
صورتی که اختراع لاحق مکمل اختراع سابق باشد اختراع تکمیلی گفته میشود و ورقه اختراع تکمیلی، برای بهبود یک اختراع اعطاء میگردد. این اصطلاح در بند (4) مادة (1) کنوانسیون پاریس به کار رفته است. به موجب این بند منظور از ورقههای اختراع، شامل انواع مختلف اختراع صنعتی است که قوانین کشورهای اتحادیه آن را شناخته شده باشد مانند ورقههای اختراع وارداتی و ورقههای اختراع تکمیلی و ورقههای اختراع و گواهینامههای الحاقی و غیره.65
هر گونه اضافه نمودنه اختراع سابق الحاق نامیده میشود لکن اگر اختراعی موجب بهبود اختراع سابق باشد. اختراع تکمیلی نامیده میشود.
کشورهای پیشرفته در قوانین خود اختراع تکمیلی را به رسمیت شناختهاند و در فرضی صادر میگردد که مخترع بخواهد حق انحصاری موجود در یک اختراع مهم و سودآور را حتی پس از پایان اعتبار ورقة اختراع اصلی نیز ادامه دهد. در این فرض، مخترع تحت شرایطی میتواند تعداد زیادی از پیشرفتهای کوچک نسبت به اختراع اولیه اصلی را به ثبت برساند.
بدیهی است که پذیرش ثبت این اختراع برای کشورهای در حال توسعه بسیار خطرناک میباشد بالأخص در حوزة دارو که موجب میشود شرکتهای داروئی بزرگ این اختیار را داشته باشد که با یک بهبود جزئی در اختراع موفق به تحصیل اختراع تکمیلی شوند و از این طریق مدت حمایت از اختراع اصلی را اضافه کنند لذا در کشورهای در حال توسعه جهت مقابله با سوء استفاده فوق مدت اعتبار اختراع تکمیلی تا زمان اعتبار اختراع اصلی خواهد بود و فراتر از آن نمیرفت.
بند 2 مادة 28 قانون اختراعات سال 1310 اختراع تکمیلی را به رسمیت شناخته است لکن جهت جلوگیری از سوءاستفاده و تمدید مهلت اعتبار اختراع اصلی در مادة 35 آئیننامه اصلاحی قانون اختراعات مصوب 1310 آمده است ورقه اختراع تکمیلی تابع همان مقرراتی خواهد بود که برای ورقة اصلی معین شده است: ولی مدت اعتبار ورقة اختراع تکمیلی نمیتواند از مدت اعتبار ورقه اختراع اصلی تجاوز نماید. و مطابق مادة 37 آئیننامه مذکور امکان تقاضای ثبت اختراع تکمیلی توسط شخصی غیر از مالک اختراع اصلی پیشبینی شده است و امکان استفادة صاحب ورقة اختراع تکمیلی از اصلی و بالعکس منوط به توافق طرفین خواهد بودر مبحث حاضر بیشتر تکیه بر نقض حق اختراع توسط دارندة حق اختراع مکمل یا اصلی خواهد بود. علیرغم پیشبینی صریح ورقة اختراع تکمیلی در قانون اختراعات سال 1310 در قانون اختراعات مصوب سال 1386 از اختراع تکمیلی به صراحت مطلبی نیامده است.66
لکن آئیننامه قانون اختراعات مصوب 1386 به نحو مفصل در خصوص اختراع تکمیلی مقرراتی را وضع نموده است همانطوریکه بیان شد قانون اختراعات مصوب 1386 هیچ بیانی در خصوص اختراع تکمیلی ندارد لکن در آئیننامه به نحو مفصل اقدام به تعریف آن و بیان مقررات مربوط به آن مینماید مطابق مادة 64 قانون اختراعات مصوب 1386 وظیفه تهیه آئیننامه اجرائی قانون ثبت اختراعات، علایم تجاری و طرحهای صنعتی به سازمان ثبت اسناد و املاک کشور محول و وظیفه تصویب آن به ریاست قوة قضائیه تفویض گردیده بود آئیننامه صرفا میبایست کیفیت اجرای قانون را بیان نماید. نمیتاند متضمن قواعد اضافی بر قانون باشد. نظر به اینکه در قانون لفظی از اختراع تکمیلی نیامده است در آئیننامه امکان بیان قواعد آن بوده و به نظر میرسد در این خصوص آئیننامه قابل ابطال باشد. صرفنظر از مطلب فوق مطابق مادة 25 آئیننامه اجرائی قانون ثبت اختراعات، علایم تجاری و طرحهای صنعتی مصوب 1386 توسعه یا بهبود یک اختراع میتواند موضوع اظهارنامه تکمیلی نیز قرار گیرد مشروط بر اینکه مکمل و مبین همان اختراعی باشد که در اظهارنامه اصلی ادعا شده است و امکان ارائه اظهارنامه مستقل جهت ثبت اختراع تکمیلی نیز قید شده است اگر اختراعی تحت عنوان اختراع تکمیلی ثبت شود مطابق تبصرة 2 آئیننامه مأشور صدور گواهی نامه اختراع تکمیلی تابع همان مقرراتی خاهد بود که برای گواهینامه اصلی تعیین شده است ولی مدت اعتبار گواهینامه تکمیلی نمیتاند از مدت اعتبار گواهینامه اصلی تجاوز نماید لکن اگر اظهارنامه اختراع تکمیلی نه به عنوان یک اختراع مکمل بلکه به عنوان یک اختراع مستقل تقدیم شود تابع مقررات اختراع اصلی نخواهد بود و مهلت اعتبار آن مانند حق اختراعهای دیگر خواهد بود.
