جنبه هاي گوناگوني است : دريک طبقه بندي کلي مي توان آن را به سه بخش زير ساخت،وسايل نقليه و بهره برداري تقسيم نمود. زيرساخت شامل شبکه هاي حمل و نقل جاده ها،خطوط راه آهن،راه هاي هوايي،راه هاي آبي،خطوط لوله حمل مواد، غيره مورد استفاده وهمچنين گره ها يا پايانه ها ( مانند فرودگاه ها،ايستگاه هاي راه آهن ، ايستگاه اتوبوس، بنادر، وسايل نقليه عموماً در شبکه ها حرکت مي کنند، ماننداتومبيل ها، قطارها و هواپيماها.
بهره برداري ، شامل فعاليتهايي است که کنترل سيستم را انجام مي دهند. مانند : چراغ هاي راهنمايي و شيب سنج ها، سوئيچ هاي راه آهن، کنترل ترافيک هوايي ،غيره و همچنين سياستهايي مثل چگونگي اداره امور مالي حمل و نقل )مانند استفاده ازعوارض جاده اي يا ماليات سوخت در حمل و نقل بزرگراهي( در حالت کلي ، طراحي شبکه در حوزه مهندسي عمران و برنامه ريزي شهري، طراحي وسايل نقليه ، درحوزه مهندسي مکانيک و زير شاخه هاي تخصصي آن مانند مهندسي دريايي و مهندسي هوا-فضاو بهره برداري ها نيزمعمولاً تخصصي شده اند. هرچند که ممکن است متعلق به پژوهش بهره برداي يا مهندسي سيستم هاباشد (پورمعلم: 1383،56).
(1) dependent variable
2-2-1-2-1-2 مدلهاي حمل و نقل
مدلها، ترکيبي از شبکه ها،وسايل نقليه و بهره برداري هستند و شامل پياده رفتن، سيستم اتومبيل/ بزرگراه ، ريلي ، حمل و نقل دريايي(کشتيها ،راههاي آبي وکنترل ترافيک هوايي) مي باشند.
2-2-1-2-1-3 طبقه بندي هاي حمل و نقل
*
* غير انساني:حمل و نقل با استفاده از نيروي حيوانات
* هوانوردي
* حمل و نقل کابلي
* حمل و نقل انقالي
* حمل و نقل با نيروي انساني
* حمل و نقل پيوندي
* حمل و نقل جاده اي موتوري
* حمل و نقل غير جاده اي موتوري
* ترانزيت سريع شخصي(شبيه يک سرويس تاکسي خودکار)
* حمل و نقل لوله اي
* حمل و نقل ريلي
* حمل و نقل دريايي
* حمل و نقل فضايي
* حمل و نقل در ساير سياره ها
* حمل و نقل پيشنهاد شده براي آينده
(براون : 1386، 87)
2-2-1-2-1-4 حمل و نقل و ارتباطات
حمل و نقل وارتباطات جايگزين و مکمل يکديگرند. با اينکه ممکن است ارتباطات کاملاً پيشرفته بتواند جايگزين حمل و نقل شود و شخص به جاي ديدن از نزديک کسي به او تلگراف ، تلفن ، فکس يا نامه الکترونيک بزند ، ثابت شده است که اين مدهاي ارتباطي در واقع در کل اثراتمتقابل بيشتري را ايجاد مي کنند. پيشرفت در حمل و نقل بدون ارتباطات غير ممکن است. ارتباطات براي سيستمهاي حمل و نقلي پيشرفته حياتي و ضروري اند. از خطوط راه آهن داراي يک خط که مي خواهند در هر دو جهت از آنها قطار عبور کند تا کنترل خطوط هوايي که همواره بايد از محل هواپيما در آسمان اطلاع داشته باشد. بنابراين ، مشاهده شده که افزايش و پيشرفت يکي ، منجر به توسعه بيشتر ديگري ميگردد. (اجلاس تردبو : کنفرانس بين المللي رقابت و تصاحب در حمل و نقل مسافري زميني)( افندي زاده و رحيمي : 1387، 128).
