النیری فرواه عن علی بن سعید أخبرنیه الأزهری حدثنا محمد بن عبد الله بن أخی میمی حدثنا أحمد بن عبد الله بن أحمد بن العباس بن سالم بن مهران المعروف بابن النیری إملاء حدثنا علی بن سعید الشامی حدثنا ضمرة بن ربیعة عن بن شوذب عن مطر عن شهر بن حوشب عن أبی هریرة قال من صام یوم ثمانیة عشر من ذی الحجة وذکر مثل ما تقدم أو نحوه. 179
از ابوهریره نقل شده است که گفت : کسی که روز هجدهم ذی حجه را روزه بگیرد ثواب روزه شصت ماه برای وی نوشته می‌شود ، این روز ، روز غدیر خم است ، روزی که رسول خدا ( دست علی را گرفت و فرمود : آیا من رهبر مؤمنان نیستم ؟ گفتند : چرا ای رسول خدا فرمود : هر کس من مولای او هستم علی مولای او است.
عمر گفت : تبریک ، تبریک ای پسر ابوطالب ، تو اکنون مولای من و مولای هر مسلمانی ، سپس این آیه نازل شد : امروز دین شما را کامل کردم.
این روایت را حبشون بن موسی نقل کرده است که گفته می‌شود تنها راوی او است سپس دیگران از او تبعیت نموده و با سند آن را نقل کرده‌اند.
جمع بندی
نتیجه مباحث گذشته در ذیل آیه مهم تبلیغ این است که جارالله زمخشری در ذیل این آیه به این مطلب اشاره داشت که خداوند می‌خواهد امر مهمی را به رسول اکرم ( ابلاغ کند ولی به صراحت این مطلب را روشن نمی‌کند ولی از میان کلام ایشان در ذیل این آیه می‌توان فهمید که ایشان رسالت را قرآن خوانده است که ما با آوردن دیگر نظرات به طور قطع می‌گوییم منظور این نبوده زیرا که این امر در اواخر عمر شریف رسول عظیم الشأن اسلام( نازل گشته و همچنین اگر همین منظور از آیه بود بایستی در ابتدای آیه نازل می شد؛ و به طور خلاصه زمخشری با اشاره به شأن نزول و آوردن روایات به امامت و جانشین امیرالمؤمنین علی ( اشاره نکرده است و رسالت را در دو معنا دانست: اول: قرآن دوم: حفظ پیامبر ( از گزند دشمنان کافر.
ما برای بررسی تطبیقی نظر زمخشری، نظر سه مفسر اهل سنت که از بزرگان آنها یعنی آلوسی در روح المعانی، رشیدرضا در المنار و سیوطی در الدرّ المنثور را آوردیم و سپس آنها را نقد نمودیم و در خاتمه گفتار آیه را از دیدگاه مفسرین شیعه از جمله فیض کاشانی در تفسیرالصافی و شیخ طوسی در التبیان تبیین نموده و با آوردن نظر علامه مرحوم طباطبایی( ضمن پاسخگویی به شبهات و اشکالات اهل سنت آیه را شرح دادیم. البته در ضمن بحث علامه، قاعده سیاق که نقش بسزایی در شرح آیات دارد را تبیین کردیم و نهایت آن به این نتیجه می‌رسیم که آیه تبلیغ با توجه به اینکه هیچ ارتباطی با آیات بعد و قبل خود نداشته و سیاق جمله و سیاق آیه نیز با دیگر آیات تفاوت دارد و در ضمن از طرق خاصه و عامه روایات فراوانی بر شأن نزول آن در روز غدیر خم در سال حجه الوداع و در حق ولایت امیرالمؤمنین علی ( وجود دارد لذا این آیه از آیات مهم کلام وحی جهت اثبات خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علی ( پس از پیامبر اکرم ( است و اثبات می‌کند که ولایت امام علی ( همان ولایت پیغمبر بوده و به جز وحی در تمام شئون مشترک است.