در صورتی که تقاضای ثبت اختراع تکمیلی توسط دارندة اختراع اصلی تقدیم شود در نحوة استفاده اشکالی ایجاد نمیشود لکن در صورتی که اختراع تکمیلی توسط شخصی غیر از دارندة اختراع اصلی ثبت شده باشد بهرهبرداری از اختراع تکمیلی توسط دارندة اصلی و بهرهبرداری از اختراع اصلی توسط دارندة اختراع تکمیلی منوط به توافق طرفین خواهد بود.
در صورت عدم توافق و استفاده هر یک از اشخاص فوق موضوع نقض مطرح میشود. نفس قانون اختراع ایجاد توازن بین حقوق مخترع و اجتماع میباشد در این خصوص نیز میبایست توازن بین حق دارندة اختراع اصلی و دارندة اختراع مکمل حفظ شود نظر به اینکه امکان سوءاستفاده هر یک از طرفین وجود دارد و نظر به اینکه مطابق اصل چهل قانون اساسی «هیچ کس نمیتواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد.» در موضوع حاضر برون رفت از مشکل راهکار پیشبینی شده در قسمت ح مادة 17 قانون ثبت اختراعات، علایم تجاری و طرحهای صنعتی مصوب سال 1386 میباشد. بند 1 قسمت ح مادة 17 مقرر میدارد: در صورتی که در یک گواهینامه اختراع ادعا شده باشد که بدون استفاده از یک اختراع ثبت شدة قبلی قابل بهرهبرداری نسبت به اختراع مؤخر نسبت به اختراع مقدم، متضمن پیشرفت مهم فنی و دارای اهمیت اقتصادی قابل توجه باشد ادارة مالکیت صنعتی به درخواست مالک اختراع مؤخر پروانه بهرهبرداری از اختراع مقدم را در حد ضرورت، بدون موافقت مالک آن صادر میکند.
شایان ذکر است که مطابق مطالب فوق در صورتی که دارندة اختراع تکمیلی درخواست صدور مجوز اجباری جهت بهرهبرداری از اختراع اصلی را نموده باشد دارندة اختراع اصلی نیز میتواند مطابق بند 2 قسمت ح مادة 17 درخواست صدور پروانه اجباری جهت بهرهبرداری از اختراع تکمیلی را نماید واِلا در صورتی که برای دارنده اختراع تکمیلی پروانه اجباری صادر نشده باشد دارندة اختراع اصلی نیز چنین حقی نخواهد داشت. و احتمال دارد از طریق دیگر بتواند پروانه اجباری را تحصیل نماید.
برخلاف اختراع اصلی که دو حق علی حده به دارندة آن اعطا میکند (1- استفادة 2- منع دیگران) به نظر میرسد دارندة اختراع تکمیلی صرفا یک حق دارد و آن حق منع دیگران است و جهت استفاده میبایست موافقت دارندة اختراع اصلی را جلب نماید و در صورت نقض اختراع مکمل به نظر میرسد که دو نفر مدعی باشند یکی دارنده اختراع تکمیلی و دیگری دارنده اختراع اصلی که هر یک مستقلا میتوانند اقامه دعوی و درخواست خسارت نمایند. در کنوانسیون پاریس اختراع الحاقی نیز پیشبینی شده است که در تعریف آن گفته شده این نوع ورقه اختراع، برای اضافاتی که در اختراع ثبت شده قبلی صورت گرفته صادر میگردد و برخلاف اختراع تکمیلی، نیاز نیست که موجب بهبود اختراع قبلی شود.67
بند دهم: نقض قریبالوقوع
نظر به اینکه مطابق مادة 61 قانون ثبت اختراعات، علایم تجاری و طرحهای صنعتی سال 1386 اعمال مندرج در مادة 15، اگر بدون موافقت مالک حق اختراع ارتکاب شود قابل مجازات میباشد و نظر به اینکه در بند (ب) مادة 15 اعمالی که ممکن است منجر به تعهدی به حق مخترع شود قابل شکایت به دادگاه اعلام شده به نظر میرسد شروع به جرم یا همان نقض قریبالوقوع قابل مجازات باشد.
مطابق مادة 122 قانون مجازات اسالمی مصوب 1/2/1391 «هر کس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن نماید، لکن به واسطه عاملی خارج از ارادة او قصدش مطلق بماند قابل مجازات خواهد بود.» و مطابق مادة 123 همان قانون «مجرد ارتکاب جرم و یا عملیات و اقداماتی که فقط مقدمه جرم است و ارتباط مستقیم با وقوع جرم ندارد، شروع به جرم نیست و از این حیث قابل مجازات نمیباشد.»