2-2-1-2-1-5 حمل و نقل ، فعاليت ها و کاربري زمين
يک رابطه و ارتباط مشهور بين تراکم توسعه و انواع حمل و نقل وجود دارد. تراکم عبارت است از نسبت مساحت فضاي طبقه (ساخته شده) به مساحت زمين. طبق قانون شست ، تراکمهاي يک و نيم يا کمتر براي اتومبيل ها مناسب هستندو تراکم هاي شش و بيشتر براي قطار. محدوده تراکم هاي بين حدود دو تا چهار از قواعد قراردادهاي حمل و نقل خصوصي يا همگاني خيلي تبعيت نمي کنند . بسياري از شهرها داراي اين ميزان تراکم بوده و از مشکلات ترافيکي رنج مي برند. ترانزيت سريع شخصي ممکن است اين خلاء را پرکند. کاربري زمين از فعاليت ها پشتيباني مي کند. اين فعاليت ها از لحاظ فضايي از هم فاصله دارند. مردم احتياج دارند از نقطه اي با نقطه اي ديگر بروند.( به عنوانمثال از خانه به محل کار يا خريد و بازگشت به خانه(Meyer : 2001,66) .
حمل و نقل يک تقاضاي منتج است که وجودش براي فعاليت هايي که در انتهاي سفرها انجام مي شود لازم است. استفاده مطلوب از کاربري زمين فاصله بين فعاليت هاي عادي و روزمره را کم کرده و کاهش مي دهد.(مانند خانه و خريد آذوقه) ، و مکان هاي توسعه يافته ي داراي تراکم بيشتر را نزديک خطوط حمل و نقل و مراکز فعاليت قرار مي دهد. کاربري زمين نا مناسب باعث تمرکز فعاليت ها (مانند مشاغل) در محل به دور از ساير مقصدها (مانند خانه ومراکز خريد) مي شود.
راههايي براي صرفه جويي در تراکم وجود دارد. بسياري از زمين ها مي توانند کاربري هاي بهتري از کاربري حمل و نقلي داشته باشند. تسهيلات حمل و نقلي به زمين نياز دارند و در شهرها سطوح آسفالت و سنگفرش شده ( شامل خيابانها وپارکينگ ها) به راحتي تا بيش از بيست درصد کل کاربري زمين ها را در بر مي گيرند. يک سيستم حمل و نقل کارا مي تواند از هدر رفتن زمين جلوگيري نمايد (تهراني،1380 ، 37)).
2-2-1-2-1-6 حمل و نقل ؛ انرژي و محيط زيست
حمل و نقل يکي از بخشهاي عمده و اصلي مصرف کننده انرژي است. بيشتر وسايل حمل و نقل از سوخت هايي هيدروکربني استفاده ميکنند. اگر اين سوخت ها ناقص بسوزند ، توليد آلودگي مي کنند. با وجود اينکه وسايل نقليه در ايالات متحده نسبت به گذشته به علت مقررات زيست محيطي آلودگي کمتري ايجاد ميکنند ، اما در عمل اين امر به دليل افزايش تعداد وسايل نقليه و ميزات استفاده اي که از هر يک از آنها مي شود ، بي اثر شده است. سوختهاي کم آلوده کننده مي توانندآلودگي را کاهش دهند. در حال حاضر معمولترين سوخت کم آلوده کننده گاز مايع است. هيدروژن نيز يک سوخت ؛ حتي از گاز هم کمتر هوا را آلوده مي کند.
