نوجوان و دانش آموز پرداخته است، تحقیق حاضر از جنبه ی به روز بودن برخوردار بوده و همچنین به بررسی همه عوامل رفتار نابهنجار در ابعاد فردی- روانی و اجتماعی پرداخته است، همچنین در این زمینه در شهرستان قم تحقیقی صورت نگرفته است. باتوجه به نظر اساتید محترم گروه حقوق جزا تصمیم بر این بوده که جامعه آماری محدود به دوناحیه از بالا و پایین شهر شود که براساس مطالعات انجام شده آمار ناهنجاری در ناحیه 2 و 4 آموزش وپرورش بیشتر از سایر نواحی است بنابراین جامعه آماری محدود به این نواحی شده است.
و: ضرورت انجام تحقیق
بروز رفتارهای نابهنجار در میان دانش آموزان یکی از مشکلات اجتماعی است که به‌نوبه خود منجر به بی‌نظمی در جامعه می‌گردد و موجب نگرانی اولیای مدارس و خانواده‌ها شده است. زیرا بر فرآیند تعلیم و تربیت در مدارس تأثیر نامطلوبی گذاشته و در صورت تداوم زمینه بزهکاری دانش آموزان را فراهم می‌نماید؛ بنابراین ضرورت اقتضا می‌نماید عوامل مؤثر بر بروز رفتارهای نابهنجار دانش آموزان شناسایی گردد و راهکارهایی جهت پیشگیری از رفتارهای نابهنجار ارائه شود.
ز: اهداف و کاربردها
هدف از انجام این پایان‌نامه، شناسایی علل و عوامل مؤثر بر بروز رفتارهای نابهنجار دانش آموزان دختر دوره متوسطه و همچنین ارائه راهکارهایی به اولیای مدارس و اولیای دانش آموزان در راستای کاهش و پیشگیری از این ناهنجاری‌ها است. انتظار می‌رود نتایج حاصل از این پایان‌نامه مورداستفاده مراکز مشاوره‌ی آموزش‌وپرورش قرار گیرد و همچنین سطح آگاهی والدین را درزمینه ی شناسایی عوامل مؤثر بر بروز رفتارهای نابهنجار دختران افزایش داده و راهکارهای جهت پیشگیری از رفتارهای نابهنجار ارائه دهد.
ح: روش تحقیق
روش تحقیق به‌صورت توصیفی و پیمایشی است؛ بدین‌صورت که بامطالعه‌ی کتاب‌های مرتبط با موضوع و مقالات، استفاده از سایت‌های اینترنتی مطالب جمع آوری شده است. همچنین پرسشنامه براساس مدل لیکرت تنظیم شده و از نرم افزار spss در تحلیل داده های آماری استفاده شده است.
ط: مشکلات و موانع تحقیق
1– کسب مجوز در زمینه ی مراجعه به مدارس جهت ارائه پرسشنامه از آموزش‌وپرورش دو ناحیه 2 و 4
2 – عدم همکاری مدیران برخی مدارس علی‌رغم داشتن مجوز.
3 – برخی مدارس باوجود همکاری اجازه توزیع پرسشنامه را توسط اینجانب را نمی‌دادند تا توضیحات لازم به دانش آموزان ارائه گردد.
4 – با توجه به ماهیت پیمایشی و توصیفی موضوع پژوهش مستلزم صرف دقت و زمان بیشتری بود.
ی: ساماندهی تحقیق
پایان‌نامه در چهارفصل تدوین‌شده است. ازآنجایی‌که بحث و بررسی راجع به هر موضوعی نیازمند شناخت مفاهیم و موضوعات مرتبط با آن است، ازاین‌رو سعی کرده‌ایم در فصل اول با عنوان مفاهیم و پیشینه، در دو مبحث و در مبحث اول در قالب دو گفتار به تعریف مفاهیم لغوی و اصطلاحی واژگان بپردازیم. در مبحث دوم در قالب دوگفتارپیشینه تشکیل مدارس و وضعیت ناهنجاری‌ها قبل از تأسیس مدارس رسمی و بعد از تأسیس مدارس رسمی بیان‌شده است.