تمیز و تشخیص افعالی که شروع به اجرای جرم به شمار میرود از اقداماتی که فقط مقدمه جرم بوده و ارتباط مستقیم با وقوع جرم ندارد همیشه آسان نیست. نظریه عینی و ذهنی از جمله نظریههای است که جهت تمیز اعمال مقدماتی از شروع به اجرا بیان شده است. مطابق نظریه عینی شروع به اجرا از زمانی تحقق مییابد که فاعل یکی از افعالی را که در تعریف قانونی جرم آمده است، چه به عنوان عنصر تشکیلدهنده و چه به عنوان کیفیت مشدد جرم مرتکب شود. به این ترتیب، سایر اعمالی که در تعریف قانونی جرم نیامده است، بنابراین نظریه در شمار اعمال مقدماتی است. برای مثال در صورتی که اختراع فرآورده باشد واردات آن منحصرا میبایست توسط مالک یا با موافقت ایشان انجام شود و اگر کالائی در گمرک باشد و در حال وارد شدن به کشور باشد و مالک حق اختراع از این موضوع مطلع و اقامه دعوی نماید به نظر میرسد، ورود کالا از مبای به گمرگ شروع به اجرا تلقی و مطابق مادة 123 قانون مجازات اسلامی قابل مجازات میباشد.
مطابق نظریه ذهنی، شروع به اجرا توسل به افعالی است که مبین ارادة قطعی و تصمیم جازم فاعل بر ارتکاب جرم باشد. به بیان دیگر، هر فعلی که مرتکب اراده کرده باشد که فورا به مقصود برسد شروع به اجرای جرم تلقی میگردد و نظریه سومی نیز پیشنهاد شده که ترکیبی از نظریه عینی و نظریه معطوف به وضع روانی مرتکب است. بنابراین نظریه برای تمیز اعمال مقدماتی از شروع به اجرا باید میان افعال «متقن»68 و «مشکک69» فرق گذاشت. شروع به اجرا عملی است که بدون ابهام، مجرم قصد سوء مرتکب است و با جرم پیوندی آشکار و نزدیک دارد. حال آنکه اعمال مقدماتی مبهم و قابل تفسیر است.70 برای مثال اگر خرید مواد اولیه صرفاً و منحصراً جهت ساخت موضوع گواهی حق اختراع کاربرد داشته باشد و کاربرد دیگری از آن متصور نباشد به نظر میرسد شروع به اجرا تلقی و نقض قریب الوقوع باشد و مطاق مادة 61 قانون ثبت اختراع قانون مجازات لکن اگر مواد اولیه خریداری شده قابل استفاده برای دیگر موارد نیز باشد از جمله برای ساخت موضوع گواهینامه اختراع نیز کاربرد داشته باشد در این صورت نقض قریبالوقوع نخواهد بود و قابل مجازات نیست.
مطابق مطالب فوق صرفاً شروع به اجرا که قطعاً منجر به نقض حق اختراع خواهد شد نقض قریبالوقوع تلقی و قابل مجازات است و صرف اعمال مقدماتی که ارتباط مستقیم با نقض ندارد جرم نیست و قابل مجازات نخواهد بود.
هر چند جرم محال و عقیم را مانند شروع به جرم قابل مجازات میدانند لکن تفاوت شروع به جرم و جرم محال آن است که اولاً: در جرم محال، مانع موفقیت متهم، مانعی سلبی است، اما در شروع به جرم این مانع ایجابی و وجودی است ثانیاً در جرم محال، متهم آنچه را که میتوانست و میخواست، بدون مزاحمت و ممانعت عامل دیگری انجام داده است و ناکامی او مستند به ضعف رفتاری خود او است، در حالی که در جرم شروع به جرم، متهم آنچه را که میخواست، به علت مزاحمت خارجی نتوانست که انجام دهد و ناکامی وی مستند به عمل او نیست.
تفاوت جرم عقیم با شروع جرم آن است که اولا: همچنبن جرم محال مانع در تحقق جرم عقیم، مانعی سلبی و عدمی است اما مانع تحقق در شروع به جرم، مانعی ایجابی و وجودی است ثانیاً: در جرم عقیم، متهم عملیات اجرایی را تا جایی پیش برده که هیچ امیدی برای انصراف ارادی وی از تلاش جهت تحقق جرم اصلی، باقی نمیماند، اما اقدامات متهم در شروع به جرم، تا جایی پیش رفته است که امید بازگشتگ قصد و انصراف ارادی وی از تعقیب جرم اصلی وجود دارد.71
مطابق مادة 124 قانون مجازات اسلامی اگر کسی شروع به جرم نماید و به ارادة خود آن را ترک کند به اتهام شروع به جرم تعقیب نمیشود مگر اینکه مقدار اعمالی که انجام داده باشد جرم مستقل تلقی شود و مطابق مادة 122 قانون مجازات اسلامی اگر به واسطه عامل خارجی ارادة و قصد او معلق بماند (جرم معلق) شروع به جرم محسوب و مطابق تبصره همان ماده اگر ارتکاب جرم غیرممکن باشد (جرم محال) در حکم شروع به جرم