يک روش ديگر بالا بردن کارايي وسايل نقليه است که کاهش آلودگي و اتلاف را بوسيله ايجاد کاهش درمصرف انرژي به همراه دارد. اگر امکان استفاده از نيروي الکتريسيته در وسايل نقليه وجود داشته باشد ، موتورهاي الکتريکي بهترين و کاراترين گزينه هستند. راه ديگرتوليد انرژي با استفاده ازسلولهاي سوختياست که کارايي شان در تا پنج برابرموتورهاي حرارتي مرسومي است که در وسايل نقليه وجود دارد. يک روش ترکيبي و بسيار موثر طراحي وسايل نقليه زميني به شکلي است که مقاوت هوا در مقابل آن کم شود ، زيرا اين وسايل هفتاد و پنج درصد از انرژي خود را صرف غلبه بر مقاومت هوا مي کنند. روش ديگري نيز وجود دارد که بازيافت نمودن انرژي است که در اثر ترمز از دست مي رود. بکارگيري اين روش نيازمند يک وسيله نقليه پيچيده تر مي باشد(http://www.publicpurpose.com/t-series.htm Contributions of Wendell Cox Consultancy)
2-2-1-2-1-7 مقررات قرارداد حمل و نقل
اگر چه حمل و نقل يكي از اركان عمد? تجارت مي‌باشد، امّا قانون تجارت ايران تعريفي از قرارداد حمل و نقل ارائه ننموده است. قانون مدني، قرارداد حمل و نقل را به اجار? اشخاص تشبيه نموده است و در ماده 513 خود، اقسام عمده اجار? اشخاصي را به شرح زير احصاء نموده است:
الف- اجاره خدمه و كارگران از هر قبيل؛
ب- اجار? متصديان حمل و نقل اشخاص يا مال‌التجاره؛
مقررات قانون تجارت جنبه كلي داشته و بيشتر مربوط به حمل و نقل زميني است، با تصويب قانون هواپيمايي كشوري مصوب 28/4/1328 و قانون دريايي مصوب 12/8/1343 در اين دو رشته (حمل و نقل هوايي و دريايي) مقررات مخصوصي وضع گرديده و راجع به حمل و نقل با راه آهن مفاد تصويب نامه هئيت وزيران مصوب 2/3/1343 راجع به تعرفه حمل و نقل كالا و مسافر با راه‌آهن بايد در نظر گرفته شود. ضمناً مقاوله نامه بين‌المللي مربوط به حمل و نقل با راه‌آهن در تاريخ 19/4/1345 نيز به تصويب مجلسين وقت رسيده است. در قسمت حمل و نقل زميني مفاد قانون مؤسسات حمل و نقل و تعميرگاه هاي اتومبيل و گاراژ عمومي مصوب 25/4/1345 با آيين‌نامه اجرايي آن مصوب 26/4/1346 نيز بايد در نظر گرفته شود. حمل و نقل به وسيله پست به تصريح ماده 394 قانون تجارت از شمول مقررات مذكور در حمل و نقل استثناء شده و تابع مقررات خاصي است و قانون قرارداد جهاني پستي در هشتم بهمن ماه سال 1346 به تصويب رسيده است.
بنابر آن‌چه گفته شد قرارداد حمل و نقل را مي‌توان اين‌گونه تعريف كرد:
“قرارداد حمل و نقل قراردادي است كه متصدي حمل و نقل تعهد مي‌كند در مقابل دريافت اجرت، اشيايي را كه به او تسليم شده، در محل ديگري تحويل دهد يا اشخاصي را با وسايل نقليه از محلي به محل ديگر ببرد”(عرفاني:93،1382).
2-2-1-2-1-8 انواع حمل و نقل
به طور كلي حمل و نقل را مي‌توان به سه رشته مهم تقسيم نمود:
1- حمل و نقل زميني
2- حمل و نقل دريايي
3- حمل و نقل هوايي
در هر كدام از اين رشته‌ها، بسته به نوع حمل و نقل و شرايط آن، وظايف و مسئوليت‌هاي متصدي حمل و نقل، مسافران و صاحبان بار تفاوت مي‌كندHong Yuan: 2003 ,88)).
