اضطرار 2. زکات دهنده هاشمی باشد 3. صدقه از افراد و مصادیق سبیل الله باشد، همانند موقوفات عمومی زیرا این موارد بعد از وقف صدقه محسوب نمی‌شود 4. هاشمی اگر چیزی از مستحق یا امام دریافت کرد برای او جایز است؛ زیرا در این صورت صدقه محسوب نمی‌شود.
6. در الحاق دیگر صدقات واجب (کفارات و نذورات) به زکات مال و فطره بین فقهای امامیه و اهل‌سنت اختلاف‌نظر وجود دارد. در میان امامیه برخی ازجمله مرحوم صاحب جواهر علاوه بر کفارات و نذورات ،زکات فطره را هم از زکات مال جدا می‌دانند و فتوا به جواز آن داده‌اند و در میان اهل سنت، مذهب حنفیه، مالکیه و شافعی به عدم جواز اخذ آن فتوا داده‌اند و دلیل آورده‌اند که بر محمد و آل او کفاره به یمین، ظهار، قتل، جزا الصید، عشر الارض و غله الوقف، جایز نیست. حنابله نیز در عدم جواز اخذ کفاره توسط فرد هاشمی، معتقدند این کفارات شبیه زکات است. ابویوسف، حنفی مذهب در مورد اخذ غله الوقف، درصورتی‌که وقف مخصوص بنی‌هاشم باشد، فتوا به جواز داده است؛ زیرا وقف برای بنی‌هاشم به‌منزله‌ی وقف برای اغنیا است؛ اما اگر وقف برای فقرا باشد و نامی از بنی‌هاشم برده نشود، این وقف جایز نیست.
7. بسیاری از فقها «هاشمی نبودن» را نیز شرط لازم برای تصدی امور زکات دانسته‌اند؛ ولی با این وجود، در جواز و عدم جواز مسئولیت‌پذیری فرد هاشمی به‌عنوان متولی یا عامل بودن در امر زکوات، بین برخی از فقهای اهل سنت اختلاف است. برخی صحت آن را با شرط تعیین دستمزد و حقوق برای عمال هاشمی، جایز می‌دانند؛ زیرا آنچه این افراد دریافت می‌کنند زکات نیست بلکه دستمزد و پاداش کاری است که انجام داده‌اند.
8. صدقات واجب بر پیامبر و امام بعد از ایشان و ائمه معصومین علیهم‌السلام در تمام اوقات حرام است؛ زیرا این اشخاص هیچ‌وقت به لحاظ اینکه باتقوا هستند به خلاف دیگر افراد از بنی‌هاشم مضطر واقع نمی‌شوند و اخذ آن توسط معصوم، نقص محسوب می‌شود، زیرا وجود این نقص، در پیامبر و امام با مقام آنها سازگار نیست. در مورد صدقات مستحب نیز اکثراً قول جواز را پذیرفته‌اند.
چهار دلیل می‌توان از نگاه مجوزین، اقامه کرد: اول قاعده اصالة البرائة است دلیل دوم، تنها روایتی که از سوی علمای امامیه به‌عنوان ادله جواز مطرح‌شده روایت ابی‌خدیجه است که از جهت سند و دلالت قوی نیست دلیل: سوم دخیل دانستن شرط حضور ولی را به‌عنوان یک قید، در حرمت صدقه بر بنی‌هاشم، دلیل چهارم فتاوای متفاوت شیخ صدوق حرمت و عدم حرمت صدقات بر بنی‌هاشم در آثارش، به‌عنوان یک دلیل از سوی مجوزین، مطرح کرد.
قول به جواز دادن زکات واجب به بنی‌هاشم پس از وفات پیامبر در هر چهار مذهب اهل‌سنت طرفدار دارد. این نظر از میان ائمه‌ی مذاهب اهل‌سنت منقول از ابوحنیفه و مختار محمد بن الحسن الشیبانی است و از معاصرین، رأی مختار و ارجح یوسف القرضاوی این است که عدم حلیت اعطای زکات به بنی‌هاشم و بنی‌عبدالمطلب مختص به زمان حیات پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله بوده و پس از ایشان با تمام آحاد امت اسلام علی السواء برخورد می‌شود. زکات از اغنیاء گرفته‌شده به فقرای امت اعم از هاشمی و غیرهاشمی داده می‌شود؛ بنابراین مسئله در اهل‌سنت اجماعی نیست؛ اگرچه قول به حرمت همچنان قول مشهور و اکثر است.
9. در موضوع جواز یا عدم جواز، تجاوز و تعدی هاشمی مضطر از قدر حاجت، قول مشهور این است که می‌تواند از قدر حاجت و ضرورت تجاوز نماید چرا که صدقه، زمانی حرام بر بنی‌هاشم است که از خمس متمکن هستند و این خمس جایگزین زکات و صدقه شده است. پس اگر زمانی خمس بر بنی‌هاشم حرام شد، صدقه بر آنان حلال می‌شود؛ بنابراین هاشمی در مصرف زکات و صدقات در صورتی که مضطر واقع شوند مجازند که از قدر حاجت و ضرورت تجاوز نمایند و بیشتر از نیازشان استفاده کنند.
