اسلامی، خصوصا بعد از قرن چهارم هجری هنر ساخت اشیاء فلزی به روش ریخته گری و قالب‌گیری مخصوصا قالب های دوتیکه، رشد چشمگیری پیدا نمود و هنرمندان ظروف و اشیاء گوناگونی را که به شکل جانوران، مجسمه‌های کوچک پرندگان، جعبه‌های جواهر، زیورآلات و … را با این دو روش ساخته و سپس آن‌ها را پولیش و پرداخت نموده و با زیبایی و هنر تمام قلم‌زنی و حکاکی کردند.
در دوره‌ی سلجوقی به نقش های تزیینی اهمیت به سزایی داده شد. قلم‌زنی، حکاکی، میناکاری، ریخته‌گری، ترصیع‌کاری، ملیله‌سازی، مشبک‌کاری … به عالی‌ترین درجات هنری خود رسیدند. این تکنیک‌های ساخت و تزیین علاوه بر این که در ساخت ظروف به کار می‌رفتند در زرگری و جواهر سازی نیز کاربرد داشتند. در این دوره نشاندن و جاسازی فلزات گران‌بها و زیبا در فلزات دیگر مورد توجه بوده است و در بیشتر آثار نشانده شدن قطعات نقره به صورت برجسته روی ظروف و اشیاء مفرغی دیده می‌شود. اکثر جواهرات این دوران، گوشواره‌ها و گردنبندهایی است که به شکل پرندگان و جانوران، ریخته‌گری شده‌اند.
به‌دلایلی که بیان شد ازجمله ذوب کردن زیورها برای ساخت مجدد، قاچاق آن‌ها و حفاری‌های غیر علمی از دوره‌ی آغازین ورود اسلام به ایران آثار بسیار کمی باقی مانده که آن ها هم در گنجینه‌ها نگهداری می شوند و تاریخ‌نگاری تعداد زیادی از آن‌ها با مشکل رو‌به‌رو می باشد. برای تخمین زدن زمان تاریخی این آثار، به کارشناسی دقیق نیاز است. در این زمینه می‌توان از روش مقایسه و تطبیق با آثار شناسنامه‌دار استفاده کرد.
برای توصیف و تحلیل دقیق آثار و تشخیص روش ساخت و تکنیک‌های تزیین اشیاء، مخصوصا زیورآلات، نیاز است که از روش مشاهده‌ی مستقیم استفاده شود. ولی به دلیل مبحث حفاظتی در درجه‌ی اول و نداشتن شناسنامه برخی آثار، مشاهده‌ی مستقیم از آن‌ها امکان پذیر نمی‌باشد. در مشاهده‌ی غیر مستقیم اشیاء نیز به دلیل دو بعدی بودن تصاویر، امکان دسترسی به قسمت‌هایی از اثر از پژوهشگر گرفته می‌شود.
آن چه که در این پژوهش جالب توجه است تصاویر موجود در سایت موزه ی متروپولیتن می‌باشد که علاوه بر داشتن شناسنامه‌ی کامل از آثار موجود، از تاریخ ساخت اثر حتی به صورت احتمالی تا مکان کشف و اندازه‌ی آن‌ها، دارای تصاویری چند بعدی از آثار می‌باشد که این خود به پیشبرد روند کار پژوهشگر کمک شایانی می‌کند. اتفاقی که در موزه‌های داخلی کمتر شاهد آن هستیم.
آن چه در سیر انجام این پژوهش از سه موزه‌ی نام برده شده برداشت گردید، این است که، موزه‌ی ملی ایران و موزه‌ی متروپولیتن به دلیل انجام کاوش‌های حفاری و باستان‌شناسی توانسته‌اند کارشناسی دقیقی بر روی آثار، بر اساس نتایج آزمایشگاهی انجام دهند و آن‌ها را از لحاظ زمان، تاریخ‌نگاری کرده و دارای شناسنامه کنند. اما آثاری چون زیورآلات موجود در موزه‌ی رضاعباسی که به صورت هدایایی در زمان پهلوی بوده و هم اکنون در گنجینه‌ی آن نگهداری می‌شود؛ از نظر تاریخ‌نگاری نیاز به زمان و کارشناسی دقیق دارند. لیکن می توان بر اساس مقایسه با آثاری شبیه به آن‌ها در موزه‌های دیگر به شناخت زمان و مکان احتمالی و تکنیک و ساخت آن‌ها پی برد.
