تعدادی از منابعی که در این پایان‌نامه مورد استفاده قرار گرفته است، بیان و مورد بررسی قرار گرفته است:
آقای محمد محمدی اشتهاردی (1363) در کتاب بیت‌المال در اسلام، منابع درآمد بیت‌المال را ذکر کرده است و موارد مصرف آن‌ها را نیز بیان کرده است که در لا‌به‌لای مطالب اشاره‌ای به وضعیت بیت‌المال در رژیم شاه و نیز اشاره‌ای به مساوات حضرت علی (علیه‌السلام) در خصوص بیت‌المال کرده است.
آقای حسین نوری (1357) در کتاب بیت‌المال در نهج‌البلاغه، منابع درآمد بیت‌المال در زمان حضرت علی(علیه‌السلام) را عنوان نموده ودر پایان اشاراتی به مالیات در دوره عباسی و بی بندوباری خلفاء اموی نموده است.
مقاله بیت‌المال نگاشته آقای صادق سجادی (1383) موضوعاتی چون مفهوم، منابع، مواد مصرف، پیدایش و تطورات تاریخی بیت‌المال بررسی شده است. در این مقاله به مسأله تقسیم بیت‌المال در صدر اسلام، به شکل گذرا پرداخته شده است.
هم‌چنین در مقاله عدالت علوی در گردآوری و هزینه‌سازی بیت‌المال نوشته آقای جواد فخّار طوسی(1380) به تبیین سیاست‌های کلی حکومت علی (علیه‌السلام) در زمینه منابع تأمین و نیز نحوه‌ی مصرف بیت‌المال پرداخته شده است. در این مقاله خطوط اصلی مورد توجه حضرت علی (علیه‌السلام) در نحوه‌ی مصرف و هزینه سازی بیت‌المال و ممنوعیت تحمیل هزینههای شخصی حاکم بر بیت‌المال از نگاه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) مورد اشاره قرار گرفته است.
3 – ضرورت و نوآوری تحقیق
اگرچه درباره‌ی مسأله بیت‌المال و نحوه مصرف آن در زمینه‌های مختلف نگارش‌هایی توسط فقها و دیگر پژوهشگران انجام شده است و حقوقدانان نیز در این زمینه به تدوین مواد قانونی خاصی پرداخته‌اند، اما با بررسی‌های انجام شده در کتب حقوقی مشخص گردیده که حقوقدانان حول این موضوع به صورت کامل بحث و بررسی نکرده‌اند و فقط برخی از موارد مصرف بیت‌المال در امور کیفری را در قوانینی به صورت پراکنده مطرح کره‌اند. از سوی دیگر بررسی حکم فقهی بیت‌المال و نحوه مصرف آن، از آن جهت اهمیت دارد که فقه همه ابعاد زندگی بشر را تحت پوشش قرار می‌دهد و تمام اعمال انسان را در بر‌می‌گیرد.
لذا لازم و ضروری است که حول موضوع مصارف بیت‌المال در امور کیفری هم از دیدگاه فقه شیعه و هم حقوق موضوعه پژوهشی کامل انجام شود.
4 – سؤالات تحقیق
1- مصارف بیت المال از منظرفقه شیعه چیست؟
2 – محدوده و قلمرو مسئولیت دولت در پرداخت دیه چیست؟
3 – مسئولیت بیت‌المال نسبت به پرداخت فاضل دیه چیست؟
5 – فرضیات تحقیق
1- از جمله مصارف بیت المال در جهت مصالح و امور مسلمین است.
2- قلمرو مسئولیت دولت از پرداخت دیه نفس فراتر رفته و به دیه جراحات، ارش جنایات، دیه تغلیظ شده، خسارات افزون بر دیه، فاضل دیه مقتولی که ولی ندارد، نیز تعمیم می‌یابد.
