تهديد می‌نمايد: ديگر دوران اختصاص كودک به محيط خانواده و حاكميت مطلق خانواده به سر می‌آيد. كودكان و نوجوانان ضمن آن‌كه اعضای خانواده خود هستند اعضای جامعه خود نيز می‌باشند پس لازم است كه نهاد‌های عمومی جامعه نيز در بخشی از زندگی آن‌ها مداخله نمايد و به حمايت از آن‌ها بپردازد . در همين راستا قانون حمايت از كودكان و نوجوانان با تأخير و در تاريخ 25/9/81 به تصويب مجلس شورای اسلامی و در تاريخ 11/10/81 به تصويب شورای نگهبان رسيده است. اگر چه اين قانون حمايتی بسيار محدود و موجز می‌باشد باز هم می‌توان اميدوار بود تا بلكه قوانين كامل‌تری در اين خصوص تدوين و تصويب گردند.
1. 3. مفهوم و مصادیق سرپرست در قانون
قبل از پرداختن به بحث مسئولیت بهتر است ابتدا، مفهوم سرپرست را بررسی کنیم و اقسام آن را شرح دهیم.
1. 1. 3. مفهوم سرپرست
معنای لغوی سرپرست با مفهوم حقوقی آن یکسان است. سرپرست در لغت به معنای«مواظب و مراقب» آمده و یا «آن که عهدهدار مواظبت و نگهداری شخص، شیء یا مؤسسهای» باشد.258
در اصطلاح حقوقی، سرپرست به شخصی گفته میشود که نگهداری و مواظبت و اداره امور افرادی را که به لحاظ صغر سن، جنون یا سفاهت نیاز به سرپرست دارند، به عهده دارد.
قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست مصوّب اسفندماه سال 1353ش. در مادّه 2 سرپرستی را به منظور تأمین منافع مادّی و معنوی طفل برقرار کرده است و در مادّه 12 وظایف و تکالیف سرپرست و طفل تحت سرپرستی را از لحاظ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام، نظیر حقوق و تکالیف اولاد و پدر و مادر دانسته است و تبصره این مادّه، اداره اموال و نمایندگی قانونی طفل صغیر را به عهده سرپرست گذاشته است.
بر حسب اینکه منشأ تعهّد به نگهداری و مواظبت از مجنون و صغیر، قانون باشد یا اینکه این تعهّد از قرارداد نشأت گیرد، سرپرستی به «قانونی» و «قراردادی» تقسیم میشود. به همین دلیل، قسمت نخست مادّه 7 قانون مسئولیت مدنی مقرر داشته است: «کسی که نگهداری و مواظبت مجنون یا صغیر، قانوناً یا بر حسب قرارداد به عهده او می‌باشد…»259
2. 1. 3. تقسیم سرپرست از حیث ماهیت
سرپرست به دو گونه قانونی و قراردادی می‌باشد، و خود سرپرست قانونی خود به چند صورت می‌باشد که در ادامه شرح داده شده است.
1. 2. 1. 3. سرپرست قانونی
در صورتی‌که تعهد به نگهداری و مواظبت از صغیر ناشی از قانون باشد، در این صورت سرپرست را قانونی می‌گویند، مانند والدین، جد پدری، وصی و قیم.
اشخاصی که به موجب قانون به نگهداری یا مواظبت از مجنون یا صغیر مکلّف می‌باشند یا اشخاص حقیقیاند یا اشخاص حقوقی.
الف)اشخاص حقیقی
در بین اشخاص حقیقی افراد مختلفی به نگهداری از صغیر یا مجنون مکلّف می‌باشند که به ترتیب اولویت به معرّفی آنان میپردازیم:
1. پدر و مادر
نخستین کسانی که تکلیف به نگهداری از اطفال صغیر خود دارند، پدر و مادر هستند. مادّه 1168 قانون مدنی مقرر میدارد: «نگهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است».
2. جدّ پدری
طبق مادّه1180 قانون مدنی، طفل صغیر تحت ولایت قهری پدر و جدّ پدری خود می‌باشد. هم‌چنین است طفل غیر رشید یا مجنون در صورتی که عدم رشد یا جنون وی، متصل به صغر باشد.260
3. وصی
مادّة 1188 قانون مدنی مقرر داشته است:
هر یک از پدر و جدّ پدری بعد از وفات دیگری میتواند برای اولاد خود که تحت ولایت او می‌باشد، وصی معیّن کند تا بعد از فوت خود در نگهداری و تربیت آن‌ها مواظبت کرده و اموال آن‌ها را اداره نماید.261
با وجود این،اگر مادر در قید حیات باشد و عدم صلاحیت وی برای حضانت طفل اثبات نشده باشد، وصی دخالتی در نگهداری طفل صغیر نخواهد داشت و فقط در اداره اموال او دخالت می‌کند؛ این موضوع، از مادّه 1171 قانون مدنی به وضوح استنباط می‌گردد. ولیِّ قهری میتواند به جای یک نفر، چند نفر را به عنوان وصی تعیین کند. در صورت تعدّد اوصیا، باید مجتمعاً به وصیت عمل کنند مگر اینکه به هر کدام از آن‌ها استقلال عمل داده شده باشد.262 (مادّه 854 قانون مدنی.)
