با دقت بسیار مسایل زمان خود را مورد توجه قرار داده است (پورحسن دارابی، 1391: 35).
یكی از كسانی كه بسیار به یاری روزنامه شتافت، معین الملك سفیر ایران در عثمانی بود. او در اصل فردی اصلاح طلب بود از سال1290 به عنوان سفی ایران در عثمانی انتخاب شد و تا سال 1308 در این سمت باقی ماند. یكی از خدمات بزرگ وی نامه نگاری های متعدد او با دولت ایران بود كه باعث شد تا دولت ایران كمك های فراوانی به روزنامه اختر بكند. 16 سال از 22 سال انتشار اختر در زمان این سفیر روی داد (ابراهیمی، 1386: 273-274). روزنامه اختر در چاپخانه‌ای منتشر می شد كه میرزا محمد طاهر تبریزی پیش از انتشار اختر آن را تاسیس كرده بود. در این چاپخانه علاوه بر اختر كتاب های بسیاری به زبان فارسی منتشر می شد. اداره اختر در محله «خان والد» بود.این محله محل تجمع و اسكان ایرانیان مقیم استانبول بود. طبق آمارهای موجود 788 نسخه از روزنامه برای مشتركین آن ارسال می شده است (ابراهیمی، همان).
اختر در ابتدا هر هفته به استثنای روزهای جمعه و یكشنبه منتشر می شد. پس از مدتی هفته ای دوبار منتشر می شد و پس از آن انتشار خود را به هفته ای یك بار محدود كرد. در میان نویسندگان اختر نام‌های مطرحی را میتوان دید. از جمله مهمترین این نویسندگان می توان به میرزا یوسف مستشارالدوله، میرزا حسین خبیر الملك، میرزا حبیب اصفهانی، میرزا آقاخان كرمانی، احمد روحی، علمیمحد خان كاشانی ناشر پرورش و طالبوف اشاره نمود.در زمان انتشار روزنامه اختر، استانبول پایتخت جهان اسلام و مركز تحول و تفكر جدید در جهت مدرنیزه شدن بود. این شهر به نوعی مركز كسانی بود كه در اندیشه نوآوری در اسلام بودند. به تعبیری می توان گفت كه استانبول مركز فرهنگی جهان اسلام بود (ناصری،1386: شماره 86). از این رو اختر نیز به شدت متاثر از پیشرفت مغرب زمین بود.دیدگاه سیاسی اختر رویاروی استبداد شرقی ناصر الدین شاه بود. یكی از بحث هایی كه اختر در مدت 20 سال انتشار خود دنبال می كرد، موضوع جمهوریت است. در اختر به محاسن جمهوریت اشاره می شد و توضیح داده می شد كه نظام جمهوری نظامی بسیار مطلوب است مشروط به اینكه مردم آگاهی لازم را داشته باشند. به همین دلیل است كه پس از طرح این مسئله در مورد ضرورت آموزش و پرورش یا تعلیم و تربیت بحث می كند (ناصری، همان).
علاوه بر این روزنامه اختر كه 32 سال پیش از انقلاب مشروطه منتشر می شد، جایگاه ویژه ای در ایجاد تفكر پارلمانی داشت. این نشریه در كنار نظریه پردازی از انواع مجالس گوناگون در كشورهای مختلف نظیر مجلس شورا، مجلس سنا؛ شورای شهر و غیره سخن به میان می آورد (نصر، 1386: 57).
این روزنامه نخستین روزنامه معتبر فارسی است که در خارج از ایران و در شهر استانبول منتشر شده است. اختر را آغازگر مطبوعات برون‌مرزی آزاد و پدر روزنامه قانون به حساب آورده‌اند، زیرا که همین روزنامه بود که نخستین بار از قانون و قانون‌خواهی سخن به میان آورد. و در میان مطبوعات فارسی‌زبان چاپ خارج دوره استبداد قاجاری، از اهمیت خاصی برخوردار بوده، در طی دوران بیش از 22 ساله انتشار خود، روزنامه‌نگاری در ایران را وارد مرحله نوینی نموده، به نضج‌گیری آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی در محافل روشنفکری ایران و نشر اندیشه‌های تجددخواهانه در کشور کمک شایانی کرده است. کسروی تأثیر آن را چنین ارزیابی می‌کند: «روزنامه را در ایران نخست دولت برپا کرد و روزنامه‌های نخستین رسمی بودند. از زمان ناصرالدین شاه روزنامه‌ای به زبان فارسی که دولتی نبوده تنها اختر را میتوان نام برد که در استانبول چاپ میشد. گفتارهای این روزنامه مایه بیداری کسان بسیاری گردیده» (کسروی، 1319: 44).
روزنامه اختر سرآغاز موج نوین روزنامه‌نگاری متعهد و مسئول بود. این روزنامه، مطبوعات ایران را از چارچوب تنگ ژورنالیسم دولتی ایران بیرون کشید و باعث تولد ژورنالیسم سیاسی-مردمی شد. اختر همراه دیگر روزنامه‌های مترقی و آزادیخواه خارج از کشور، صدای اعتراض روشنفکران ایران و مخالفان استبداد و استثمار را هر چه رساتر بلند کرد و حلقه ارتباط بین مبارزان برون‌مرزی را با کوشندگان درون‌مرزی استوار و پابرجا نگه داشت (کهن، 1362: 488).
