جملهفوقبهنقلازآقايدکترعنوانشدهاست.29آنچهمسلماستاثباتمسئوليتکيفريدرجرمحادثشدهالزامياستامااينکهوجودسوءنيتدرکليهجرائمالزاميباشدمنطقينميباشدچراکهبسياريازجرائمباسبقارادهوقصدمجرمانهشروعنميگرددودربعضيمواردازشمولجرائمعمدخارجاستبنابرايننظرآقايدکترشامبيانيلزوماًآناستکهشرحآنگذشت. «ضمناًاحرازمسئوليتکيفريمستلزمبررسيعميقشخصيتبزهکاراستوعدالتکيفريايجابميکندکهخصوصصياتفرديوجنبههايخاصروانيمجرمدرارزيابيرفتارمجرمانهاوبرايتعييننوعوميزانمجازاتبهدقتموردتوجهقرارگيردتاخصيصهشخصيبودنومسئوليتکيفريکاملاًرعايتگردد. درنتيجهافراديکهتحتتاثيراجبارواکراهقرارگرفتهويامجانينواطفالکهبهخاطرذخصوصياتفرديووضعخاصروانيازنظرکيفريغيرمسئولشناختهشدهازاينحيثمعافازمجازاتهستند.» 30
“عنصر روانی”(سوءنیت)یکی از عناصر تشکیل دهنده جرم است که در بین صاحبنظران حقوقی در دو معنای وسیع و محدود بکار میرود. عنصر روانی جرائم عمدی در معنای محدود شامل، جرائم اختیاری یا جرائمی که مجرم عامل مورد ملاحظه است و در جرائم غیرعمدی شامل جرائم اختیاری و سهل انگاری است، ولیکن عنصر روانی در معنای وسیع علاوه بر معنای محدود شامل مسئولیت کیفری نیز میباشد.
رفتار انسانی هنگامی بعنوان”جرم” محسوب میشود که عناصر تشکیل دهنده آن تحقق یابد و برای آنکه رفتاری بعنوان جرم قابل مجازات باشد جمع آمدن عناصری چند ضرورت دارد.بعضی از این عناصر جنبه عمومی دارند یعنی وجود آنها در همه جرائم الزامی است و بعضی دارای جنبه خصوصی هستند. 31برخی از صاحبنظران حقوقی در این خصوص عقیده دارند:«برای آنکه عملی جرم محسوب شود لازمست که:
اولا- از طرف قانون بعنوان جرم پیشبینی و مجازاتی برای آن مقرر شده باشد(عنصر قانونی)
ثانیا- فعل یا ترک فعل بصورت و در شرایط خاص باشد.نه تصور و اراده ای که فعلیت پیدا نکرده است. (عنصر مادی).
ثالثا- با قصد مجرمانه یا تقصیر جزایی صورت گرفته باشد(عنصر روانی).» 32
برخی از حقوقدانان ایرانی، آلمانی و فرانسوی از جمله”گارو” عقیده دارند: برای جرم عنصر چهارمی به نام”عنصر غیرمشروع “ضروری است؛با این استدلال که در بسیاری از موارد و از جمله”دفاع مشروع”با اینکه عناصر سه گانه جرم وجود دارد،دانشمندان(اعم از حقوقدانان، جرمشناسان، جامعه شناسان و…)بر حسب تخصص خود جرم را به صورتهای مختلفی تعریف کرده اند.مکاتب مختلف حقوق جزا(اعم از عدالت مطلقه، کلاسیک، تحققی، دفاع اجتماعی…)و قوانین جزایی کشورهای مختلف نیز سعی نموده اند تا جرم یا پدیده جنایی را تعریف نمایند.تعریفی که از همه جامع تر و مورد قبول اکثریت حقوقدانان قرار گرفته است، تعریف”کارارا”دانشمند ایتالیایی میباشد که او جرم را چنین تعریف نموده است: “نقض یکی از قوانین کشور بر اثر عمل خارجی شخص، که متضمن ایفاء وظیفه یا اعمال حقی نبوده و قانون هم برای آن مجازات تعیین نموده باشد”.