4. قیم
قیم هم مانند وصی در صورتی که مادر طفل صغیر زنده باشد، هیچ دخالت و مسئولیتی در نگهداری او ندارد و فقط اداره اموال طفل را عهدهدار است، لکن چنان‌چه مادر طفل زنده نباشد، نگهداری او نیز به عهده قیم است. بدیهی است که قیم هم مانند سایر سرپرستان در صورت تقصیر در نگهداری طفل، مشمول مادّه 7 قانون مسئولیت مدنی خواهد بود.
ب) اشخاص حقوقی
اشخاص حقوقی که به موجب قانون به نگهداری صغیر یا مجنون مکلّف می‌باشند، بسیار محدوداند. مانند بهزیستی، دبستان‌های دولتی …
2. 2. 1. 3. سرپرست قراردادی
اگر منشاء تعهد به نگهداری و مواظبت از صغیر با واسطه قرار داد باشد این سرپرست را قرار دادی می‌گویند. منشأ این نوع سرپرستی مستقیماً قانون نیست، بلکه قراردادی است که بین اولیای صغیر یا مجنون با شخص دیگری منعقد میشود. این قرارداد ممکن است کتبی باشد یا شفاهی، کوتاه مدت باشد یا طولانی. موضوع این قرارداد ممکن است مستقیماً نگهداری و مراقبت از صغیر یا مجنون باشد؛ مانند قراردادهایی که با تیمارستان‌ها و یا پرستارهای خصوصی برای نگهداری مجنون منعقد می‌گردد یا قراردادهایی که با مهد کودک‌ها و کودکستان‌ها برای نگهداری اطفال صغیر بسته میشود.263
2. 3. مسئولیت
واژه «مسئول» در لغت کسی است که از وی بازخواست و سؤال شود و در مقابل دیگران پاسخگوی فعل و یا ترک فعل خویش باشد.264
واژه مسئولیت در زبان عربی مصدر جعلی از «مسئول» است که هم در آیات قرآن،
{وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلاً }265
{وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ}.266
{وَ يَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتارِكُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ}267
هم در حدیث «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»268 «همه حامی و نگهبان زیردستان خود هستید و نسبت به آن‌ها باز خواست میشود» به کار رفته است.
در کتاب‌های فقهی اصطلاح عامی که تمام مسئولیت‌های حقوقی را شامل شود، عنوان نشده، در حقوق اسلامی معنای مسئولیت حقوقی را باید در کلمه ضمان جستجو کرد. اصطلاح ضمان در قرآن به کار نرفته است و لی معنی آن آمده، سوره یوسف/73،
{َالُواْ تَاللّهِ لَقَدْ عَلِمْتُم مَّا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِي الأَرْضِ وَمَا كُنَّا سَارِقِينَ}269
زعیم به معنای و کفیل است، ولی در احادیث به کار رفته است: «لیس علی الضامن غرم») جستجو کرد.270
در زبان عربی ضمان به معنای بر عهده گرفتن، ملتزم شدن و کفیل شدن آمده است.271
این واژه به معنی بازخواست و مجازات واقع شدن به دلیل انجام یا خودداری از انجام کاری به کار رفته است و با دو اصطلاح تکلیف و اهلیت در اصول مترادف است.272
شیخ انصاری ضمان را «بودن چیزی و خسارتی بر عهده شخص ضامن» می‌داند.273
«اصطلاح مسئولیت به مفهوم امروزی آن در حقوق خصوصی ساخته حقوقدانان قرن 19 فرانسه، به ویژه نویسندگان نخستین رساله‌های حقوقی می‌باشد که چون شرح ماده به ماده قوانین را کنار گذاشته و خواسته‌اند این رساله‌ها را به گونه‌ای منطقی و آموزشی طرح ریزی کنند، به ساختن مفاهیم کلی، كه زیر عنوان آن بتوانند مسایل حقوق موضوعه را شرح نمایند، نیاز پیدا کرده‌اند.»274
در قانون مدنی ایران در باب‌های او و دوم ق.م که در مورد عقود و معاملات است، مسئولیت دیده نمی‌شود. اما در مواردی از مواد ق. م در فصل دوم و مسئولیت‌های قیم و… و قوانین مختلف مانند قانون مسئولیت مدنی، قانون امور حسببی به کار رفته است.275
1. 2. 3. اقسام مسئولیت
مسئولیت‌ها به لحاظ منشاء و میزان متعددند: مسئولیت اخلاقی: در جایی که منشاء ایجاد مسئولیت عدم رعايت موازین اخلاقی فردی و یا اجتماعی باشد. مسئولیت مدنی: در جایی که منشاء ایجاد ارتکاب فعل یا ترک فعل زیان‌بار و ایجاد ضرر به دیگری شود. مسئولیت کیفری یا جزایی: جایی که منشاء ایجاد ارتکاب فعلی باشد که در قان جرم محسوب شود و برای آن مجازات تعیین شده باشد. مسئولیت قراردادی (عقدی): در جایی که منشاء ایجاد مسئولیت عدم انجام و یا تأخیر در انجام تعهدی که در قرارداد آمده، باشد.