3 – در مواردی که مقتول وارثی غیر از امام نداشته و یا در صورت وجود اولیای دم، به دلیل اعسار آن‌ها از پرداخت فاضل دیه، بیت‌المال مسئول پرداخت فاضل دیه خواهد بود.
6 – هدف ها و کاربردهای تحقیق
با توجه به این که یکی از مباحث مهم بیت‌المال مصارف و توزیع بیت‌المال است که در برقراری عدالت اجتماعی نقش بسزایی دارد، هدف ما از این پژوهش تببین مبانی حقوقی موارد مصرف بیت‌المال در امرکیفری، بیان مبانی فقهی موارد مصرف آن و تبیین موارد انطباق و عدم انطباق نظام حقوقی در خصوص موضوع حاضر در تبعیت از فقه میباشد. کاربردهای متصور از این پژوهش کاربری در دانش فقه و حقوق و هم چنین مطالعات اسلامی میباشد. در این راستا نیز مراکز علمی-آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها، مراکز علمی و پژوهشی حوزه‌های علمیه و مراکز قانون‌گذاری می‌توانند از دستاوردهای این پژوهش استفاده نمایند.
7 – روش و نحوه انجام تحقیق و به دست آوردن نتیجه
روشی که در این تحقیق اتخاذ شده روش توصیفی-تحلیلی به شیوه جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و مراجعه به منابع مکتوب فقهی و حقوقی است. در این راستا پیش ازهمه از کتابخانه اسناد و مدارک ملی استان فارس و کتابخانه آستان مقدس شاه‌چراغ علیهم‌السلام و کتابخانه دانشگاه شهید اشرفی اصفهانی بهره‌برداری شده است.
با توجه به پیشرفت تکنولوژی در عصر حاضر و تسهیلاتی که در زمینه پژوهش به وجود آمده می‌توان از نرم‌افزارهای مختلفی در تحقیقات کمک گرفت. این‌جانب نیز در قسمت عمده‌ای از کار از نرم‌افزارهای مختلفی چون فقه اهل بیت علیهم‌السلام، جامعه‌التفاسیر وکتابخانه اهل بیت علیهم‌السلام استمداد جسته، این نرم‌افزارها و کتابخانه‌های الکترونیکی کمک شایانی در جهت تهیه و جستجو در کتاب‌های حدیثی علمای گذشته نموده‌اند. هم‌چنین در این راستا نیز از اینترنت بی‌بهره نبوده و به تناسب از سایت‌های مختلف نیز استفاده شده است.
8 – ساماندهی (طرح) تحقیق
مطالب تحقیق حاضر مشتمل بر چهار فصل زیر می باشد:
1 – کلیات،
2 – منابع درآمدی بیت‌المال،
3 – مصارف منابع مالی بیت‌المال،
4 –بیت‌المال و امور کیفری
فصل اول مشتمل از سه بخش مفهوم بیت‌المال، انواع بیت‌المال و منشأ و چگونگی پیدایش بیت‌المال میباشد. در بخش مفهوم بیت‌المال تعریف لغوی و اصطلاحی آن، جایگاه و اهمیت بیت‌المال و نیز مفهوم مالیات و فرق آن با بیت المال بررسی شده است. در بخش دوم اقسام و انواع بیت‌المال که شامل بیت‌المال عام، بیت‌المال خاصه و بیت‌المال مسلمین میباشد، ذکر گردیده است. در بخش سوم نیز منشأ و چگونگی پیدایش بیت‌المال در زمان حضرت رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله و سلم)، در زمان خلفای، در زمان امویان و در نهایت در زمان عباسیان مورد توجه قرار گرفته است.
فصل دوم که در خصوص منابع درآمدی بیت‌المال است که خود مشتمل بر دو بخش میباشد. بخش اول با عنوان منابع و درآمدهای بیت‌المال شامل زکات، خمس، انفال و فیء، جزیه، خراج و عشور میباشد و بخش دوم با عنوان درآمدهای دولت از جمله مالیات، درآمد اموال ثابت دولت اسلامی، سازمان‌های کشاورزی و شرکت‌های تولیدی دولتی، شؤون ولایت عامه یا حق قیمومت دولت اسلامی میباشد.