با توجه به اینکه هر رفتار نابهنجاری مسبوق به عوامل فردی- روانی و اجتماعی است و برای مقابله با آن تنها نمی‌توان با معلول مبارزه کرد، بلکه باید ریشه‌های آن را شناخت، در فصل دوم سعی شده است علل رفتارهای ناهنجار دانش آموزان در سه مبحث، مبحث اول علل فردی-روانی در قالب چهار گفتار، مبحث دوم علل خانوادگی در قالب چهار گفتار و مبحث سوم سایر علل اجتماعی و محیطی در قالب سه گفتار بررسی شود.در فصل سوم به ارزیابی میدانی علل رفتارهای نابهنجار در قالب جداول و نمودارها در دو مبحث پرداخته ایم.
پس از شناسایی علل باید راهکارهای پیشگیرانه‌ی متناسب ارائه گردد؛ بنابراین فصل چهارم در قالب دو مبحث تنظیم‌شده است که در مبحث اول راهکارهای پیشگیرانه در ابعاد فردی- روانی در قالب دو گفتار و در مبحث دوم راهکارهای پیشگیرانه در نهادهای اجتماعی (خانواده، مدرسه، پلیس و صداوسیما) در قالب چهار گفتار مطرح‌شده است .
فصل اول: کلیات
با توجه به اینکه موضوع تحقیق پیش رو بررسی علل بروز رفتار نابهنجار دانش آموزان می باشد، قبل از آنکه علت شناسی جنایی و یافته های میدانی ارائه گردد، لازم است رفتار ناهنجار به اجمال مورد بررسی قرار گیرد ، بدین منظور در این فصل سعی شده رفتار ناهنجار از دیدگاه جرمشناسان، روانشناسان و جامعه شناسان بیان شود و در واقع تفاوت آن با جرم و بزهکاری روشن گردد. همچنین تاریخچه آموزش و پرورش و بسترها و شرایط نامساعد ایجاد ناهنجاری های در بین دانش آموزان در ادوار مختلف در ایران قبل از اسلام و بعد از اسلام بررسی شده است.
مبحث اول: مفاهیم
گفتار اول: معانی لغوی
الف – علل
علل جمع علت، (به کسر ع فتح ل) است علت در لغت‌نامه‌های ادبی دارای معانی متعددی است ازجمله معانی که در لغت‌نامه‌های ادبی برای این واژه به‌کاربرده شده عبارت است ازآنچه بدان بهانه شود، عذر و بهانه، جهت و سبب.1 همچنین علت به معنای مرض، ناخوشی و رنج به‌کاررفته است.2 مرض در فلسفه به معنی سبب است و علت دارای انواعی است که در لغت‌نامه‌های فلسفی برحسب نوع آن معانی متعددی دارد.