گفتار دوم: آیه ولایت آیه 55 سوره مبارکه مائده
آیه:«إنّما ولیّکُمُ اللهُ و رسولُهُ والّذین آمنوا، الّذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکوه و هم راکعون»
ترجمه: «جز این نیست که ولی شما خداست و رسول او و آنان که ایمان آوردند آنانی که اقامه نماز و ادای زکات می‌کنند در حالی که در رکوع نمازند»
نظر زمخشری
صاحب کشاف در بیان تفسیر این آیه شریفه بنا به روش تفسیر ادبی خود، ابتدا مفردات این آیه را از نظر لغوی و همچنین نحوی مورد بررسی قرار می‌دهد.مثلا می فرماید: «و هم راکعون، و او در آن برای حال است، یعنی آن را در حال رکوع، یعنی: خشوع، خضوع و فروتنی برای خدا انجام می دهند و هرگاه که نماز بگزارند و زکات بدهند، حالشان چنین است، ایشان در ادامه می گوید اگر بپرسند «الذین یقیمون» چه محلی از اعراب دارد؟ در پاسخ باید گفت: اگر بدل از «الذین آمنوا» یا «الذین یقیمون» باشد، مرفوع خواهد بود و یا این که بنابر مدح منصوب است.
ایشان می‌گوید در این آیه ولایت خدا اصل بوده و ولایت پیامبر و مؤمنین در حق همدیگر تبع و به دنبال خداوند قرار می‌دهد، سپس در ادامه به توضیح واژه‌های (الّذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه) پرداخته و می‌گوید این واژه‌ها در بیان آن است که کسانی که اقامه نماز می‌کنند و زکات می‌پردازند آنانند که از نفاق پاک هستند و کسانی‌اند که دل‌هایشان هم داستان با سخنی که بر زبان می‌آورند یکی است و او حالت خضوع و خشوع در نماز را نتیجه اعطای زکات می‌داند. بعد در بیان شأن نزول آیه که از آیات مهم امامت خاصه است و مفسرین شیعه و سنی به صورت مفصل به آن پرداخته‌اند می‌گوید: که این آیه شریفه در حق حضرت علی بن ابیطالب ( نازل شده است که گدایی از او چیزی می‌خواست و او در حال بجا آوردن نماز خویش بود و انگشتری را پرت کرد و انگشتر کوچکش غلطان بود و برای درآوردن آن دچار سختی نمی شد تا مرتکب عمل زیاد بشود و در نتیجه آن نمازش باطل شود.180
سپس زمخشری در ادامه برای اینکه برای خواننده جای پرسش نباشد خود او سؤالی را در مورد آیه شریفه طرح کرده و به آن پاسخ می‌دهد. او می‌گوید:
اگر بپرسند چگونه ممکن است این آیه تنها در مورد آن بزرگوار علی بن ابیطالب ( باشد؟ پاسخ می‌دهد:
تا مردم در کار او نظر کنند و به پاداش او دست یابند و همچنین معلوم بدارد که سجایای مؤمنان می‌باید تا چه درجه‌ای از حرص برای انجام نیکی و احسان و دلسوزی برای بینوایان برخوردار باشند و اگر مشغول کاری باشند نباید دیر کنند حتی اگر در حال نماز باشند نباید آن را تا فراغت از نماز به تأخیر بیندازند.181
لذا زمخشری به صراحت آیه را در شأن امیرالمؤمنین علی ( می داند ولی نسبت به دلالت این آیه بذر امامت امیرالمومنین هیچ اشاره ای نمی کند. لازم است قبل از وارد شدن به نظرات تطبیقی مفسرین اهل سنت به توضیحات کلیاتی ذیل آیه می‌پردازیم.
