نمودم) عمل صالحى انجام دهم! (ولى به او مىگويند:) چنين نيست! اين سخنى است كه او به زبان مىگويد (و اگر بازگردد، كارش همچون گذشته است)…»
در نهایت عقل در اولین فرصت باید از نفس عهد و پیمان بگیرد که اصلا به جانب گناه نرود. اگر چنین عهدی از نفس نگیرد قطعا در گودال گناه خواهد افتاد و به سرکشی خود که مطابق فطرت اوست، ادامه میدهد:62
(إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّي)63
«كه نفس (سركش) بسيار به بديها امر مىكند؛ مگر آنچه را پروردگارم رحم كند!»
1-7-8-2- مراقبه
مراقبه، مرحله بعد از مشارطه است. بعد از مشارطه و شرط گذاری با نفس باید مراقب او بود تا تخلف نکند. همانطور که خداوند مراقب بندههای خود است، ما هم باید مواظب بندهی خود یعنی نفس خود باشیم.64
مراقبه از ماده «رقب» به معنی مواظب بودن و زیر نظر گرفتن است و مقصود آن است که انسان پس از مشارطه برای جلوگیری از شکسته شدن این پیمان به طور مداوم مراقب پاکی خویش باشد و بر عهد و پیمان خود بایستد و به وسوسههای شیطان و نفس، دل نسپارد و از شر آنها به خدا پناه ببرد و خدا را مراقب خود بداند. انسان باید در طول روز مراقب اعمال خود باشد. این مرحله از حساس‌ترین مراتب سیر و سلوک به شمار میرود. قرآن مجید بر این نکته تأکید دارد که خداوند بر احوال و اعمال شما نظارت دارد: (إِنَّ اللَّهَ كاَنَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا)65
« خداوند، مراقب شماست.»
(أَ لَمْ يَعْلَم بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى)66
«آيا او ندانست كه خداوند (همه اعمالش را) مىبيند؟»
کسی که از آیه فوق درس گرفته باشد، همواره خدا را ناظر بر کارهای خود می‌داند و از غفلت و گناه دوری می‌وزرد.
امام علی(ع) مى فرماید: «هر کس که درونش بازدارنده‌اى داشته باشد، از جانب خدا برایش حافظى گمارده مى شود.»67
اگر کسی خدا را برخود شاهد و ناظر بداند و خود را در محضر خدا بداند و به این مطلب اعتقاد پیدا کند، هرگز دستش را به گناه و آلودگی‌ها نمی‌آلاید. کسی که به (… وَ اللَّهُ شهَِيدٌ عَلىَ مَا تَعْمَلُون)68
« … و خدا گواه است بر اعمالى كه انجام مىدهيد!»
و (…هُوَ مَعَكمُْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِير)69
«هر جا باشيد او با شما است، و خداوند نسبت به آنچه انجام مىدهيد بيناست!»
اعتقاد دارد هرگز به دنبال گناه نمی‌رود.
امیرالمؤمنین (ع) میفرماید: «فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً رَاقَبَ رَبَّهُ وَ تَنَكَّبَ ذَنْبَهُ وَ كَابَرَ هَوَاهُ وَ كَذَّبَ مُنَاهُ امْرَأً زَمَّ نَفْسَهُ مِنَ التَّقْوَى بِزِمَامٍ وَ أَلْجَمَهَا مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهَا بِلِجَامٍ فَقَادَهَا إِلَى الطَّاعَةِ بِزِمَامِهَا وَ قَدَعَهَا عَنِ الْمَعْصِيَةِ بِلِجَامِهَا…»70
(خدا رحمت كند آن بندهاى را كه نگران پروردگار خود باشد و از گناه پهلو تهى كند و با تمنّاى دل بستيزد و آرزوى خود را به دروغ نسبت دهد؛ بندهاى كه نفس خود را به مهار پرهيزگارى لگام زده، و با لگام ترس از پروردگار خود، بر دهانش دهنه نهاده است و مهارش را به سوى طاعت خدا كشانيده و با دهنهاى كه بر آن زده از نافرمانى بازش داشته…)
مراقبه در دو مورد استعمال میشود: یکی اینکه انسان نفس خود را زیر نظر بگیرد و دیگری آنکه خداوند، هر انسان بلکه هر موجودی را زیر نظر دارد. سالک باید به هر دو معنا توجه کامل داشته باشد و اعمال خود را زیر نظر بگیرد و هیچ آنی از آن غافل نباشد؛ زیرا ممکن است با غفلتی کوتاه و یا یک بیتوجهی گذرا، در دام گناه بیفتد.71
سالک الی الله باید از اولین قدم که در راه میگذارد تا آخرین قدم، خود را از مراقبت خالی نداند و این از لوازم حتمی سالک است. باید دانست که مراقبت دارای درجات و مراتبی است؛ سالک در مراحل اولیه یک نوع مراقبهای دارد و در مراحل دیگر انواع دیگری، هر چه به کمال میرود و طی منازل و مراحل میکند مراقبت او دقیقتر و عمیقتر خواهد شد، به طوریکه آن درجات از مراقبت (اگر بر سالک مبتدی تحمیل شود) از عهده آن برنیامده و یک باره سلوک را بر زمین میگذارد و یا هلاک میشود. ولی اگر رفته رفته و در اثر مراقبه درجات اولیه را طی کند، میتواند درجات عالیه از مرقبه را در مراحل بعدی به جا آورد و در این حالت بسیاری از مباحات در منازل اولیه بر او حرام و ممنوع میگردد.72
1-7-8-3- محاسبه