ب – رفتار نابهنجار
در ارائه معنای لغوی از واژه نابهنجار ابتدا باید معنای لغوی هنجار مشخص گردد، هنجار در لغت به معنای قاعده و قانون (برهان)، روش و راه راست است.3 واژه نابهنجاری به (کسر ب و فتح هـ) دارای معانی متعددی است و در بیشتر لغت‌نامه‌ها، معانی مشابهی برای آن ذکرشده است. نابهنجار به معنای بی‌نظم و ترتیب، بی‌قاعده، ناموزون است.4 درجایی دیگر برای این واژه معانی کج و ناهموار، زشت و ناپسند، بی‌راه و نامناسب، نافرمان و سرکش، کج‌روی برخلاف طریقه معین به‌کاربرده شده است.5
رفتار به معنای روش، طرز عمل، سلوک، طرز حرکت است.6 رفتار نابهنجار عبارت است از رفتار بی‌تناسب و ناملایم و ناپسند، تربیت نا شده، فردی که بدون ادب و ظرافت است.7
ج – پیشگیری
واژه پیشگیری در اکثر کتاب‌های لغت در معنای جلوگیری، دفع، منع سرایت مرض از پیش، صیانت، تقدم به حفظ به‌کاررفته است.8 استفاده از واژه پیشگیری در معنای هر نوع اقدام که طبیب یا مأمور بهداری برای جلوگیری از بروز مرض انجام بدهد متداول است.9 این واژه در لغت‌نامه‌ی علوم اجتماعی به معنای جلوگیری از بروز وقایع سخت، یا هر آسیب اجتماعی با اقدامات پیشین است.10
پیشگیری در معنای متداول عبارت است از پیش‌دستی کردن، پیشی گرفتن و به جلوی چیزی شتافتن، همچنین آگاه کردن، خبر و هشدار چیزی را دادن است.11
گفتار دوم: معانی اصطلاحی
الف – علل
همان‌گونه که پیش‌تر بیان کردیم علل جمع علت است، فلاسفه علت را در دو مفهوم عام و خاص بکار می‌برند. «علت به مفهوم عام عبارت است از موجودی که تحقق موجود دیگری بر آن متوقف است هرچند برای تحقق آن کافی نباشد و در مفهوم خاص به معنای موجودی است که برای تحقق موجود دیگر کفایت می‌کند. به‌عبارت‌دیگر اصطلاح عام علت عبارت است از موجودی که تحقق یافتن موجود دیگر بدون آن محال است و اصطلاح خاص آن عبارت است از موجودی که باوجودآن تحقق موجود دیگر ضرورت می‌یابد.»12
«در اصطلاح فلسفی علت عبارت است از چیزی که چیز دیگر بر آن متوقف باشد و از وجود آن وجود امر دیگری لازم آید و از عدم آن عدم امر دیگر لازم شود؛ یعنی هرگاه میان دو امر وابستگی وجود داشته باشد آن را که محتاج الیه است علت نامند و دیگری را که محتاج است معلول گویند و براثر عدم علت، معلول ممتنع می‌شود. ولی براثر وجود علت وجود معلول واجب نمی‌شود؛ و از رفع معلول و عدم آن، عدم علت کشف می‌گردد.»13
علت در فلسفه دارای اقسامی است که برحسب هر قسم تعریف متفاوتی می‌یابد. اقسام چهارگانه علت در فلسفه بدین شرح است: «علت فاعلی امری که مفید وجود شده باشد و خارج از ذات معلول است.»14
«علت غایی آن محرک اول فعل است و در وجود ذهنی مقدم بر سایر علل است اما در وجود خارجی بعد از تحقق تمام آن‌ها محقق می‌شود.»15 «علت صوری شکل و صورتی که صانع، چیزی را بدان ترکیب می‌کند.»16 «علت مادی که صنعت صانع بر آن تعلق می‌گیرد و آن جزء مقوم شی‌ء و محل استقرار قوه، یعنی حاصل قوه است.»17
«در فلسفه اصطلاح علل معده وجود دارد که این اصطلاح به معنای اموری است که هر یک به‌تنهایی مؤثر در وجود معلول نیستند و لکن موجب نزدیک شدن صدور معلول از علت مؤثره‌اند. به‌عبارت‌دیگر مجموع اموری که معلول را مهیای صدور از علت مؤثره می‌نمایند علل معده هستند، آن را علل مؤثر می‌نامند، چراکه سبب نزدیک شدن صدور معلول از علت می‌شوند و معلول را به مرتبه صدور از علت مؤثره می‌رساند محققان فلسفه می‌گویند که علل معده اصولاً مشمول عنوان علیت نمی‌شوند نه ناقص و نه تام، بلکه معداتی می‌باشند که سبب مهیا شدن علت برای ایجاد و صدور معلول‌اند.»18
