌هایی که در زمینه تفکر انتقادی در ایران و یا خارج از کشور صورت گرفته است بیشتر به تفکر انتقادی در سطوح بزرگسالان و به‌خصوص در نهاد علوم پزشکی؛ توجه داشته‌اند. و تنها بخش کمی از پژوهش‌های مربوط به تفکر انتقادی در آموزش و پرورش و مقاطع گوناگون آن از جمله ابتدایی و دبیرستان صورت پذیرفته است. نوآوری این پژوهش و وجه مثبت و متفاوت آن نسبت به پژوهش‌های ذکر شده در آن است که پژوهشگر برای نخستین بار میزان توجه به مولفه‌های تفکر انتقادی را در کتب جدیدالتألیف پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی مورد بررسی قرار می دهد.
فصل سوم
روش‌شناسی تحقیق
3-1- مقدمه
یکی از مهمترین قسمت هایی که می بایست در یک کار پژوهشی با دقت و مستند مطرح شود، روش شناسی پژوهش است. در این فصل به ترتیب روش تحقیق ، جامعه آماری و روش نمونه‌گیری، فرضیه‌ها و متغیرهای تحقیق، ابزار گردآوری اطلاعات و داده ها، روایی و پایایی ابزار پژوهش و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات بیان شده است.
3-2-روش تحقیق
از آنجایی که هدف این پژوهش توصیف، تحلیل و بیان وضعیت کتابهای درسی پایه‌ی ششم ابتدایی بر اساس مولفه‌های تفکر انتقادی لیپمن است، از نظر روش تحقیق یک تحقیق توصیفی- تحلیلی به حساب میآید و شامل توصیف و تحلیل دقیقی از مقولههایی است که در ارتباط با مفهوم تفکر انتقادی در کتاب درسی مورد بررسی، شناسایی گردیدهاند. در این تحقیق از روش تحلیل محتوا استفاده شده است.
روش این تحقیق، توصیفی و از نوع تحليل محتوا می باشد. این تحقیق حاضر از نظر هدف كاربردي می باشد. تحقیق توصیفی آنچه را که هست توصیف می‌کند و شامل ثبت، توصیف، تجزیه و تحلیل و تغییر شرایط موجود می‌باشد. این امر مستلزم گونه ای مقایسه یا مقابله است و در آن کوشش می‌شود تا روابط میان متغیرهای دست کاری نشده، کشف گردد. در پژوهش حاضر، محقق جهت بررسي محتواي كتاب‌های پایه‌ی ششم دروه ابتدایی (متن، فعالیت و تصاویر) از روش تحليل محتوا بر اساس مولفه‌های تفکر انتقادی لیپمن استفاده كرده است.
3-3- فرايند تحقيق
در پژوهش حاضر، جهت بررسي محتواي كتاب ها(متن، فعاليتها، تصاوير)از روش تحليل محتواي محقق ساخته ( بر مبناي مولفه‌های تفکر انتقادی لیپمن )استفاده شد.
که تحليل محتوا عبارت است از قراردادن اجزاي يك متن ( كلمه ها ، جمله ها و پاراگراف ها و مانند آن ها بر حسب واحدهايي كه انتخاب مي كنيم ) در تعدادي مقوله كه از پيش تعيين شده اند. كميّت كلمه ها ( يا جمله ها يا پاراگراف ها و مانند اين ها ) بر حسب اين مقوله ، نتيجه تحليل محتوا را تعيين مي كند. هدف تحليل محتوا مانند همه تكنيك ها ي پژوهشي فراهم آوردن شناخت ، بينش نو ، تصوير واقعيت و راهنماي عمل است (شعبان زاده چماچايي، 1384)
براي تحليل محتواي كتاب های درسي پایه‌ی ششم ابتدایی از يك طرح كد گذاري استفاده شده است كه می‌توان گفت در سه مرحله به اجرا در آمده است.
ابتدا محتواي كتاب به سه قسمت تقسيم گرديد. متن، فعاليتها، تصاوير. و سپس كليه واحدها در تمامي قسمت‌ها با طبقه موردنظر از نظر مولفه‌ها و شاخصهای تفکر انتقادی مطابقت داده شده و در جداول مربوط ثبت گرديدند، واحدهايي كه در سطح مولفه‌های تفکر انتقادی قرار داشتند شناسايي و شمارش گرديدند. می‌توان گفت با تطبيق جمله به جمله و پاراگراف كتاب با شاخصهای تفکر انتقادی توسط محقق، تعداد فراواني آنها ثبت گرديد تا تعيين شود كه محتواي كتاب درسي از نظر مولفه‌های تفکر انتقادی لیپمن بيشتر در كدام سطح از مولفه‌ها قرار دارند. شاخص‌هاي تفکر انتقادی لیپمن عبارتند از :
1- مولفه‌ی پرسشگری که شامل دو شاخص شناسایی و بیان مساله ، طرح پرسش‌های روشن‌کننده و چالش‌زا می‌باشد
2- مولفه‌ی تحلیل و ارزیابی که شامل چهار شاخص طبقه‌بندی ، شناسایی ایده های اصلی، ارزیابی دلایل مطرح شده و اولویت بندی می باشد.
3-مولفه‌ی استدلال کردن که شامل چهار شاخص استدلال از مباحث، ارائه مباحث به‌طور مدلل، توجه به تفاوت بین مدلل و توجیه غیر مدلل، دقت در تشخیص سخنان دو پهلو می باشد.