2-2-1-2-1-8-1 حمل و نقل زمينى يا راه‌هاى خشکى
از زمان‌هاى خيلى قديم يکى از انواع مهم حمل و نقل کالا، حمل و نقل از راه‌هاى خشکى بوده است در زمان‌هائى که هنوز ماشين و طرق استفاده از آن براى مردم ناشناخته بود وسايل حمل و نقل منحصر به حيوانات بارکش مثل اسب، شتر، قاطر، الاغ و مانند اينها بود که نوع سنتى و قديمى حمل و نقل کالا و درعين حال داراى شرايط و ضوابطى برابر عرف زمان و مکان بود و راه ابريشم که ازراه‌هاى تاريخى حمل و نقل محسوب مى‌شده محل رفت و آمد کاروان‌هائى از همين نوع اسب و شتر … بوده که به آنها اشاره گرديد در صورتى‌که امروز جاى خود را به راه‌آهنيعنى قطارهاى سريع‌السير بارى واگذار نموده است که متناسب با حمل و نقل اواخر قرنبيستم يا اوايل قرن بيست و يکم و يا سال دو هزار به بعد مى‌باشد. در حمل و نقل قديمى تا مدت‌ها راه‌هاى حمل و نقل و يا مسير رفت و برگشت کاروان‌هاى تجارتى همان راه‌هاى مال‌رو بود که از صحراهاى خشک و سوزان و مناطق صعب‌العبور کوهستانى و جلگه و درّه‌ها و مناطق جنگلى عبور مى‌نمود ولى به‌تدريج جمعيّت‌هاى شهرى به‌صورت گسترده تشکيل گرديد و نقاط پر جمعيّت مانند شهر و بخش و کم جمعيّت مانند دهستان و روستا به وجود آمد و مردم با کاميون و وانت و تريلى آشنائى پيدا نمودند و راه‌ها به طورکلى به دو دسته تقسيم گرديد.
1-راه‌هاى اصلى
2-راه‌هاى فرعى
در بين شهرها تقريباً راه‌هاى خاکى کمتروجود دارد و جاى خود را به راه‌هاى آسفالت شده سپرده است البته توضيح اين نکته لازم است که حمل و نقل جاده‌اى يا حمل بار با کاميون از اوايل سال ???? ميلادى اهميت خاصى پيدا نمود به‌طورى که پس از جنگ بين‌الملل اول کاميون از مهمترين وسايل حمل ونقل خشکى شناخته شد و وسيله‌اى نسبتاً سريع‌السير و قابل حرکت در راه‌هاى آسفالته وخشکى بود و نرخ کرايه حمل با کاميون نسبت به واگن‌هاى قطار به مراتب کمتر از نرخ حمل آن با قطار بود زيرا محدوديت‌هائى که در ايستگاه‌هاى بين راه و ابتدا و ياانتهاى راه‌آهن براى قطار وجود داشت براى کاميون متصور نبود و حمل بار با کاميون وبعدها با تريلر به سادگى امکان‌پذير شد به‌خصوص در آن زمان‌ها که بيشتر راه‌هاى زمينى خاکى و شنى و بدون رعايت ايمنى فعلى بزرگراه‌ها و آزادراه‌ها بود به اين جهت صرف‌نظر از اينکه حمل و نقل در محدوده جغرافيائى يک سرزمين باشد و يا اينکه درقلمرو زمينى دو يا چند کشور مختلف انجام شود به انواعى تقسيم گرديد.(جعفري لنگرودي، : 1380،537)
2-2-1-2-1-8-2 حمل و نقل با راه‌آهن
راه‌آهن نسبت به راه‌هاى آسفالته و ساير راه‌هاىزمينى پر خرج‌تر و نيازمند هزينه نسبتاً گزاف مى‌باشد براى اينکه جزو حمل و نقل‌هاى خطّى سنگين به شمار مى‌رود و داراى ايستگاه‌هاى متعددّ در مقصد و بين‌راه و مبداء مى‌باشد که محتاج به تعدادى پرسنل فنى است و امروزه بين کشورهاى پيشرفته و در حال توسعه جايگاه خاص خود را دارد و براى حمل مسافر و بار از آن استفاده مى‌شود و ضريب آن نسبت به ساير وسايل نقليه زمينى خيلى زيادتر است و از لحاظ زمان‌بندى و برنامه دقيق ساعات خروج و يا ورود از شهر به شهر يا از ايستگاه به ايستگاهى تقريباً منظّم و حساب شده مى‌باشد و چون براى ايجاد و تأسيس و راه‌اندازى نگهدارى آن مخارج هنگفتى لازم است ـ ايجاد آن براى همه کشورها امکان‌پذير نمى‌باشد ضم
