موجود در این حوزه بررسی می‌شود. با مطالعه ادبیات نظری متوجه می‌شویم که در ارتباطات میان‌فرهنگی یکی از مهم‌ترین چالش‌ها عبارت از درک و امکان فهم طرف ارتباط است. «موقعیت‌های میان‌فرهنگی امکان درک نادرست و واکنش‌های غیرمنتظره را بسیار افزایش می‌دهد. وقتی فردی در عرصه‌ای فرهنگی چیزی را می‌گوید ممکن است بین آنچه مورد نظر او بوده و آنچه دیگران دریافت کرده‌اند تفاوت بسیاری باشد.»458 همینطور مشخص می‌شود نشانه‌های غیرکلامی در این میان نقش زیادی دارند. وقوف به این مسائل و چالش‌ها ذهن پژوهشگر را برای یافتن پاسخ مناسب از آموزه‌های دینی جهت می‌دهد. البته اینگونه نیست که همه یافته‌ها و یا حتی بخش عمدة پژوهش ناظر به مسائل موجود باشد. به‌عبارت دیگر، تلاش شده است در پژوهش حاضر مهم‌ترین مسائل ارتباطات میان‌فرهنگی همواره مورد توجه بوده و تا حد امکان پاسخی برای آنها از نقطه‌نظر اسلامی ارائه گردد. به‌عنوان مثال، در تعاریف فرهنگ، ارتباطات، ارتباط میان‌فرهنگی، اهداف ارتباط، اهمیت زبانِ کلامی و غیرکلامی در ارتباطات میان‌فرهنگی، عوامل موثر در توانش ارتباطی، جایگاه معنا در ارتباطات، هویت، جمع‌گرایی فردگرایی و مهمتر از همه، تمایز و بیگانگی و مانند آن مقایسه‌هایی بین دو سوی دیدگاه انجام می‌شود. در این‌صورت حتی چارچوب مفهومی نیز با استفاده از ظرفیت روش مقایسه‌ای نگاشته شده است؛ چون یافته‌های پژوهش محدود به فصل چهارم و پنجم نمی‌شود. مفهوم‌شناسی نیز بخشی از یافته‌های پژوهش است. تفاوت جدی پژوهش حاضر با آثار موجود در ارتباطات میان‌فرهنگی در روش، به رویکرد هنجاری(دینی) این پژوهش مربوط می‌شود. آثار موجود به توصیف و تبیین وضعیت‌های موجود تمرکز کرده‌اند لکن پژوهش حاضر عمدتا نظر به وضعیت مطلوب ارتباطات میان‌فرهنگی از منظر اسلامی دارد. به‌همین‌دلیل ممکن است در مقایسه با آثار موجود کمتر انضمامی باشد. در عین‌حال برای حفظ رویکرد مقایسه‌ای، کنش دعوتی متخذ از آموزه‌های اسلامی با «کنش ارتباطی هابرماس» و نیز «کنش اکتمالی» طه عبدالرحمن تطبیق داده شده و به نقد کنش ارتباطی پرداخته می‌شود. اگرچه کنش ارتباطی هابرماس در اصل ناظر به ارتباط میان‌فرهنگی نیست459 ولی به‌دلایلی که در متن(در فصل نتیجه‌گیری) توضیح داده شده، ظرفیت کافی برای رویکرد میان‌فرهنگی را داراست؛ همچنان که در تحقیقات زبان‌شناختیِ میان‌فرهنگی از کنش ارتباطی به‌عنوان چارچوب نظری استفاده شده است که درجای خود به برخی از آنها اشاره خواهد شد.