10. مذهب زیدیه به‌خلاف مذهب امامیه و اهل سنت، فتوا به حرمت پرداخت صدقه فرد هاشمی به هاشمی داده‌اند. آنها حتی، این نوع از صدقه را بر بنی‌هاشم نیز حرام می‌دانند. از دیدگاه این مذهب اگر فردی از بنی‌هاشم مضطر واقع شد و جانش به خطر افتاد و در معرض تلف قرا گرفت، باز نمی‌تواند از صدقه استفاده کند و باید از گوشت میته، استفاده کند و آن را برخوردن صدقه، مقدم بدارد؛ اما اگر خوردن میته برای او ضرر داشته باشد، می‌تواند صدقه را به‌عنوان قرض بگیرد و باید هر وقت تمکن یافت قرضش را ادا کند.
پی نوشتها:
منابع
1. ابن اثیر، کامل، 34ج، علمی، تهران، بیست و دوم، بی‌تا.
2. ابن اثیر، نصرالله بن محمد النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، 5 ج، دارالتفسیر، قم، 1384
3. ابن ادريس، محمّد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1410 ق.
4. ابن قدامه، عبدالله بن احمد، مغنی، 12ج، قم، دارالفکر، بی‌تا.
5. ابن منظور، ابوالفضل، جمال‌الدین، محمد بن مكرم، لسان العرب، 15 جلد، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع – دار صادر، بيروت – لبنان، سوم، 1414 ه ق، ج 10، صلّی‌الله‌علیه‌وآله 193.
6. ابن هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، دار المعرفة، بیروت، چاپ اول، بی‌تا.
7. ابن همام، فتح القدیر، چاپ الشرقیه، بی‌تا.
8. ابوالحسن بن بطال، حاشیه الشنبلی علی تبین الحقائق، چاپ بولاق، بی جا، بی‌تا
9. ابوالحسین، احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغه،6ج، دفتر تبلیغات قم، اول،1404.
10. أبی زکریا محیی الدین بن شرف النووی، المجموع، ۲۲ ج، دارالفکر، بیروت، ۱۳۷۸.
11. احمدبن محمد بن علی المقری الفیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی،2ج، دار الهجره، قم، سوم، 1414ق.
12. اصفهانی، راغب، مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه حسین خدادوست، زیر نظر عقیقی بخشایشی، انتشارات نوین اسلام، قم.
13. اصفهانى، حسين بن محمد راغب، مفردات ألفاظ القرآن، دار العلم – الدار الشامية، لبنان – سوريه، اول، 1412 ه ق.
14. امام المهدی لدین الله یحیی بن مرتضی، البحر الزخار الجامع لوذاهب علماء الامصار، چاپخانه‌ی السعاده،
15. امام خمینی، روح‌الله، تحریرالوسیله، دارالعلم، قم، 1379.
16. امام فخردین، عثمان بن علی، الزیلعی حنفی، تبین الحقائق شرع کنز دقائق امام ابوالبرکات، عبدلله بن حافظ، محقق شیخ احمد عزدوعنایه ناشر: دارکتب العلمیه، بیروت، لبنان، بی‌تا.
17. امام مسلم بن حجاج القشری النیشابوری، صحیح مسلم، شرح نووی، چاپخانه‌ی «المصریه»، الازهر، چاپ اول.
18. انصاری، مرتضی محمد بن امین دزفولی، كتاب الزكاة، تحقیق و تصحیح گروه پژوهش در کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، نشر: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، قم، اول، 1415ق.
19. بحرانی، الوحدث شیخ یوسف، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، محقق محمدتقی ایروانی، دارلاضواء، بیروت.
20. بحرانى، آل عصفور، يوسف بن احمد بن ابراهيم، حدائق الناظرة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم ، 1405ق.
21. تبریزی، جواد، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتءات، قم، دارالصدیقة الشهیدة، بی‌تا.
22. جمعی از نویسندگان، المعجم الوسیط، مکتبه الشروق الدولیه، مصر، چهارم، 1425 ق،
23. حافظ ابوبکر احمد بن بیهقی، السنن الکبری، چاپ حیدر آباد.
24. الحاکم الحسکانی، شواهدالتنزیل لقواعدالتفصیل، تحقیق و تعلیق شیخ محمد باقر شیرازی، 2ج، موسسه الطبع والنشر التابع لوزاره و الارشاد الاسلامی، تهران، اول، 1411ق.
25. حرعاملی، محمد بن حسن، الوسائل الشیعه، 32جلد، موسسه آل البیت (علیه‌السلام)، قم، 1387.
26. حلّى، علامه، حسن بن يوسف بن مطهر اسدى، منتهی المطلب، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد، اول، 1412.
27. حنبلی قاضی ابویعلی، الاحکام السلطانیه، تحقیق: شیخ محمد حامد الفقی، چاپ: مصطفی البانی الحلبی، اول، 1356ش.
28. رشید رضا، سید محمد، تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار)، انتشارات دار الفکر، چهارم، 1424ق.
