دشت تهران قرار گرفته است و عملاً از نظر توسعه ، شکل و موقعيت تابع اين استقرار است . سرتاسر شمال شهر تهران از نظر توسعه به کوههاي شمال و از سمت شرق و جنوب شرقي نيز به ادامه اين سلسله محدود است . جنوب و شرق تهران به کوير و غرب آن به دشت قزوين باز مي شود . وجود رشته کوه هاي البرز در قسمت شمال امکان توسعه شهر را محدود نموده است . اما وجود قله مرتفع دماوند با 5671 متر ارتفاع به کلانشهر 12 ميليون نفري تهران در حاشيه دشت کوير ، جلوه ويژه اي مي بخشد . نقشه شماره 1 وضعيت توپوگرافي شهر تهران را به طور کلي نشان مي دهد .
نقشه شماره 3-2 وضعيت توپوگرافي شهر تهران
منبع : ( هورگاد ، برنارد-سيد محسن ، حبيبي ، 1384 )
هواي شهر تهران در تابستان و زمستان معتدل و سرد است . حداکثر دماي ثبت شده حدود 44 درجه و حداقل دماي ثبت شده 15- و متوسط ساليانه 7/16 درجه سانتيگراد مي باشد . ميزان بارندگي حدود 230 ميليمتر و دامنه تغييرات آن از 200 الي 400 ميليمتر از سالي به سال ديگر متفاوت است . تعداد روزهاي يخبندان از 48 تا 72 روز در سال گزارش شده است . در شهر تهران دو نوع باد مي وزد يکي باد موسمي و ديگري باد محلي ، ولي هيچ کدام داراي جهت خاصي نبوده بلکه تابع تغييرات فصلي و وضع توپوگرافي محل است .
شيب کلي شهر تهران از شمال به جنوب بوده و تفاوت شيب هاي زمين شهر ري با شيب 1 درصد تا زمين زعفرانيه و دربند با شيب مابين 11 الي 14 و حتي در حصارک تا شيب 20 الي 30 درجه وجود دارد .
وقوع شهر تهران در دامنه جنوبي البرز ، طبيعتاً داراي منابع آبي سطحي قابل ملاحضه اي است اين منابع عبارت اند از : رودخانه کن ، رودخانه فرحزاد ، رودخانه درکه ، رودخانه دربند و دارآباد . محدوده تهران به 9 حوزه آبريز تقسيم شده است که آب هاي جاري از هر يک از اين حوزه ها توسط مسيل هاي آن حوزه تخليه مي شوند . اين مسيل ها عبارت اند از : مسيل تهران پارس ، مسيل دارآباد ، مسيل سرخه حصار ، مسيل منظريه ، مسيل دربند ، مسيل ولنجک ، مسيل باغ فيض ، مسيل درکه و مسيل کن .
شرايط مشخصه زمين شناسي منطقه تهران تماس جنوبي توده عظيم کوهستان البرز مرکزي متعلق به دوران سوم زمين شناسي با فلات ايران است . در دامنه جنوبي البرز مرکزي بر بستري از توده هاي آوار شده آتشفشاني دوره ايوسن موسوم به سازند کرج ، قلمرو تهران و کرج قرار دارد . گسيختگي ميان البرز و فلات ايران در نوع خود يکي از بزرگترين گسيختگي ها در جهان است . اين گسست با چندين رشته گسل که فعال ترين آنها گسل مشاء ، گسل شمال تهران ، وگسل ري است مشخص شده است . شهر تهران همواره تحت تأثير لرزه هاي خفيفي است که حس نمي شود . در طول سده گذشته هيچگاه زلزله شديدي رخ نداده است . ازسوي ديگر منطقه شميران با لرزه هاي نه خيلي بزرگ مواجه بوده است که ناشي از تکانه هاي گسل مشاء و شمال تهران بوده است . در حقيقت ريسک زلزله به کيفيت ساخت و ساز بستگي دارد . ريسک در نواحي با ساختمان هاي قديمي تر ساخته شده با خشت و با مصالح غير مقاوم بيشتر است . ضوابط ساختماني ضد زلزله مدت هاست که در تهران وضع شده است ولي خطر زلزله همچنان به صورت يک سؤال باقي مانده است . نقشه شماره 3 پراکندگي گسل هاي فعال در استان تهران و گسل هاي فعال اطراف را نشان مي دهد ( هورگاد ، برنارد-سيد محسن ، حبيبي ، 1384) .