سبب نزول آیه ولایت
بسیاری از محدثان و متکلمان شیعه و اهل سنت در آثار مکتوب و موجودشان بر اساس اخبار فراوانی از راویان و با اسناد و طرق مختلف روایی، قصه سبب نزول آیه ولایت را ثبت و گزارش کرده‌اند، سبب نزول یا به صورت مفصل و یا به صورت اجمالی اینچنین ذکر کرده‌اند: این آیه در حالی بر پیامبر اکرم ( نازل شد که امیرالمؤمنین علی ( انگشترش را در حال رکوع نماز به مسکینی که درخواست نیاز و کمک کرده بود می‌بخشد.182
معنایابی واژگان آیه ولایت
نقش واژه «انّما» در آیه ولایت نقش بسزایی است، علمای ادبیات عرب واژه انّما را یکی از ادوات حصر می‌دانند.
تفتازانی از ادیبان برجسته و نام آور عرب نوشته است که «انّما» دلالت بر حصر می‌کند زیرا معنای آن از دو لفظ «إن» و «نا» ترکیب یافته است همچنین می‌گوید: «إنّما بیانگر اثبات عبارت بعد از خود و نفی غیر آن است، به طور مثال وقتی گفته می‌شود إنّما زیدٌ قائمٌ، این عبارت بیان اثبات قیام زید و نفی نشستن آن است.»183
همین معنای حصر را زمخشری از واژه «إنّما» در آیه شریفه استفاده کرده و می‌گوید: «معنای إنّما وجوب مختص بودن دوستی به این افراد است.»184
بنابر آنچه گفته شد روشن می‌شود که واژه إنّما در آغاز آیه شریفه، بر انحصار ولایت بر افرادی دلالت می‌کند که در کلام وحی از آنها سخن به میان آمده است و آنان عبارتند از: خداوند متعال، پیامبر گرامی اسلام( و مؤمنانی که نماز به پا داشته و در حال رکوع نمازشان زکات پرداخته‌اند؛ یعنی حضرت امیرالمؤمنین علی ( است . 185
معنایابی لفظ «ولی» از دیدگاه اهل لغت
واژه ولی و دیگر کلمات مرادف آن از پرکاربردترین واژه‌های قرآن کریم هستند و به همین دلیل علمای اسلامی توجه خاصی به معنای «ولی» نموده‌اند.
اهل لغت نزدیک به 20 معنای متفاوت برای واژه «ولی» و «مولی» برشمرده‌اند و عبارتند از: 1- القرب (نزدیکی) 2- المحب (دوست و دوستدار) 3- الناصر (یار و یاور) 4- ابن العم (پسرعمو) 5 الصهر (داماد) 6- الحلیف (هم پیمان) 7- المتولی و مالک الأمر (سرپرست و دارنده و اداره کننده کار) 8- الصدیق (دوست) 9- المعتق (آزاد کننده بردگان) 10- المعتق (برده آزاد شده) 11- الجار (همسایه) 12- المنعم علیه (نعمت داده شده ) 13- الصاحب (همراه) 14- ابن الأخت (پسرخواهر) 15- العمّ (عمو) 16- الاولی بالشیء (برتر و شایسته‌تر) 17- المتصرّف فی الأمر186 (تصرف کننده در کار) 18- العقید (پیمان، هم قرارداد) 19- الرب (پرورش دهنده و دارنده)
زمانی که یک کلمه، معانی مختلفی دارد از دو روش می‌توان به معنای اصلی آن پی برد:
روش اول: روش الفاظ مشترک معنوی که قدر جامع میان مصادیق متعدد معانی لفظ را تعیین می‌کنید.
روش دوم: روش مشترک لفظی است که در این صورت باید به کلام گوینده توجه کرد تا به معنای اصل پی برد.187
معنایابی رکوع و نقش جمله «و هم راکعون»
در پایان آیه ولایت جمله «و هم راکعون» به کار رفته است، دقت به معنای حقیقی این کلمه و همچنین نقش آن در جمله می‌تواند کمک بسزایی در تبیین آیه داشته باشد، ما نیز به طور اختصار به آن اشاره می‌کنیم.