با توجه به مواد 2 و 11 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370 و نظریه برخی از صاحبنظران حقوقی میتوان تعریف جرم را از دیدگاه حقوقی بدین شرح بیان نموده:هر نوع رفتار ممنوعی که قوانین جزایی کشور برای آن مجازات و یا اقدامات تامینی یا تربیتی مقرر نموده باشد، جرم محسوب میشود.معهذا موردی برای تعقیب و مجازات مرتکب نیست، زیرا در این مورد، عنصر چهارم یعنی همان عنصر غیرمشروع وجود ندارد. 33
به نظر میرسد:لازمه تحقق جرم 2 آن است که در ارتکاب آن جنبه های غیر مشروع نیز وجود داشته باشد، مشروعیت یا عدم مشروعیت عمل در واقع بستگی به نظر مقنن دارد و عوامل موجه اثر عنصر قانونی جرم را زائل میکند. 34
بنابراین با توجه به مطالب مذکور، عناصر عمومی تشکیلدهنده جرم عبارتند از:
1-عنصر قانونی
2-عنصر مادی
3-عنصر روانی
گفتار دوم :عنصرمادي
ازآنجاييکهيکجرمواقعشدهمستلزمبهفعلرسيدناستبعدازگذرازانديشهوتفکرشخصياگروه،اقدامبهعملياتمجرمانهخودمصداقعنصرماديوفيزيکيجرمکاست. درواقعفردياگروهبعدازتصميمگيريمبادرتبهانجامنقشههاوتصميماتخودميکنندکههمانعنصرماديراشاملميشودکهاينمعناخاصجرائمعمداست. براياحرازيکجرمبهمعنايواقعي،لزوماًعنصرماديميبايستتحققيابد. سواليکهمطرحميشودايناستکهآيارکنماديجرمدرتماميجرائمصادقاست؟درپاسخبايدگفتبرخلافعنصرمعنويکهعليالقاعدهوعموماًدرخصوصجرائمياستکهباقصدونيتخاطيهمراهاستدرموردعنصرماديجرمدراينموردمصداقنداردوداشتنيانداشتنقصدونيتملاکنميباشدچراکهجرميکهعمداًياسهواًصورتميگيرددارايرکنمادياست.«ازنظرعنصرمادي،مبنايجرممدنيپيوستهخسارتوضرروزيانياستکهنسبتبهشخصيواردشدهاستوحالآنکهجرمجزاييگاهيتوامباخسارتنبودهوليقابلتعقيبميباشد. مثلاًحملسلاحغيرمجاز،ولگرديوتکديبااينکهممکناستمنشاءخسارتبهديگرينباشدوليازنظرقانونگذارجزايي،جرممحسوبوقابلتعقيبشناختهشدهاست.» 35
گفتار سوم : عنصرقانوني
رکنسومازعناصرسهگانهجرمعنصرقانونياستکهبراساسنوعتخلفصورتگرفته،فرديايکگروهباتوجهبهميزاندرجهارتکابيبراساسقانونمجازاتميشود.
اينسوالبهذهنمتبادرميشودکهآيااينعنصردرتماميجرائمصادقاست؟باکميتعمقوتاملبهايننتيجهميرسيمکهعنصرقانونيميتوانددرتماميجرائميکهعمداًياسهواًحاصلميشودمصداقداشتهباشد. «جرائمجزاييبهطوردقيقوبهصورتموادقانونيتوسطمقنن،تعيينشدهوهريکارکانمخصوصبهخودرادارد. بنابراينجرمجزاييعبارتازنقضمتنيازمتونخاصقانونياست.» 36.
مبحث دوم : اركانتشكيلدهندهجرمنشراكاذيب
بهموجبماده698 ق.م.ا « هرکسبهقصداضراریاتشویشاذهانعمومییامقالاترسمیبهوسیلهنامهیاشکوائیهیامراسلاتیاعرایضیاگزارشیاتوزیعهرگونهاوراقچاپییاخطیباامضاءیابدونامضاءاکاذیبیرااظهارنمایدیاباهمانمقاصداعمالیرابرخلافحقیقتراساًیابعنواننقلقولبهشخصحقیقییاحقوقییامقاماترسمیتصریحاًیاتلویحاًنسبتدهداعمازاینکهازطریقمزبوربهنحویازانحاءضررمادییامعنویبهغیرواردشودیانهعلاوهبراعادهحیثیتدرصورتامکان،بایدبهحبساز 2 ماهتا 2 سالویاشلاقتا 74 ضربهمحکومشود .»
گفتار اول : عنصرقانونیاینجرم
«هرکسبهقصداضراربهغیریاتشویشاذهانعمومییامقاماترسمیبهوسیلهنامهیاشکوائیهیاهراسلاتیاعرایضیاگزارشیاتوزیعهرگونهاوراقجاپییاخطیباامضایابدونامضااکاذیبیرااظهارنمایدیاباهمانمقاصداعمالیرابرخلافحقیقتراسایابهعنواننقلقولبهشخصحقیقییاحقوقییامقاماترسمیتصریحاًیاتلویحاًنسبتدهداعمازاینکهازطريقمزبوربهنحويازانحاءضررمادييامعنويبهغيرواردشوديانهعلاوهبراعادهحيثيتدرصورتامكان،بايدبهحبسازدوماهتادوسالوياشلاقتا (74) ضربهمحكومشود».