نقشه شماره 3 -3 پراکندگي فعال ترين گسل هاي استان تهران و شهر تهران
منبع : ( هورگاد ، برنارد-سيد محسن ، حبيبي ، 1384 )
3-3 بررسي ويژگي هاي جمعيتي شهر تهران در دوره هاي مختلف :
جمعيت کلانشهر تهران در سال 1383 فراتر از 12 ميليون نفر است . منطقه شهري تهران پس از دورهايي در سال هاي 1330 تا 1350 که رشدي سريع داشت ، امروزه مانند ساير کلانشهر هاي جهان رشدي آهسته دارد . از سال 1335 به بعد ساير شهر هاي ايران داراي آهنگ رشد سريع تر از پايتخت بوده اند . به نحوي که سهم منطقه شهري تهران در جمعيت شهري کل کشور پس ار ثباتي که بين سال هاي 1309 و 1339با نرخ 25% پيدا کرد در سال 1335 از 4/30 % به 1/24 % در سال 1375 کاهش پيدا کرد . تهران کلانشهري در مقياس کشوري با جمعيت 70 ميليون نفر است . از سال 1355 و به ويژه بعد از سال 1365 ، توسعه کلانشهر تهران با رشد خيلي سريع مناطق حومه اي که 30% کنوني 12 ميليون نفري را به خوداختصاص داده است ، مواجه بوده است ( همان ، 1384 ، ص 78 ) .
جدول 1-3 نسبت اندازه جمعيت تهران و حومه به درصد
1279
1295
1305
1315
1325
1335
1345
1355
1365
1375
1/2
3/3
4/3
6/5
4/6
5/8
9/10
3/14
1/14
8/14
ايران / تهران
10
6/15
7/20
3/26
8/24
3/25
6/26
4/30
9/25
1/24
جمعيت شهري ايران /تهران
8/3
3/3
9/2
2.6
4/2
5/2
1/3
2/6
2/13
3/28
کلانشهر / حومه
منبع : همان ، 1384 ، ص 78 ) )
ارزيابي آهنگ ورود مهاجران به تهران نشان مي دهد که مهاجرت ، علت افزايش بين 20 تا 30% کل جمعيت شهر ي بوده ، اما اين نسبت از سال1365 به بعد کاهش يافته و به 15% رسيده است . از سال 1350 به بعد هرسال حدود 000 /250 نفر به جمعيت منطقه کلانشهر افزوده مي شد ،که از اين عده 30 الي 50 هزار نفر مهاجر بودند . بين سال هاي 1365 و1375 هر سال 35000 نفر به تهران آمده اند ، در حالي که در دهه گذشته اين تعداد به 47600 نفر مي رسيد .جمعيت شهر تهران در افق 1405با رشد طبيعي جمعيت آن و تجزيه و تحليل نتايج سرشماري نفوس و مسکن کشور در سال 1385 معادل 7/8 ميليون نفر پيش بيني مي گردد .ليکن برنامه ها براي تأمين نيازهاي خدمات شهري جمعيت ساکن و شاغل ، بر مبناي جمعيتي معادل 1/9 ميليون نفر انجام شده است . ظرفيت پذيري سکونت ، بر مبناي حدود 20 درصدمازاد بر پيش بيني جمعيت فوق و به منظور توسعه ساخت و ساز و جلوگيري از رکود بازار مسکن ، براي حدود 5/10 ميليون نفر جمعيت تا افق طرح ، تدارک يافته است .