از طرف دیگری ممکن است مسئولیت تنها جنبه فردی داشته باشد و تنها یک فرد مسئول عمل خویش باشد، یا تعدادی از افراد به طور مشترک پاسخگوی اعمال خویش باشند، و یا مسئولیت جنبه تضامنی داشته باشد.276
1. 1. 2. 3. مفهوم و ماهیت مسئولیت قراردادی
مسئولیت قراردادی التزام و تعهد قانونی متعهد متخلف به جبران خسارتی که در نتیجه او از انجام تعهد به متعهد‌له وارد شده است. در این نوع از مسئولیت وجود تعهد ناشی از قرارداد است که شخص را به انجام تعهد الزام می‌نماید و در صورت عدم انجام تعهد در سر رسید مقرر، باید خسارت ناشی از عدم اجرای آن را حکم قانون جبران نماید.277
1. 1. 1. 2. 3. شرایط تحقق مسئولیت قراردادی
شرایط مسئولیت قراردادی عبارتنداز:
1. لزوم وجود قرارداد
2. صحت قرارداد
3. خودداری از انجام قرارداد
4. ضرر
5. وجود رابطه عرفی بین ضرر وارده و تعهد متخلف.278
2. 1. 2. 3. مفهوم مسئولیت مدنی
مسئولیت مدنی عبارت است از: «التزام و تعهد قانونی شخص به جبران ضرر و زیانی است که در نتیجه مستند به او به دیگری وارد شده است» و منشاء است الزام و تعهد ممکن است قانونی باشد که چنین تعهدی را ضمان قهری یا مسئولیت مدنی معنای خاص گویند و یا به تعهد ارادی و قراردادی است که فرد منعقد می‌کند که تعهد قراردادی گفته میشود.279
«مسئولیت مدنی در مفهوم اصطلاحی عبارتست از: تعهد شخص به جبران خساراتی که در نتیجه عمل یا ترک منتسب و مربوط به وی به دیگران وارد میشود.»280
در حقوق مدنی «مسئولیت» به تعهد قانونی شخص گفته می‌شودکه ضرری به دیگری وارد کرده است، خواه ضرر وارده ناشی از تقصیر وی باشد یا اینکه از اعمال حق مشروع وی و یا حتی در برخی اوقات از عمل دیگری ناشی شود. بنابراین «مسئول کسی است که متعهد به رفع ضرر از دیگری باشد. در فقه اسلام نیز لفظ «ضمان» به این
معنا به کار رفته و مفهوم آن هر نوع مسئولیت می‌باشد. باید توجه داشت که آثار مسئولیت با توجه به نوع مسئولیت (مالی، کیفری، اخلاقی، فردی و اشتراکی) متفاوت است، بعضی مواقع شخصی که مسئول است تنها به تنبیه و عدم تکرار عمل یا اصلاح آن مکلف است، مانند اینکه شخصی عمل خلاف اخلاق مرتکب شود که در حد جرم قانونی نباشد، در بعضی مواقع مسئول جبران خسارت مادی و معنوی می‌باشد که به دیگری وارد کرده است مانند اینکه مال دیگری را تلف کرده باشد، در بعضی مواقع نیز شخص مسئول، ملزم به انجام تعهد خویش می‌گردد، مانند الزام فروشنده به تسلیم مبیع، هم‌چنین ممکن است فرد مسئول در صورتی که مرتکب عمل مجرمانه شود مانند سرقت، به تحمل کیفر و مجازات محکوم گردد.281
این مسئولیت در م یک قانون مسئولیت مدنی چنین تعریف شده است:
«هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال آزادی حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگری که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده، لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبرا خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد.»282
توجه به ماده یک قانون مسئولیت مدنی قلمرو مسئولیت مدنی از یک طرف شامل هر بی احتیاطی و یا عمل عمدی می‌باشد که موجب به وجود آمدن خسارت به دیگری شود و از طرف دیگر نوع زیان اعم از زیان جسمی جانی، به سلامتی افراد، خسارت به مال دیگری سلب یا محدود کردن آزادی اشخاص، هتک حیثیت از اشخاص دیگر و یا لطمه وارد ساختن اعتبار و شهرت تجارتی افراد و به طور کلی لطمه هر یک از حقوق افراد که توسط قانونی بیان شده است، خواه ضرر از نوع مادی یا معنوی باشد را شامل میشود و همه از مصادیق الزماتی هستند که بدون قرار (و به طور قهری) حاصل می‌شوند. نکته قابل توجه در تعیین قلمرو