ماده 698 ق . م . اعنصرقانونيجرمنشراكاذيبميباشد . اينجرمدرقوانينگذشتهايراننيزلحاظشدهاستچنانچهدربندبماده 296 قانونمجازاتعموميمصوب 1313 ميخوانيم : «هركسبهقصداضراربهغيرياتشويشاذهانعمومييامقاماترسميبهوسيلهمراسلاتياعرايضياياراپورتهايانشرياتوزيعهرگونهاوراقچاپيياخطيباامضاوبدونامضااكاذيبيرااظهارنمايديااعماليرابرخلافحقيقترأسايابهعنواننقلوقولبهشخصيااشخاصيامقاماترسميتصريحاًياتلويحاًنسبتدهداعمازاينكهازطريقمزبوربهنحويازانحاءضررمادييامعنوييبهغيرواردشوديانه،بهحبستأديبيازيكماهتادوسالمحكومخواهدشدواگرراپورتازشخصرسميدرحدودصلاحيتاومبنيبريكيازجهاتمذكورهدربندالفباشدمجازاتاودوبرابرمجرمينعاديخواهدبود»
فصلپنجمازقانوننوپایجرایمرایانهایبهاینمهماختصاصداردودرطیسهمادهویکتبصرهدرشمارههای 16 ، 17 و 18 بهآنمیپردازد.
ماده 16 قانونجرایمرایانهایمیگوید: “هرکسبهوسیلهسامانههایرایانهاییامخابراتی،فیلمیاصوتیاتصویردیگریراتغییردهدیاتحریفکندوآنرامنتشریاباعلمبهتغییریاتحریفمنتشرکند،بهنحویکهعرفاموجبهتکحیثیتاوشود،بهپنجمیلیونریالتاچهلمیلیونریالیاهردومجازاتمحکومخواهدشد.”37
قابلذکراستکهاگرتغییریاتحریفبهصورتمستهجنباشدعلاوهبراینکهبهفردبزهدیدهآسیبجدیمیرسد،نوعیاشاعهفحشانیزمیباشدکهجرماززمرهجرایمعلیهعفتواخلاقعمومینیزمیباشدونمایشآنطبقبنداولماده 640 قانونمجازاتاسلامیعفتواخلاقعمومیراجریحهدارمینماید. پسلازماستقانونگذاردراینموردشدتعملبیشتریبهخرجدهد.
ماده 17 بیانمیدارد: “هرکسبهوسیلهسامانههایرایانهاییامخابراتیصوتیاتصویریافیلمخصوصییاخانوادگییااسراردیگریرابدونرضایتاوجزدرمواردقانونیمنتشرکندیادردسترسدیگرانقراردهد،بهنحویکهمنجربهضرریاعرفاموجبهتکحیثیتاوشود،بهحبسازنودویکروزتادوسالیاجزاینقدیازپنجمیلیونریالتاچهلمیلیونریالیاهردومجازاتمحکومخواهدشد.”
گویااینمادهتنهااختصاصبههتکحرمتداردونشراکاذیبمقصودنبودهاستوانتشاراسرارومسایلخصوصیخانوادهمدنظرقانونگذاربودهاستتاحریمخصوصیافرادمحفوظبماند.درماده 18 قانونگذارمیگوید: “هرکسبهقصداضراربهغیریاتشویشاذهانعمومییامقاماترسمیبهوسیلهسامانهرایانهاییامخابراتیاکاذیبیرامنتشرنماید،یادردسترسدیگرانقراردهدیاباهمانمقاصداعمالیرابرخلافحقیقت،راسایابهعنواننقلقول،بهشخصحقیقییاحقوقیبهطورصریحیاتلویحینسبتدهد،اعمازاینکهازطریقیادشدهبهنحویازانحاضررمادییامعنویبهدیگریواردشودیانشود،افزونبراعادهحیثیت (درصورتامکان) بهحبسازنودویکروزتادوسالیاجزاینقدیازپنجمیلیونتاچهلمیلیونیاهردومجازاتمحکومخواهدشد.”بهنظرمیرسدماده 698 قانونمجازاتاسلامینیزدقیقاحاویهمینمادهاستومقصودقانونگذارتنهامنتشرشدناکاذیبباشدبههرشکلممکن،ونوعوسیلهچنداندرجرمدخیلنبودهوشاملاینترنتنیزمیشود،چراکهانتشاردرآنبسیاروسیعترصورتمیگیرد؛ایمیلیاپیامهایمتنیتلفنیخودنوعیمراسلهبهشمارمیآید؛پسقانونگذارنوعارسالوانتشاررامدنظرنداشت. کمااینکهرویسایتگذاشتناکاذیبنیزنوعیرساندنمطلببهدیگراناست،چنانچهاگرکسیاکاذیبیراازکسیبنویسدولیآنرامنتشرنسازدمرتکبجرمینشدهاست.38