بعد از مراقبت محاسبه لازم است، سالکان راه خدا همانطور که در صبحگاهان با خود عهد و پیمان میبندند ساعتی را به محاسبه و بازنگری در اعمال روزانه باید در نظر بگیرند. محاسبه یعنی حسابرسی و بازنگری نسبت به گذشته و تعهد نسبت به آینده.73
برای تهذیب نفس لازم است از اعمال روزانه حسابرسی به عمل آید. همانطور که تاجر در آخر هر روز یا هر ماه و یا هر سال، به حساب سرمایه و تجارت خود میرسد تا ببیند سود برده یا زیان، سالک راه حق باید در هر شب به حساب اعمال و کارهایی که در روز انجام داده، رسیدگی کند تا ببیند آیا نفس به تعهدات خویش عمل کرده یا خیر و آیا در روزی که بر او گذشته سود برده یا زیان؛74
امام علی (ع) می فرماید: «هر کس نفس خود را به حساب بکشد، بر عیوبش آگاه میگردد و به گناهانش پی می‌برد، پس از گناهانش توبه میکند و عیوبش را اصلاح می‌نماید.»75
امام صادق (ع) میفرماید: «مَنِ اسْتَوَى يَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُون»76
(هر کس دو روزش مساوی باشد مغبون است.)
در این مرحله انسان باید عملکرد نفس را در زمینه خوبیها و بدیها، اطاعت و عصیان، خدا پرستی و هوا پرستی دقیقا مورد محاسبه قرار دهد و اگر مرتکبب خلافی شده بود نفس خویش را مؤاخذه کند و اگر طاعتی انجام داده بود بر آن بیفزاید.77
در روایات اهل بیت (ع) به این مسئله عنایت مخصوصی شده است. در اینجا به چند روایت آموزنده اشاره میکنیم:
رسول خدا (ص) می فرماید: «حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوا أَعْمَالَكُمْ بِمِيزَان»78
(به حساب نفستان برسید پیش از آنکه به حسابتان برسند و خودتان را بسنجید.)
امام کاظم (ع) میفرماید: «لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْم»79 (از ما نیست کسی که هر روز به حساب خود نمیرسد.)
امام صادق (ع) میفرماید: «فَحَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا عَلَيْهَا فَإِنَّ لِلْقِيَامَةِ خَمْسِينَ مَوْقِفاً كُلُّ مَوْقِفٍ مِقْدَارُهُ أَلْفُ سَنَة»80
(پس به حساب خود برسید پیش از آنکه به حسابتان برسند. همانا برای قیامت پنجاه ایستگاه بازرسی است که توقف در هر ایستگاه هزار سال طول میکشد.)
از مجموع این احادیث بر میآید که اگر انسان بخواهد در مسیر تهذیب نفس قدم بردارد باید به یک یک اعمال خود رسیدگی کند و آنها را مورد محاسبه قرار دهد. با این محاسبه میتواند اعمال زشت و ناپسندی را که انجام داده به خود گوشزد کند و روزهای بعد از تکرار آن بپرهیزد.81
1-7-8-4- معاتبه (توبیخ نفس)
پس از این که انسان کارهای خویش را با دقت محاسبه کرد چنانچه ببیند نفس مرتکب خلافی شده و خطاهایی از او سرزده، باید خود را سرزنش و توبیخ کند؛ زیرا اگر در مقابل کارهای خلاف هیچ واکنشی نشان ندهد، مراحل قبلی بدون اثر خواهد بود، بلکه نتیجه معکوس میدهد و نفس با جرأت و جسارت بیشتری مرتکب خلاف میشود. خداوند متعال تا آن حد به این مسئله اهمیت داده که آن را «نفس لوّامه» نامیده و به آن در قرآن سوگند یاد کرده، انجا که میفرماید: (وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَة)82
«و سوگند به (نفس لوّامه) و جدان بيدار و ملامتگر (كه رستاخيز حقّ است)»
در این مرحله، یکی از مجازاتهای نفس محروم کردن خود از لذایذ مباح زندگی در مدت معین و یا اجبار به انجام کارهای دشوار نظیر نماز مستحب در شبهای سرد زمستان و روزه گرفتن در روزهای گرم و دشوار است.83 معاتبه دو مرحله دارد:
1- انتقاد از خود
2- توبه و جبران گذشته
در مرحلة نخست باید از نفس لوّامه الهام گرفت و خود را توبیخ و سرزنش کرد. در حالات مرحوم آیت الله بروجردى (ره) نقل شده که ایشان هر گاه عصبانى مىشد، علاوه بر این که از شخص عذرخواهى مى نمودند، نذر داشتند که فردا را روزه بگیرند.84
اما مرحله دوم، توبه و استغفار است. راه توبه و جبران گناه همیشه براى بندگان باز است و پیامبر اکرم(ص) مى فرماید: «براى هر دردى دارویى است و داروى گناهان، استغفار مى باشد.»85
پس از محاسبه لازم است نفس به خاطر عمل زشتی که انجام داده، تنبیه و مجازات شود تا از تکرار آن جلوگیری گردد. امام علی (ع) میفرماید: «هر کس نفس خود را برعیب‌ها و گناهان توبیخ کند، از افزایش گناه دوری خواهد کرد.»86
اولیای الهی به منظور تنبیه و تأدیب خویش، تکالیف و انجام اموری را برخود لازم می‌کردند، از قبیل شب زنده داری، گرسنگی، روزه داری و کم گویی.