بر اساس آن چه که بیان شد موزه‌های داخلی، به دلیل حفاظتی، امنیتی و درآمد‌زایی، آثاری چون زیورآلات را در گنجینه‌ها یا درون خود موزه‌ها نگهداری می‌کنند و برخلاف موزه‌های خارجی فاقد سایت خاصی برای نمایش آثار خود می‌باشند.
با پژوهش انجام گرفته، به طور خلاصه می‌توان گفت: دیدن زیورآلات موزه‌ی ملی ایران به دلیل تعمیرات قسمت آثار دوره‌ی اسلامی، به صورت مستقیم غیر قابل دسترس گردید. بنابراین به آرشیو عکس‌های این موزه و کتاب‌ها و مقالات و پایان نامه‌های محدودی که در مورد آن‌ها تحقیقاتی انجام شده بود مراجعه گردید.
موزه‌ی رضاعباسی به دلیل هدیه بودن آثار و نبود اطلاعاتی کافی در مورد تاریخ دقیق و ساخت زیورآلات موجود، به آرشیو موزه مراجعه گردید و با مقایسه‌ی آن‌ها با زیورهای موجود در دو موزه‌ی دیگر به توصیف و تحلیل آن‌ها پرداخته شد.
موزه‌ی متروپولیتن با وجود در دسترس نبودن برای مراجعه، با استفاده از سایت غنی آن و دیدن زیورآلات مربوط به دوره‌ی مورد نظر پژوهش، آثار انتخاب و مورد تجزیه و تحلیل از نظر ساخت و تکنیک و تاریخ آن‌ها قرار گرفت.
یکی از مشکلاتی که موجب کند شدن روند پژوهش گردید، در دسترس نبودن و ثبت نشدن و یا ارائه ندادن تحقیقات توسط پژوهشگران بوده است، که این خود موجب می شود پژوهشگران بعدی اطلاعات مربوط به تحقیق، در مورد یک موضوع انجام شده را برای چندمین بار از سر گرفته که این موضوع منجر به دوباره کاری و در جا زدن و همچنین تکرار مطالب از طرف کارشناسان می‌شود.
به امید آن که پژوهشگران ما با در دسترس گذاشتن مقالات خود در مکان‌های مورد تحقیق به پیشبرد اطلاعات در مورد آثار بر جا مانده از گذشته‌های این سرزمین کمک کرده و عدم مراجعه مجدد به منابع را تسهیل کنند.
فهرست منابع
کتاب ها:
– اتینگهازن، ریچارد و گرابر، الگ. 1378. هنر و معماری اسلامی (1). ترجمه‌ی یعقوب آژند. چاپ اول. تهران. انتشارات سمت.
– احسانی، محمد تقی. 1368. هفت هزار سال فلکاری در ایران. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
– اشتری، مهدی. 1381. نقش قالب در هنر. چاپ اول. مشهد. انتشارات جاودان خرد.
– افروغ، محمد. 1389. فلزکاری عصر سلجوقی و صفوی. چاپ اول. تهران. موسسه‌ی انتشاراتی جمال هنر.
– برند، باربارا. 1383. هنر اسلامی. ترجمه‌ی مهناز شایسته فر. تهران. موسسه‌ی مطالعات هنر اسلامی.
– بوکهارت، تیتوس. 1365. هنر اسلامی زبان و بیان. ترجمه‌ی مسعود رجب نیا. تهران. انتشارات سروش.