«در جرم‌شناسی علت ناشی از مجموعه‌ی چندین عامل جرم‌زا و فقدان عوامل بازدارنده است. کین برگ بیان می‌دارد که هر عملی که از فرد سر می‌زند واکنش یک محرک است، تمام اعمال انسانی، تحت تأثیر وضع جسمی – روانی و محیط اجتماعی است که در اثر مجموع عوامل ، یک علت پدید می‌آید.»19 عامل نیز بیانگر هر وضعیت جسمانی، روانی یا اجتماعی است که بتواند در پیدایی یا افزایش جرم نقش مؤثری داشته باشد، عامل هیچ‌گاه به وجود آورنده جرم نیست بلکه پرورش‌دهنده آن است. نقش عامل ازنظر تأثیربخشی و اهمیت بستگی کامل به افراد دارد؛ زیرا عاملی باقدرت فراوان بر فردی تأثیر عمیق دارد، ممکن است نسبت به دیگری فاقد تأثیر باشد.»20
بنابراین با توجه به معنای عامل و علت از منظر فلسفه وجرمشناسی باید بدانیم که بین علل و عوامل (علت و عامل) که در بروز یک پدیده نقش دارند فرق است. با توجه به مطالب بیان‌شده منظور از علت یک پدیده آن چیزی است، که اگر باشد آن پدیده (معلول) محقق می‌گردد. ولی منظور از عوامل ایجاد یک پدیده اموری هستند که در صورت وجود آن‌ها حتماً وجود آن پدیده محقق نمی‌گردد بلکه هر یک از آن عوامل می‌تواند در ایجاد آن پدیده تأثیر داشته باشد. این تفاوت را باوجود مثالی از موضوع پایان‌نامه بیان می‌کنیم به‌طور مثال در بروز رفتار نابهنجار دانش آموزان عوامل متعددی دخالت دارد یکی از این عوامل محروم بودن از داشتن پدر و مادر است، این‌گونه نیست که اگر دانش‌آموزی پدر و مادر نداشت صد در صد رفتار نابهنجار داشته باشد؛ اما این امر در کنار عوامل دیگر نظیر کمبود محبت، اعتیاد والدین و غیره می‌تواند در بروز رفتار نابهنجار دانش آموزان مؤثر باشد.
بنابراین نمی‌توان برای بروز رفتار نابهنجار دانش آموزان علت واحدی (به مفهوم علت در فلسفه) ذکر کرد و اساساً تحقق چنین علتی در اینجا امکان‌پذیر نیست. شاید بتوان گفت منظور علل در این پایان‌نامه شامل مفهوم علل معده در فلسفه می‌شود. به‌هرحال در این پایان‌نامه منظور از علل بررسی رفتار نابهنجار همان علل به مفهوم جرم‌شناسی است که بیان نمودیم و ما درصدد هستیم عوامل مؤثر رفتارهای ناهنجار دانش آموزان را شناسایی و بررسی کنیم.
ب – رفتار نابهنجار
1- از منظر روانشناسی
هنگامی‌که در علم روانشناسی سخن از رفتار نابهنجار می‌شود، بحث بیماری‌ها و اختلالات روانی مطرح می‌گردد. درواقع روانشناسان بین رفتار نابهنجار و مؤلفه‌هایی همچون شخصیت، هوش و غیره ارتباط برقرار می‌کنند. از منظر روانشناسی «افرادی که دچار اختلال روانی باشند، به‌عنوان کسانی هستند که رفتار نابهنجار از خود نشان می‌دهند.»21 رفتار نابهنجار بر اساس ملاک‌های مختلف تعریف می‌گردد برخی از این ملاک‌ها عبارت است از:
« ملاک آماری: که بر اساس آن رفتار زمانی نابهنجار است که به میزان کافی و معینی از رفتار بیشتر افراد جامعه متفاوت باشد.
ملاک نظری: رفتار زمانی نابهنجار است که نشانگر سازگاری نامطلوب در فرد باشد.
ملاک کلینیکی: بیانگر این است که رفتار نابهنجار را، از طریق نشانه‌ها و علائم رفتاری که نشانگر ناسازگاری است می‌توان شناخت؛ این نشانه‌ها و علائم به دودسته ذهنی