اگر این مراحل چهارگانه به خوبی طی شود، دیگر جایی برای صفات رذیلهای مثل دزدی، تکبر، نخوت، تقلب و … باقی نمیماند و نفس انسان از هر گونه پلیدی پاک میشود و انسان میتواند اخلاق مذموم خود را به اخلاق محمود تبدیل کند.87
1-8- چگونگی تهذیب نفس
برای اقدام در خودسازی و جهاد بانفس به چند نكته اساسی باید توجه نمود:
۱- همان گونه كه در تربیت و سلامت بدن، ریاضت و ورزش لازم است، در خود سازی و تهذیب نفس نیز ریاضت و مبارزه با نفس ضرورت دارد.
۲- همان گونه كه در پرورش اندام، از نرمش و فعالیتهای ساده و اندك آغاز میشود و به تدریج به ورزشهای سنگینتر وارد میشوند، در تربیت روح نیز باید از اندك شروع كرد و به تدریج به مراحل بالاتر رسید.
۳- همان طور كه در ورزش بدنی، تداوم واستمرار لازم است، در ریاضت نفسانی نیز تداوم، شرط رسیدن به مقصد است. قرآن میفرماید:
(إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا…)88
«به یقین كسانی كه گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل میشوند كه نترسید و غمگین مباشید…»
امام علی(ع) میفرماید: «قَلِيلٌ مَدُومٌ عَلَيْهِ خَيْرٌ مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ مِنْه»
(چيز اندك كه با اشتياق تداوم يابد، بهتر از فراوانى است كه رنج آور باشد.)89
در حدیث دیگری امام باقر(ع) میفرماید: «أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا دَاوَمَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَلَّ»90 (محبوبترین كار نزد خدا، آن است كه انسان بر آن مداومت كند هر چند اندك و ناچیز باشد.)
۴- چنان كه در سلامت جسم، فعل و ترك (دارو و پرهیز) هر دو با هم مؤثر است، در سلامت و تهذیب روح نیز فعل و ترك هر دو لازم است، بنابراین در کنار عبادتها، باید دوری از محرمات و مکروهات نیز جدی گرفته شود. و چه بسا که ترکها، مهمتر نیز باشند. عالمان علم اخلاق می‌گویند: برای خودسازی ابتدا باید رذائل اخلاقی و اخلاق بد را از خود دور كرد، سپس‌درخت پاكی نشاند. بدیهی است با وجود صفاتی مانند حسد و كبر و خودپسندی و خودخواهی و شهوت رانی، دست‌رسی به صفات پسندیده و انجام اعمال خیر بسیار مشكل خواهد بود.
۵- مهمترین چیزی كه درجمیع مراحل باید رعایت شود، نیت و حضور قلب و اخلاص است. خداوند در قرآن بر این نكته تأكید دارد كه در مسیر دین و پرستش بایستی اخلاص داشته باشید:
(وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ…)91
«به آنها دستوری داده نشده بود جز این كه خدا را با كمال اخلاص پرستش كنند…»
۶- یکی از امور مهم، محاسبه اعمال و كردار خود است. هر كسی كه در این راه قدم‌برمی‌دارد، باید در اعمال و رفتار خود دقت كند و مراقب آنها باشد و اگر دچار گناهی شد، توبه كند.92 در روایت‌آمده است: «فَحَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا» 93
(به اعمالتان رسیدگی كنید، قبل از این كه در روز قیامت به آن‌رسیدگی شود.)