4- مولفه‌ی ارزیابی شواهد و مدارک که شامل سه شاخص ارزیابی شواهد و مدارک و حقایق اظهار شده ، تعریف اصطلاحات و ارزیابی درباره‌ی آنها ، ارزیابی راه‌حل‌ها و استفاده از روش‌های سازمان‌یافته و معتبر می‌باشد.
5- مولفه‌ی تفسیر داده‌ها که شامل پنج شاخص تمایز قائل شدن بین معانی متفاوت یک واژه، دقت در بکارگیری تعمیم‌ها،بی‌طرفی در اظهار‌نظر منطقی، عرضه‌ی چشم‌اندازهای متعدد و متفاوت، نقد و بررسی راه‌حل‌های مورد استفاده می‌باشد.
6- مولفه‌ی جمعی بودن که شامل سه شاخص اظهار‌نظر در جمع، گوش دادن به آرای دوستان، کشف کردن مغالطات دیگران می‌باشد.
7- مولفه‌ی قضاوت صحیح که شامل دو شاخص استفاده از معیارها در قضاوت‌ها، بررسی ابعاد فلسفی موضوع می‌باشد.
8- مولفه‌ی منطقی بودن که شامل سه شاخص برقراری ارتباط منطقی میان رویدادها و واقعیت‌ها و مفایم و اصول کلی، سازمان‌دهی نظریات و مفاهیم به‌طور منطقی، بهره‌گیری از قواعد منطق در هنگام نقد اظهارات دیگران می‌باشد.
9-مولفه‌ی صراحت داشتن که شامل سه شاخص بیان کردن نظرات خود بدون دلهره، توجه به امکان اشتباه بودن نظر خود ، پذیرش نقد منطقی دیگران می‌باشد.
3-4- جامعهی آماری تحقیق
جامعه آماری در این پژوهش محتوای كتاب‌های درسی ششم ابتدایی در سال تحصيلي 93-1392 با مشخصات زير مي‌باشد.
کتاب قرآن پایه‌ی ششم ابتدایی: دارای 96 صفحه با 14 درس مجزا می‌باشد.
کتاب هدیه‌های آسمان پایه‌ی ششم ابتدایی: دارای 71 صفحه با 17 درس مجزا می‌باشد.
کتاب فارسی پایه‌ی ششم ابتدایی: دارای دو کتاب که 200 صفحه با 7 فصل شامل 17 درس می‌باشد.
کتاب ریاضی پایه‌ی ششم ابتدایی: دارای 160 صفحه با 8 فصل مجزا می‌باشد.
کتاب علوم تجربی پایه‌ی ششم ابتدایی: دارای 95 صفحه با 14 درس مجزا می‌باشد.
کتاب مطالعات اجتماعی پایه‌ی ششم ابتدایی: دارای 154 صفحه با 12 فصل شامل 24 درس می‌باشد.
کتاب کاروفناوری پایه‌ی ششم ابتدایی: دارای 93 صفحه با 6 فصل
کتاب تفکروپژوهش پایه‌ی ششم ابتدایی: دارای 63 صفحه با 7 واحد می‌باشد.
3-5- حجم نمونه
در اين پژوهش حجم نمونه برابر با حجم جامعه انتخاب گرديده است، یعنی کلیه‌ی محتوای هر 8 کتاب درسی پایه‌ی ششم ابتدایی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
3-6- ابزار گردآوري داده‌ها
ابزارهاي اين تحقيق فرم تحليل محتواي محقق ساخته با توجه به مولفه‌های تفکر انتقادی لیپمن می‌باشد. در این فرم ها 9 مؤلفهی تفکر انتقادی لیپمن با شاخصهایشان مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور ابتدا مؤلفههای تفکر انتقادی لیپمن و شاخصهای هر یک از آنها مشخص و سپس به فرمهای کدگذاری محقق ساخته انتقال یافت. در مرحله بعد ضمن مطالعهی محتوای ارائه شده در کتابهای درسی پایه‌ی ششم ابتدایی مواردی چون متن درس، فعالیتها و تصاویر که به طور مستقیم به هر یک از مؤلفههای تفکر انتقادی لیپمن پرداخته شده بود، شناسایی و بر اساس هر مؤلفه و شاخص هایشان کدگذاری گردید و در نهایت فراوانی و درصد هر یک از شاخص ها شمارش و ثبت گردید. واحد ثبت در اين تحقيق پاراگراف انتخاب شده است. واحد ثبت، به بخش معني دار و قابل رمزگذاري از محتوا، اطلاق می‌گردد كه در اجراي تحليل، از محتوا انتخاب شده و در طبقه مربوط به خود قرار گرفته و سپس مورد شمارش قرار می‌گيرد. واحد زمينه در اين روش، درس قرار داده شده است. واحد ثبت بايد در محدوده اي از كتاب شمارش شود، اين محدوده كه از واحد ثبت بزرگ تر است، واحد زمينه می‌نامند. طبقه عبارت است از فضاهايي كه بايد واحدهاي محتوا در آنها قرار گيرند. اين فضاها بر اساس فرضيات تحقيق تعيين می‌شوند.
جدول 3-1 بررسی مولفه های تفکر انتقادی در محتوای کتب درسی پایه‌ی ششم ابتدایی
درصد فراوانی مولفه‌ها
جمع فراوانی مولفه‌ها
جمع اجزاء محتوا
فراوانی مولفه ها در دروس
محتوا
جدول فراوانی
تصاویر
فعالیت
متن
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
انواع
شاخص ها
مولفه