3-4 سازمان فضايي و کالبد شهر تهران :
ساختار شبکه اي شهر تهران ، که شامل نقاط ، خطوط و سطوح مي باشد ، هماهنگ با ساختارهاي طبيعي وتاريخي و نظام هاي حرکت ، عملکرد و فعاليت متشکل از 5 محور شمالي- جنوبي و سه محور شرقي-غربي است که ضمن تسهيل امکان حرکت و جابجايي بهتر در سطح شهر و کاهش تقاضاي سفر ، سامان يابي عناصر بزرگ مقياس با کارکردهاي شهري و فراشهري تهران را فراهم مي سازد . نقشه شماره 4-3 گوياي اين واقعيت مي باشد. نقشه شماره 4-3 سازمان فضايي و کالبد شهر تهران
( منبع : طرح راهبردي ساختاري جامع شهر تهران ، 1385)
3-5 ويژگي هاي تاريخي ، طبيعي ، انساني و کالبدي برخي از محلات منطقه 1 تهران :
3-5-1 کلياتي راجع به منطقه 1 شهر تهران :
در حال حاضر مرز قانوني و ابلاغ شده منطقه 1 شهر تهران از شمال مرز شمالي مصوب شوراي شهر ، ازجنوب بزرگره ههاي مدرس ، صدر ، چمران و بابائي ، از شرق جاده لشگرک، و از غرب رودخانه درکه مي باشد . جمعيت منطقه در سال 1385 به رقمي معادل 379962 نفر با وسعت 4573.32 رسيده است و اين منطقه در حال حاضر داراي 10 ناحيه و 26 محله مي باشد . امر ساخت و سازهاي صورت گرفته در اين منطقه منطبق با محدوده 25 ساله شهر تهران است ( نقشه شماره 5-3 ، موقعيت منطقه در تهران ، نقشه شماره 6-3، نقشه نواحي 10 گانه منطقه 1 شهر تهران ) . از نظر محدوده گسترش کالبدي ، محدود شمال شهر تهران از حدود دهه 40 تاکنون يکي از بخش هاي مهم شهر تهران به حساب مي آمده است . وجود باغات ، دره ها ، نزديکي به کوهپايه باعث شده که اين منطقه از ديرباز به عنوان ييلاقات تهران مطرح شود . شميران تا دهه 20 و 30 به صورت قصبه اي جدا از شهر تهران بوده است . لفظ شميران قدمتي تا دوران صفويه دارد و اسامي چون اختياريه ، آجودانيه ، اقدسيه ، پس قلعه ، تجريش ، باغ فردوس به قبل از زمان ناصري باز مي گردند . با گسترش شهر تهران و تثبيت نظام شهر نشيني در دهه هاي 30 و 40 اين منطقه به دليل داشتن ارزش هاي زيست محيطي فراوان مورد توجه اقشار پردرآمد و افراد حکومتي و سفارتخانه هاي خارجي قرار گرفت . وجود دو مجموعه سلطنتي مهم نياوران و سعدآباد ، باشگاه هاي وزارتخانه ها و نهاد هاي دولتي ، منازل مسکوني مديران و رؤساي ادارات و سفارتخانه هاي خارجي نشان دهنده ارزش بالاي اين منطقه وجذابيت زندگي در آن بوده است . در دهه هاي 60 و 70 با وجود خالي بودن مناطق جنوبي و شرق منطقه يک تمايل به ساخت وساز در نواحي شمالي در محدوده ارتفاعي 1600تا 1800بيشتر بوده است . رشد سالانه جمعيت و ميزان مهاجرپذيري در منطقه 1 بالاتر از شهر تهران است . بعد خانوار و تراکم ناخالص جمعيت و ميزان بيکاري نيز بسيار پايين تر از شهر تهران است و اين شاخص ها بيانگر موقعيت بالاي اقتصادي و اجتماعي ساکنان منطقه است . مقايسه شاخص هاي کالبدي بيانگر روند افزايش تراکم در اين منطقه است . چرا که متوسط تعداد طبقات مسکوني و غير مسکوني و متوسط تراکم ساختماني و نيز تراکم ساختماني مسکوني بالاتر از شهر تهران است . متوسط مساحت قطعات در منطقه بسيار بالاتر از شهر تهران است و اين مطلب درشت دانگي قطعات را در منطقه نشان مي دهد ( مهندسين مشاور بافت شهر ، 1384 ) . بيشترين کاربري وضع موجود منطقه 1 شهر تهران را کاربري مسکوني خالص با 35 % به خد اختصاص داده است . ديگر کاربري ها نيز در جدول 2-3 به همراه نقشه کاربري اراضي منطقه 1شهر تهران آمده است .