– پاکباز، رویین. 1378. دائرة المعارف هنر. تهران. فرهنگ معاصر.
– پوپ، آرتور ابهام. 1380. شاهکارهای هنر ایران. اقتباس و نگارش پرویز ناتل خانلری. چاپ دوم. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
– پوپ، آرتور ابهام و اکرمن، فیلیپس. 1387. سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز)، جلد ششم، فصل56، فلز کاری پس از آغاز دوره‌ی اسلامی. ترجمه‌ی علی حصوری. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
– توحیدی، فایق و توحیدی، سیاوش. 1390. مبانی هنرهای: فلزکاری، نگارگری، سفال‌گری، بافته ها و منسوجات، معماری، خط و کتابت. تهران. نشر سمیرا.
– جدی، محمدجواد. 1387. مهر و حکاکی در ایران. تهران. فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
– حداد عادل، غلامعلی. 1375. دانشنامه‌ی جهان اسلام. تهران. بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
– حسن بیگی. م. 1365. مروری بر صنایع دستی ایران. چاپ اول. تهران. چاپ خانه‌ی صنوبر.
– حیدرآبادیان، شهرام و عباسی فرد، فرناز. 1388. هنر فلزکاری اسلامی. چاپ اول. تهران. نشر سبحان نور.
– خلیلی، ناصر. 1386. مجموعه هنر اسلامی جلد 9 (انگشتری ها). تهران. نشر کارنگ.
– داوودی، نادر. 1381. آثار ایران در موزه‌ی متروپولیتن. تهران. نشر سازمان میراث فرهنگی کشور.
– دوری، کارل. جی. 1363. هنر اسلامی. ترجمه‌ی رضا بصیری. تهران. انتشارات یساولی.
– دیماند، موریس. اسون. 1365. راهنمای صنایع اسلامی. ترجمه ی عبدالله فریار. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
– رایس، دیوید تالبوت. 1375. هنر اسلامی. ترجمه‌ی ماه ملک بهار. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
– رضی، هاشم. 1379. حکمت خسروانی. تهران. انتشارات بهجت.
– زاوش، محمدی. 1375. کانی‌شناسی در ایران قدیم. تهران. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
– زکی، محمد حسن. 1363. تاریخ صنایع ایران. ترجمه‌ی محمد علی خلیلی. چاپ دوم. تهران. انتشارات اقبال.
– زمانی، عباس. 2535. تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی. تهران. انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
– شوالیه، ژان؛ گربران، آلن. 1379. فرهنگ نمادها: اساطیر، رویاها، رسوم و… جلد2. ترجمه‌ی سودابه فضایلی. تهران. انتشارات جیحون.
– ضیاء پور، جلیل. 1348. زیورهای زنان ایران از دیر باز تا کنون. تهران. انتشارات وزارت فرهنگ و هنر.
– عمید، حسن. 1362. فرهنگ فارسی عمید. چاپ هجدهم. تهران. انتشارات امیرکبیر.
– غیبی، مهرآسا. 1387. تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران. انتشارات هیرمند.
– غیبی، مهرآسا. 1391. 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی. تهران. انتشارات هیرمند.
– فراحمدی، نوشین. 1391. فیروزه. تهران. نشر پازینه موسسه ی فرهنگی انتشاراتی.
– فریه، ر . دبلیو. 1384. هنرهای ایران. ترجمه ی پرویز مرزبان. چاپ اول. تهران. نشر فرزان.
– کوپر، جین. 1386. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه‌ی ملیحه‌ی کرباسیان. تهران. انتشارات فرهنگ نشر نو.
– کونل، ارنست. 1347. هنر اسلامی. ترجمه‌ی هوشنگ طاهری. تهران. چاپخانه‌ی مستعل آزادی.