اختر نشریه‌ای مترقی بود و نقشی بزرگ در بیداری ایرانیان داخل و خارج کشور داشت. این روزنامه چنان اهمیتی در ایران کسب کرد که کلمه اختر به موزعین اطلاق میشد و در مجامع و محافل اخبار وقایع جاری به استناد روزنامه مزبور مورد بحث قرار می گرفت. برق تمدن از صفحات اختر بر قلوب مردم میتابید و ذوق روزنامه خواندن را در جامعه این روزنامه پدید آورد. نکته عجیب آنکه اختر به مرور زمان چنان شهرتی در قفقازیه، ایران، ترکیه، هندوستان، عراق و دیگر نقاط به هم زد که در بعضی از نواحی قفقازیه مردم عوام که روزنامه خواندن را نجس و گناه دانند خواص را که به خواندن روزنامه مذکور اشتیاق داشتند، اختری مذهب می‌نامیدند و بدین طریق «اختر» را آیینی می‌دانستند (رجائی، 1380: شماره 21).
اختر که آغازگر موج نوین روزنامه نگاری و از دستاوردهای آزادیخواهان مهاجر شمرده شده، با نشر مقالاتى در ستیز با استبداد و مظاهر آن، نقشى بزرگ در بیداری ایرانیان داخل و خارج کشور داشته است. مقالات و گزارشهای جسورانه این روزنامه درباره موضوعاتى چون آزادی، قانون، بدرفتاری پلیس با مردم، اوضاع نابسامان وزارتخانه‌های ایران، انتقاد از روزنامه‌های دولتى ایران، تفسیر محتوای فرمایشى آنها و نیز نشر نامه‌های مردم در اعتراض به این نوع مقاله‌ها، گزارش رویدادهای مهم کشوری مانند واگذاری امتیاز توتون و تنباکو، فروش سواحل جنوب شرقى بحرخزر به دولت روسیه، آشنا ساختن مردم با اوضاع جهان از طریق چاپ اخبار تلگرافى کشورهای دیگر و جز آنها، همه بیانگر گرایشهای سیاسى‌اجتماعى، بى پروایى و شیوة عمل گردانندگان آن بود (سیاح، 1346: 225).
یحيي دولت آبادي اختر را يگانه آيينه‌اي براي انعكاس افكار بيداران ملت به زبان فارسي مي‌داند. حامد الگار هم معتقد است روزنامه اختر بدون شك متأثر از جرايد ترك بود كه در دهه قبل در آنجا بسط و توسط يافته بودند (آدمیت، 2535: 69). اختر خوانندگان فراواني در ايران عثماني، هند و قفقاز داشت و نمايندگي‌هاي متعددي را تأسيس كرده بود. محتويات اختر شامل مطالبي دربارة حكومت قانون، آموزش و پرورش جديد، سياست خارجي، نقش دولت‌‌هاي روس و انگليس، وضعيت امپراتوري عثماني، و وضعيت داخلي ايران بود (ذاکر، 1369: 39…44). محتويات اختر، به ويژه مقالات ميرزا مهدي و محمدطاهر، عامل مهمي در بسط و توسعه افكار جديد در ايران بود. تأثير روزنامه اختر به حدي بوده است كه تقي‌زاده آن را در كنار مطالعه آثار طالبوف تبريزي و ميرزا ملكم‌‌خان، در رديف عوامل مؤثر بر طرز فكر خود قرار مي‌دهد و مي‌نويسد كه مطالعه مرتب روزنامه اختر به حدي در شكل دادن افكار من مؤثر بود كه در سال 1316 ق. حوزه‌اي از اشخاص متجدد در تبريز تشكيل داديم (آبراهامیان، 1380: 96). همچنين انتشار اختر در عثماني سبب شد تا عده‌اي از آزاديخواهان ايراني مهاجر در استانبول به دور هم گرد آيند. دولت عثماني هم به دليل مخالفت با حكومت ايران، اجازه فعاليت روزنامه اختر را مي‌داد. هدف اصلي اختر آگاه ساختن مردم از وضعيت ايران در آن دوره و مقايسه آن با ممالك راقيه بود. همچنين يكي از اقدامات جالب اختر انتشار متن كامل قانون اساسي 119 ماده‌اي مدحت پاشا در اوايل سال 1877 م. است كه در انتشار انديشه‌هاي مشروطه‌‌خواهي در ايران اهميت زيادي دارد. بدين ترتيب سي سال قبل از نهضت مشروطه، روزنامه اختر در مورد ترتيبات و تشكيلات لازم حكومت مشروطه آشنايي فكري داده بود. كسروي در مورد تأثيرگذاري روزنامه اختر بر فرهنگ طبقه تحصيل كرده به اين گفته حاجي ميرزا حسين رشديه بنيان‌گذار مدرسه در ايران است كه با دردسرهاي فراواني اولين مدارس جديد را در ايران تأسيس كرد (زرگری‌نژاد، 1377، 282).