نقشه شماره 5-3 موقعيت منطقه 1 در شهر تهران
( منبع : طرح راهبردي ساختاري جامع شهر تهران ، 1385)
نقشه شماره 6-3 نواحي 10 گانه منطقه ا شهر تهران
جدول شماره 2-3 مشخصات کاربري اراضي منطقه 1 تهران ، سال 1385
نوع کاربري
مساحت
درصد
انتظامي
96/436
55/9
باغ و باغ مسکوني
57/275
03/6
پارکينگ و حمل و نقل
59/15
34/0
تأسيسات و تجهيزات
72/41
91/0
تجاري
72/51
13/1
خدمات عمومي
90/324
1/7
زمين هاي باير و ساخته نشده
93/447
79/9
صنعتي – کارگاهي
35/40
88/0
فضاي باز و تفريحي
43/163
57/3
فضاي سبز و پارک
96/173
80/3
کاربري ويژه – ديپلماتيک
22/62
36/1
کشاورزي و دامداري
78/0
02/0
مسکوني خالص
93/1620
44/35
مسکوني مختلط
47/36
80/0
اداري
22/54
19/1
معابر
55/826
07/18
جمع
4573.32
100
( منبع : مهندسين مشاور بافت ، 1384، طرح راهبردي ساختاري شهر تهران ، 1385 )
نقشه شماره 7-3 کاربري اراضي منطقه 1 شهر تهران منبع ( مهندسين مشاور بافت شهر، 1384 )
براي پي بردن به نقاط قوت ، ضعف ، فرصت وتهديد ها در منطقه 1 شهر تهران به تحليل مدل SWOT در منطقه مي پزدازيم
الف ) نقاط قوت :
امکان استفاده از اراضي باير شرق منطقه جهت توسعه خدمات و فضاي سبز مورد نياز
وجود کاربريهاي مرتبط با گردشگري و گذراندن اوقات فراغت در سطح منطقه
وجود محوطه ها و پهنه هاي وسيع تاريخي و ديپلماتيک در سطح منطقه
وجود باغات و فضاي سبز وسيع در سطح منطقه
وجود کاربري هاي پرتعامل در راسته هاي اصلي)شريعتي و وليعصر( و ايجاد سرزندگي در آن ها
وجود اراضي باير و فضاهاي باز وسيع در قسمت هاي غربي و شرقي منطقه به عنوان محلي جهت اسکان اضطراري
وجود تپه ها و دره ها و مناظر طبيعي و کريدورهاي ديد در منطقه
معابر کوچه باغي و فضاهاي باز به عنوان شناسه و عنصر هويت بخش منطقه
امکان احياء و مرمت بافت ها و عناصر تاريخي با توجه به خواست و علاقه مردم و سازمان ميراث فرهنگي
عبوري نبودن شبکه ارتباطي و بن بست بودن منطقه
موقعيت زيست محيطي و اقليمي منطقه به عنوان مزيتي ويژه در تعيين شرايط و بهبود زيست بوم تهران
موقعيت ويژه محيطي منطقه به دليل قرار گرفتن در بالادست شهر تهران
بالاتر بودن سطح تحصيلات تخصص و درآمد گروه هاي مختلف ساکن در منطقه نسبت به شهر تهران
تمايل ساکنان به مشارکت و همکاري در حل مسائل شهري منطقه
درصد بالاي استفاده از مصالح مرغوب در ساختمان هاي منطقه
امکان درآمدزايي بالاي شهرداري منطقه از طريق نوسازي و فروش تراکم
وجود فضاهاي طبيعي، تاريخي و شهري متنوع براي استفاده بهينه