– کونل، ارنست. 1376. هنر اسلامی. ترجمه‌ی دکتر یعقوب آژند. چاپ اول. تهران. انتشارات اداره‌ی کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
– گریشمن، رمان. 1368. ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه‌ی محمد معین. چاپ اول. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
– گلاک،جی و گلاک، سومی هیراموتو. 2535. سیری در صنایع دستی ایران. تهران. انتشارات بانک ملی ایران.
– محمد پناه، بهنام. 1389. کهن دیار- جلد2. چاپ هفتم. تهران. انتشارات سبزان.
– منوچهر دانایی، محسن. 1376. فرهنگ گوهر شناسی. تهران. موسسه ی فرهنگی عابدزاده.
– نجیب اوغلو، گل رو. 1379. هندسه و تزیین در معماری اسلامی. ترجمه ی مهرداد بید هندی. تهران. انتشارات روزنه.
– . 1354. نقش صنایع دستی و روستایی در توسعه‌ی اقتصادی. انتشارات سازمان صنایع دستی ایران.
– وارد، ریچل. 1384. فلزکاری اسلامی. ترجمه‌ی دکتر مهناز شایسته فر. چاپ اول. تهران. انتشارات موسسه‌ی مطالعات هنر اسلامی.
– وولف، هانس ای. 1372. صنایع دستی کهن ایران. ترجمه‌ی دکتر سیروس ابراهیم زاده. تهران. انتشارات بنیاد.
– ویلسن، ج. کریستین. 1366. تاریخ صنایع ایران. ترجمه‌ی عبدالله فریار. تهران. انتشارات فرهنگسرا.
کتالوگ ها
– جمعی از کارشناسان موزه‌ی ملی ایران. 1392. نگاهی بر آرایه‌ها و زیورآلات در ایران(به روایت آثار موزه‌ی ملی ایران). انتشارات سفیران.
– رضایی نینا. 1390. نمایشگاه 34 برگ زرین. ترجمه‌ی خسرو سلطانی و معصومه احمدی. ناشر موزه‌ی ملی ایران با همکاری موسسه‌ی فرهنگی و هنری نقش و نگاه.
مقالات
– خزایی، محمد. 1385. نقش تزیینات هنر ساسانی در شکل‌گیری هنر اسلامی ایران در سده‌های سوم تا پنجم هجری. فصلنامه‌ی تحلیلی- پژوهشی نگره. شماره ی 2و 3. ص77.
– شیرازی، آیت الله زاده. 1362. بررسی هنر فلز کاری در دوران سلجوقی. فصلنامه‌ی هنر. شماره‌ی 3 . تهران. فرهنگسرای نیاوران. ص169
پایان نامه ها
– مهجور، فیروز. 1372. بررسی هنر فلزکاری نیشابور از صدر اسلام تا قبل از حمله ی مغول براساس گزارش‌های حفاری‌های علمی باستان‌شناسی و اشیاء مکشوفه. کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس. دانشکده ی علوم انسانی.
تحقیق
– گلشنی، نسرین. 1368. تحقیق پیرامون زیورآلات سنتی و محلی ایران از دیر باز تا کنون. ارائه شده به میراث فرهنگی.
سایت
– ملک. مهران،1390، اساطیر ایران www.agar.ir
– گالری هنر فریر. آمریکا. www.asia.si.edu – دهقانی، رضا. 1386. اسلام در ایران (قسمت سوم). سازمان تبلیغات اسلامی. www.ido.ir
www.Mandagarana.html
www.metmuseum.org
www.rasekhoon.net
– اداره ی کل میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان www.zanjan.ichto.ir
منابع تصاویر
– آرشیو موزه‌ی رضاعباسی
– آرشیو موزه‌ی متروپولیتن
– آرشیو موزه‌ی ملی ایران
– کتاب جلیل ضیاء پور و مهرآسا غیبی
– کاتالوگ‌ها
کارگاه عملی:
طراحی و ساخت زیورآلات براساس تکنیک و طرح دوره‌ی سلجوقی
ساخت زیورآلات با استفاده از نقش و طرح‌ها و تکنیک‌های دوره‌ی