سرانجام روزنامه اختر با فشار دولت ايران تعطيل شد اما قبل از تعطیلی و در مدت فعالیت بیش از بیست ساله خود، نقشش را به خوبی در تحولات منجر به مشروطیت ایران ایفا کرده بود و نام خود را در تاریخ مطبوعات و تاریخ تحولات سیاسی ایران جاودانه ساخت (کسروی، 1319: 45).
پیشینه تحقیق
در میان حوادث شگرف تاریخی انقلاب مشروطیت ایران موقع برجسته ی دارد. این انقلاب حق دارد بمثابه نقطه تحول واقعی در حیات ملت ایران تلقی گردد. در جریان این انقلاب ملت ما بر استبداد خودکامگان فائق می آید توده ها بر پا می خیزند با دشمنان داخلی و خارجی مبارزه میکنند قربانی میدهند و پیش می روند.
لذا براین اساس علاوه بر منابع مذکور میتوان تجزیه و تحلیل منطقی کشف و ارایه علت و معلولی حوادث تاریخی این نهضت را در ریشه های اجتماعی و اقتصادی آن و از تحقیقات کسانی مثل خانم ژانت آفاری و آقایان حسن تقی زاده، احمد کسروی، یرواند آبراهامیان، صمد سرداری نیا، پی ام هولت، خانم آن کاترین لمپتون، لرد کرزن، سر آنژی نیور و تنی چند که قلم در دست گرفته و قضایا را از خود باقی گذاشته اند به درستی و روشنی بدست آورد.
در روند انقلاب مشروطه در ایران، عوامل داخلی و خارجی فراوانی نقش داشته است. امپراتوری عثمانی هم در زمینه سازی فکری انقلاب مشروطه در ایران اثر گذار بود و هم در فرایند وقوع آن از طرق مختلف نقش آفرینی کرد. در واقع چارچوب اصلی فکر مشروطه منبعث از تحولات سیاسی اروپا بود و امپراتوری عثمانی هم به عنوان حلقة واسط، نقش مؤثری در انتقال این اندیشه ها به ایران ایفا کرد. مسائل دو دولت عثمانی و ایران کاملاً شبیه هم بود و با معضلات مشابهی مواجه بودند. بخشی از اثر گذاری عثمانی در ایران به مقدّم بودن این دولت در امر اصلاحات سیاسی و اجتماعی باز می گردد که موجب تبعیت اصلاح طلبان ایران از تحولات آن دولت می شد. بخشی دیگر به تعاملات و رقابت های دایمی دو دولت و بخشی از آن هم به حضور پررنگ ایرانیان از اصناف و طبقات مختلف در امپراتوری عثمانی باز می گردد که بالطبع موجب تأثرپذیری آنان از تحولات آن سرزمین می شد. فریدون آدمیت در تحلیلی بر نقش مثبت سیاست خارجی بر روند اصلاحات در عثمانی تأکید می کند. به نظر وی« کل فرایند اصلاحات در عثمانی از آغاز عصر تنظیمات با خط شریف گلخانه تا قانون اساسی مدحت پاشا تحت تأثیر مثبت فشارهای دولت های غربی بود. وی این تأثیر را به حدی می داند که ممکن بود بدون آنها این اصلاحات بسیار کند باشد. حتی دولت های غربی برای اصلاحات در این دولت گاه از تهدید هم استفاده می کردند. البته آدمیت این وضعیت را مثبت ارزیابی می کند، زیرا به نظر وی بقای عثمانی به دوام اصلاحات در این کشور بستگی داشت. در عین حال معتقد نیست که بیگانگان سازندة اصلاحات در عثمانی بودند، بلکه اصلاحات ناشی از وضعیت داخلی عثمانی بود. در حالی که آدمیت تحلیل کاملاً متفاوتی از نقش دولت های خارجی در مسیر اصلاحات در ایران دارد و عملکرد آنان را در این زمینه یکسره به باد انتقاد می گیرد. در تحلیل وی روس و انگلیس هر دو بنا به منافع خود مخالف پیشرفت اصلاحات در ایران بودند و با تداوم و تعمیق آن مخالفت می کردند.» البته “لرد کرزن” به همان میزان که روسیه را به منزله مانع اصلاحات در ایران متهم می کند، انگلیس را طرفدار اصلاحات در ایران معرفی می کند. به هر حال آنچه به آزادی خواهان قوت می بخشید، تحولات کشور همسایه بود؛ به ویژه در دوران که مستبدین با به توپ بستن مجلس موقعیت برتری پیدا کرده بودند، پیروزی موقت مشروطه خواهان عثمانی موجب تقویت آزادی خواهان ایران و سستی محمد علی شاه شد، زیرا محمد علی شاه گمان می کرد و امیدوار بود که سلطان عثمانی به هر طریق بساط آزادی خواهی را در عثمانی بر چیند و این دستاویزی برای ادامه سرکوب آزادی خواهان در ایران باشد.در دوران پیشرفت اصلاحات در امپراتوری عثمانی شمار وسیعی از برجسته ترین روشنفکران ایران از طریق ارتباط با اصلاح