علمای لغت رکوع را به معنای «پایین آوردن صورت به گونه‌ای که از میان زانوها زمین دیده شود، یا «پایین آوردن سر به شکلی که با زمین تماس نگیرد» دانسته‌اند.188
خلیل ابن احمد فراهیدی از لغت دانان عرب می‌نویسد: «به هر چیزی که صورت به سوی آن فرو می رود و بین دو زانو نگریسته شود، اما سر با آن به زمین خورده نشود، رکوع گفته می‌شود.»189
این توصیف معنایی در لغت با آنچه در عرف متشرعان و به صورت اصطلاحی به کار برده می‌شود هیچ تفاوتی وجود ندارد؛ بنابراین تعریف خضوع و خشوع از لفظ رکوع، مجازگویی معنایی از آن است که در تشخیص معنای اصلی و حقیقی از آن کلمه نیازمند وجود قرینه و شاهد است، اراده کردن این معنای مجازی در آیه شریفه نیازمند قرینه است که وجود ندارد، بنابراین با وجود شاهد قوی جمله «یقیمون الصلاه» بکارگیری رکوع در معنای حقیقی صحیح است. بدین لحاظ جمله «و هم راکعون» حال از فاعل «یؤتون الزکاه» است زیرا اگر حال برای فاعل «یقیمون» باشد، لازمه‌اش تکرار بی‌فایده و بی‌حاصل است. چنین تکراری از فاعل حکیم یعنی خداوند سبحان قبیح و محال است. و به عبارتی دیگر تحصیل حاصل است و بر پایه منطق عقل تحصیل حاصل به جمع میان مثلین باز می‌گردد و این نوع جمع به اجتماع ضدیت تمام می‌شود که امری ناممکن به شمار می‌آید.190
الف) نقد و بررسی نظر زمخشری و سایر مفسرین اهل سنت
نظر مراغی در تفسیر المراغی
احمد مصطفی المراغی از علمای مفسر اهل سنت که از آن به بزرگی و با عنوان «صاحب الفضیله و الاستاذ الکبیر» یاد می‌کنند در ذیل آیه ولایت چنین می‌نویسد:
بعد از آنکه خداوند از موالات با کافرین در آیات گذشته نهی نمود در این آیه به موالات با کسانی که موالات آنها واجب است امر می‌کند، ایشان خداوند متعال، پیغمبر اکرم ( و همۀ مؤمنین که اوصاف آنها آمده است را مصادیق اولیاء در این آیه قلمداد می‌کند. ایشان کلمه مؤمنین را به صورت عام انگاشته و هرکس که اسلام بیاورد را وارد این محدوده معنایی می‌کند.191
سپس به ادامه آیه اشاره کرده و می‌گوید: در کتاب الاساس آمده است: عرب هرکس که به خداوند یگانه ایمان آورد و بت‌ها را نپرستد به او راکع و رکوع کننده می‌گویند و همچنین از ابومسلم مراد از رکوع را خضوع می‌داند و آیه این طور معنا می‌شود کسانی که برای سرپرستی و پیروزی برمی‌خیزند کسانی هستند که نماز را به صورت کامل ادا می‌کنند و تمام آداب ظاهری و باطنی آن را رعایت می‌کنند و زکات را به افراد نیازمند به آن با تواضع می‌دهند و آنها کسانی هستند که مطیع اوامر الهی یا رضایت خاص بدون ترس، ریا و شهرت این عمل را انجام می‌دهند، در حالی که منافقین این گونه نیستند.192
مراغی هیچ اشاره به ولایت و حداقل معانی لغوی و اصطلاحی آن نمی‌کند و ما در بحث لغوی و اصطلاحی پاسخ استدلال ایشان را دادیم.
نظر علامه واحدی در تفسیر البسیط
علی بن احمد بن محمد الواحدی (متوفی