29. الزلمی، مصطفی ابراهیم، خاستگاههای اختلاف در فقه مذاهب، ترجمه حسین صابری، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، چاپ سوم،1375.
30. زمحشری، الکشاف، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407 ق م، ج 2، صلّی‌الله‌علیه‌وآله 220.
31. السجیحی، سلیمان بن سالم بن رجاء، العقیده منا اهل‌بیت بین الافراط والتفریط، مکتبه الامام بخاری، مدینه، بی‌تا.
32. سیوطی الرحبانی، شیخ مصطفی، شرح غایه المنتهی، نشر «المکتب الاسلامی»، دمشق، چاپ اول، سال 1380 ش.
33. سیوطی الرحبانی، شیخ مصطفی، مطالب اولی النهی، شرح غایه المنتهی، المکتب الاسلامی، دمشق، اول، 1380ش.
34. شربینی، خطیب، مغنی المحتاج، 6ج، دار الكتب العلمية، بیروت، اول، 1415ق.
35. شريف مرتضى، على بن حسين موسوى، الانتصار في انفرادات الإمامية، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم – ايران، اول، 1415 ه ق.
36. شلتوت، محمود، الفتاوی: دراسه لمشکلات المسلم المعاصر فی حیاته الیومیه و العامه، دارالشروق، قاهره، بیروت، هشتم، ۱۳۹۵ ق.
37. الشیخ الصدوق، الهدایه، تحقیق مؤسسه الامام الهادی (ع)، قم، ۱۴۱۸ ق.
38. الشیخ عبدالله بن جعفر الحمیری، قرب الإسناد، قم، طبع مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ ق.
39. صدر حاج سيد جوادي، دايره المعارف تشيع، احمد و بهاء الدين خرمشاهي و كامران فاني مؤسسه دايره المعارف تشيع، تهران، اول، 1371.
40. الصدوق محمد بن علی بن الحسین بن بابویه، الاعتقادات فی دین الامامیه، تحقیق عصام عبدالسید، دارالمفید، قم، ۱۴۱۴ ق.
41. طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل، مکتبه اهل‌بیت، بی‌تا.
42. طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین قم، 1417ق.
43. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، هاشم رسولی اصفهانی/فضل الله یزدی طباطبایی، دارالمعرفه، بیروت، 1406ق
44. طبری محمد ابن جریر، جامع البیان، دارالمعرفه، قاهره، 1329.
45. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: حسینی، سید احمدیان، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیل، قم، چاپ اول، 1367ش.
46. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن،11 ج، النشرالاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المقدسه، قم، المدرسین فی الحوزه العلمیه.
47. الطوسی، شیخ الطائفه أبی جعفر محمد بن الحسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تحقیق و تعلیق السید حسن الموسوی الخرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۹۰ ق.
48. طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم،1383.
49. طوسي، محمد بن حسن، الخلاف، 6 ج، نشر معارف اهل البيت (ع)، قم.
50. العاملی، سید محمد علی، مدارک الاحکام، ج5، ص359، قم، انتشارات آل البیت.
51. عاملی، زین الدین الجعیمی، الروضه البهیه، دارالعالم الاسلامی، بیروت بی‌تا.
52. عبد الله بن محمد بن احمد، وبل الغمامه فی شرح عمده الفقه لابن قدامه، 4 ج، مدار الوطن، بیروت، اول، 2008 م.
53. العثیمین، محمد بن صالح، مجموع فتاوی و رسائل، دار الثریا للنشر، عربستان سعودی، دوم، 1426ق.
54. علامه ابوالحسن عبدالله بن مفتاح، شرح الازهار، مصر، مطبعة شرکة التمدن، 1332ش.
55. علیش شیخ محمد، فتع العلی المالک علی الفتوی علی مذهب مالک، چاپخانه مصطفی محمد، بی‌جا، بی‌تا.
56. فخر رازي، محمد بن عمر، تفسير كبير مفاتيح الغيب، 8 ج، اساطير، تهران، 1371.
57. فیروزآبادی، مجدالدین، القاموس المحیط،1ج، دار الکتب العلمیه، بیروت، بی‌تا.
58. قرضاوی، یوسف، فقه الزکاه، 2ج، انتشارات مکتبه وهبه، قاهره، چاپ اول، 1427ق.
59. قطب راوندي، سعيد بن هبة الله، قصص الانبیا، تحقيق غلامرضا عرفانيان اليزدي الخراساني، موسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت (ع).
60. قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، کامکار، قم،1384، صلّی‌الله‌علیه‌وآله 18؛ مقريزي شافعي (تقي الدين)، احمد بن علي، النزاع والتخاصم، الهدف للاعلام و النشر، اول، بی‌تا.
61. المتولي، محمد بن أحمد، الروض النضير في تحرير أوجه الكتاب المنير، دار الصحابة للتراث بطنطا، مصر،1427.
62. مغنیه، محمد جواد، فقه الامام جعفر صادق ع، چاپ «دارالعلم للملایین» بیروت، بی‌تا.
63. مغنیه، محمد جواد؛ الفقه علی المذاهب