فصل سوم نیز مشتمل بر دو بخش مصارف عام و مصارف خاص میباشد. در بخش اول مستمری (عطایا)، تأسیسات، وسایل و امکانات عمومی، ایجاد راه‌ها و مانند آن مورد توجه و بررسی قرار گرفته است و در بخش دوم، تأمین هزینههای نظامی، رفع احتیاجات فقیران و مستمندان، ترویج آموزش و پرورش، پرداخت حقوق کارگزاران و قاضیان، تأمین مخارج و هزینههای زندانیان و پرداخت دیه در موارد خاص و هم‌چنین مصرف بیت‌المال در راه اصلاح ذات‌البین ذکر گردیده است، که در هر یک از این موارد دستورات و سخنان ائمّه معصومین علیهم
السلام و آراء و نظرات فقهاء گردآوری شده است.
فصل چهارم با سر فصل بیت‌المال و امور کیفری مشتمل بر چهار بخش مفهوم دیه، مسئولیت بیت‌المال در پرداخت دیه، مسئولیت بیت‌المال نسبت به پرداخت فاضل دیه و قلمرو مسئولیت دولت میباشد. و در بخش اول، مفهوم لغوی و مفهوم اصطلاحی دیه و هم‌چنین ماهیت آن بیان شده است. در بخش بعدی، مواردی از جمله ناشناخته بودن وارد کننده زیان (قاتل)، عدم توانائی قاتل در پرداخت دیه، عدم دسترسی به قاتل، عدم وجود عاقله یا عدم تمکّن مالی قاتل یا عاقله و خطای امام یا قاضی مورد بررسی قرار گرفته است
در بخش سوم، ولی‌دم بودن ولی‌امر و پرداخت فاضل دیه از بیت‌المال، اعسار اولیای‌دم و پرداخت فاضل دیه از بیت‌المال مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در نهایت در بخش آخر، قلمرو مسئولیت بیت‌المال نسبت به ارش جنایات و خسارات افزون بر دیه، مسئولیت دولت نسبت به دیه تغلیظ شده و تفاوت میزان دیه زن و مرد بررسی شده است.
فصل اول- کلیات
بخش اول – مفهوم بیت‌المال
اسلام تنها یک سلسله دستورات و مقررات اخلاقی و عقاید مربوط به مبدأ و معاد نبوده، بلکه یک نظام حکومتی است که همه نیازمندی‌های یک جامعه را تضمین می‌نماید و مسلماً یکی از ارکان چنین حکومتی تشکیل بیت‌المال برای رفع نیازمندی‌های اقتصادی میباشد. بیت‌المال نهادی است که در راستای رفع نیازهای اقتصادی و تأمین رفاه و آسایش جامعه اسلامی تأمین شده و از بدو تاکنون، شرایط زمانی، مکانی و گستردگی نیازهای جامعه انسانی باعث ایجاد تحولاتی در این نهاد گردیده است.
بيت‌المال، در نظام اقتصادى اسلام، بيشترين مباحث را به خود اختصاص داده و از جايگاهى ويژه برخوردار است. شايد بتوان اولين کاربرد اين واژه را در صدر اسلام جستجو کرد که به محل جمع‌آوري زکات، غنائم جنگي و نيز ماليات‌ها، اطلاق مي‌شد. البته اين مفهوم امروزه معناي گسترده‌تري يافته و شامل هر منفعت و درآمد متعلق به حکومت اسلامي است که بايد با اجازه حاکم مسلمين مصرف شود. از این رو می‌توان گفت که یکی از عناصر مهم حوزه اقتصاد اسلامی که همواره از ناحیه فرمانداران و حاکمان جامعه نسبت به آن حساسیت ویژه‌ای ابراز می‌شده، پدیده بیت‌المال است که در لسان قرآن و احادیث از آن تعبیر به «مال الله» شده و متعلق به عموم مسلمین است و باید درمیان آنان تقسیم شده و به مصارف عمومی جامعه برسد. لذا در این بخش ابتدا به بررسی معنا و مفهوم لغوی و اصطلاحی بیت‌المال، سپس ماهیت بیت‌المال و جایگاه ثروت و اهمیت بیت‌المال و در پایان نیز به بررسی مفهوم مالیات و تفاوت آن با بیت‌المال خواهیم پرداخت.