گفتار دوم : رکنمادی
موضوعبزه،امنیتهمگانیوامنیتفردیاست. امنیتفردیدرجاییاستکهرفتارمرتکبنسبتبهاشخاصباقصداضرار،صورتمیگیردودرجاییکهنسبتبهمقاماتوحتیاشخاصحقوقیباقصدتشویشاذهانعمومیصورتمیگیرد،امنیتهمگانیلطمهمیبیند.درماده 18 قجرایمرایانهایسهرفتارمطرحشدهاست: اولنشراکاذیبکهبهمعنایپخشکردندروغدرفضایسایبراست. دومدردسترسدیگرانقراردادنِمحتوایدروغوسومنسبتدادنیکچیزیارخداددروغوخلافحقیقتبهدیگری .تفاوتانتشاردروغبانسبتدادندروغبهدیگریدرایناستکهانتشاردروغبهطورکلی. نسبتبهشخصخاصینیستامادرنسبتدادن،یکشخصحقیقییاحقوقییایکمقامشناختهشدهمدنظراست. برایتحققاینبزه،نتیجهخاصیمدنظرنیستیعنیاعمازاینکهبهنحویازضررمادییامعنویبهدیگریواردشودیانشود،باوجودسایرشرایط،جرممحققاست.39
عنصرمادیاینجرم،اظهارونشراکاذیبیانسبتدادنعملخلافحقیقتبهشخصحقیقییاحقوقییامقاماترسمیاستکهبهیکیازراههایمذکوردرماده 698 قانونمجازاتاسلامییامواد 16 الی 18 قانونجرایمرایانهایمحققمیشود. درحقیقتدوجرمدراینموادبیانشدهاست. یکیاظهاراکاذیبودیگرینسبتدادنمطلبغیرواقعیبهشخصیااشخاصحقوقییامقاماترسمی.:
اظهارنمودنراقانونگذاربعنوانرفتارمرتکبشرطوقوعجرمدانستهاستکهاظهارنمودندرمفهوممتداولمترادفگفتناستولیدرلغتبهمعنایفاشکردن،آشکارکردن،بیانکردن،گفتناستکهبیشترمعنایآشکاروفاشکردنمدنظرمقننبودهاستبنابراینظاهریاعلنیشدنکذبضروریاستبطوریکهچنانچهکسیاکاذیبیرادریکیازوسائلموردنظرقانونگذارمکتوبنمایدولیبهجزاوهیچکسازمفادآنباخبرنشودنمیتواناظهارنمودنرامحققدانست . همچنینصرفنوشتننامهایکهاحتمالاًمتضمنمطالبخلافواقعباشدبدوناینکهنامهبهمقاماتذیصلاحارسالشودیاموجبتشویشاذهانعمومیگرددبزهتلقینشدهونمیتواندمشمولمقرراتماده 698 ق.م. باشد
ب :کذببودنمحتوایاظهار
درموردواژهاکاذیبنکاتذیلقابلذکراست :
نخست : باوجوداستفادهقانونگذارازواژهاکاذیببهصورتجمعاظهاریککذبهمکافیبهمقصوداستواگرکسییکفقرهامرکذبوخلافواقعراهمبهنحومقرردرماده 698ق.مبهغیرنسبتدهدعملشمشمولاینمادهخواهدبود .
دوم : صرفکذببودناظهارحتیاگربهقصداضرارباشدکافینیستبلکهاکاذیباظهارشدهبایدقابلیتاضراریاتشویشاذهانراداشتهباشد .
مثلاً : اگرکسیبرخلافحقیقتشایعکندکهفلانادارههفتهاییکبارشیررایگانمیدهداینهااکاذیبیهستندکهقابلاضراروتشویشاذهانراندارندولیاگربهدروغشایعسازدکهفلانمحلسیلآمدهیافلانخزانهدولتییابانکمرکزیمورددستبردقرارگرفتهازمصادیقاکاذیبیاستکهقابلیتاظهاروتشویشاذهانرادارند .
سوم : اثباتکذببودناظهاراتبرعهدهمدعیاستوچنانچهمرتکبدرمقامدفاعبتواندصحتاظهاراتراثابتنمایدتبرعهخواهدشد .
چهارم : دراظهاراکاذیبنسبتیبهدیگریدادهنمیشودبلکهاخبارویامطالببیاساسبهطورکلیاظهارمیشود .
پنجم : درجرماظهاراکاذیبطرفمیتواند،غیرعمومیامقاماترسمیباشد