گفتار اول- تعریف لغوی و اصطلاحی بیت‌المال
1 – معنای لغوی:
واژه بیت‌المال به لحاظ لغوی از دوکلمه «بیت» و «مال» تشکیل شده است. بیت در زبان عربی به معنای خانه است و همان‌طورکه در زبان عربی به خانه ای که از آن اندیشه ورانی برخاسته‌اند «بیت‌العلم» گفته می‌شود؛ (نوری همدانی، 1363، 22 ؛ ماوردی، 1410، 354؛ ابن فراء، 1403، 251) و به مالی که مسلمانان در آن حق دارند نیز بیت‌المال گفته می‌شود که با پسوند مسلمین یعنی «بیت‌المال مسلمین» نیز که مبین جنبه عمومی و دینی است ذکر می‌شود (دهخدا، 1385، ج3، 4469) و در لغت به معنای خانه دارایی یا جایی که مال را در آن نگه می‌دارند (حاج سید جوادی و همکاران، 1375، 556) و به عبارتی به مکان حفاظت از اموال عمومی و خصوصی اطلاق می شود. (حداد عادل، 1379، 85)
2 – معنای اصطلاحی:
اما در اصطلاح ، تعبیر «بیت‌المال‌المسلمین» در صدر اسلام برای مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی به کار می‌رفت ، سپس تعبیر «بیت‌المال» جانشین آن شد و همان معنی را افاده کرد. بتدریج ، بر «اموال عمومی مسلمانان» نیز همین لفظ اطلاق شد که مشتمل بود بر وجه نقد، اشیای منقول، اراضی و غیر اینها. مراد از مال عمومی، هر مالی است که در سرزمین اسلامی ملک همه مسلمانان شمرده شود (ماوردی ،1410، 354؛ ابن فراء، 1403، 251) و به بیان دیگر مالی است که در دسترس همه مسلمانان بوده و مالک معینی نداشته باشد بلکه به همه مسلمانان تعلق داشته باشد. پس از تأسیس نهاد بیت‌المال و برقراری دیوان‌های اداری ، به صورت مؤسسه مالی ناظر بر درآمدها و مصارف دولت اسلامی درآمد و از آن پس نیز همان مالیه نظام اسلامی بود. (حداد عادل، 1379، 85) ازاین رو به لحاظ اصطلاحی بیت‌المال دست کم در دو معنا به کار می رود؛ گاهی به معنای اموال عمومی، حکومتی و هر آنچه که مردم در آن حق دارند، گاهی به معنای مکانی که اموال عمومی در آن نگهداری می‌شود. معنای اول قائم به اموال است و معنای دوم قائم به مکان (کرجی، 1380، 42) و نیز عنوانی است که از آغاز تشکیل دولت اسلامی بر مجموعه دارایی‌های موجود یا بالقوه دولت، و نیز محل و موضعی که بخش منقول این دارایی‌ها را در آنجا گرد می‌آورند و سپس تحت شرایط و قوانینی برای مصالح عامه مسلمانان و جامعه اسلامی خرج می‌کردند، اطلاق شده است اما اطلاق آن بر خود اموال و املاک و درآمدهای دولت، اطلاق اولی و اصلی است. (دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1383، ج13، 284)
از سوی دیگر به دلیل سیر وتحولات تاریخی، حقوقدانان و دانشمندان از دیدگاه‌های متفاوت به آن نگریسته و تعاری