3-5- روایی و پایایی
برای روایی و پایایی تلاش شده است تحقیق دست‌کم از سه ویژگی برخوردار باشد. اول، استناد: تلاش شده مطالب به‌صورت مستند و با مدرک ارائه شود و صرفا به تصور پژوهشگر اکتفا نشود. دوم: اصالت: صرف‌نظر از آنچه که دانشمندان اسلامی در مورد موضوعات مختلف بیان کرده‌اند، مراجعه به متون دست اول و بررسی مستقیم منابع دینی اصالت مطلب را تضمین می‌کند. در عین‌حال، برداشت‌های صحیح و روش‌مند همواره نیازمند بهره‌گیری از نظرات اهل فن و خبرگان در هر حوزه علمی است؛ سوم؛ ارتباط: مجموعه مطالب مطروحه بایستی همدیگر را تایید کنند و میان آنها انسجام وجود داشته باشد. به این معنی که نظام ارتباطی اسلام در قلمرو میان‌فرهنگی نباید با نظام ارتباطی کلی‌تر و نظام اجتماعی و در سطح بالاتر نظام ارزشی اسلام در تناقض باشد. همه این الگوها و احکام و دستورالعمل‌ها در حکم زمینه و ریشه و ساقه‌های یک نظام هنجاری‌اند و منطقا بایستی همدیگر را تایید کنند. به این معنی که دستورالعمل‌های اخلاقی در ارتباطات میان‌فرهنگی نباید با اصول ارزشی اسلام و نیز احکام فقهی در تضاد باشد. تلقی راستین از اسلام نیازمند این است که ارتباط احکام با نظام‌ها و ارتباط این دو با مبانی عقیدتی و معرفتی تحلیل شود. نگاه اندامواره در این‌خصوص می‌تواند بر قابل اعتماد بودن برداشت‌ها کمک کند.
3-6- منابع تحقیق
صرف‌نظر از منابع علمی حوزه علوم ارتباطات و علوم اجتماعی که در مروری بر ادبیات نظری و برای بسط و تعریف مفاهیم مورد استفاده قرار گرفت، عمده منابع این تحقیق را (حدالامکان) منابع دست اول دینی و تاریخی تشکیل می‌دهد. به‌عنوان مثال در میان منابع تاریخی مورد استفاده از کتبی مانند سیره ابن هشام، اسدالغابه، مغازی واقدی، تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی و … می‌توان نام برد. تلاش شده است پدیده‌های تاریخی عصر نبوی (ص) در آثار متعدد مقایسه شود تا از اطمینان نسبی برخوردار باشد. در مورد برخی منابع نیز به ادنی مناسبت (مثلا این که پس از انقلاب در جمهوری اسلامی ایرانی منتشر شده) اکتفا شده که البته تعداد این منابع بسیار اندک است.
اووه فلیک به نقل از اسکات،460 چهار ویژگی برای اسناد مورد استفاده به عنوان داده‌های تحقیق برشمرده‌اند که بنظر می‌رسد هر چهار ویژگی در اسناد و منابع مورد استفاده در این تحقیق وجود دارد. این ویژگی‌ها عبارتند از: اصالت(عدم تردید درباره منشاء سند)، اعتبار(عاری از تحریف)، نمایا بودن(نمونه بارزی از سندهای شبیه به خود باشد) و معنا(روشن و قابل فهم بودن سند).461 برای اسناد و منابع اسلامی این تحقیق، یعنی: قرآن کریم، کتب روایی و تاریخی، از نظر اصالت، اعتبار، نمایا بودن و نیز معنا نمی‌توان خدشه‌ای وارد ساخت؛ چون عمده تحقیقات بر این اسناد استوار است. در اصالت و اعتبار قرآن کریم تردیدی وجود ندارد و در مورد استفاده از کتب روایی و تاریخی تواتر عملی وجود دارد. در خصوص فهم معنای متون نیز به آرای کارشناسان و اهل فن (همچون لغت، تفسیر و مانند آن) تمسک جسته شده است.
بخش دوم: اسلام و ارتباطات میان‌فرهنگی
مقدمه: اهمیت ارتباط در گستره جهانی
در زمانى كه هنوز نوشته و كتابى در زمينه شناخت تاريخ و سنن اجتماعى تدوين نشده بود و مدرسه و دانشگاهى در اين رابطه وجود نداشت و يا در دسترس عرب و مسلمانان جزيرة‌العرب نبود، خداوند، مسلمانان را به سير و نظر در اين مقوله‌ها فرا مى‌خواند و از آنان مى‌خواهد كه در اين‌باره به تفكر و تدبّر بپردازند.462 از مجموع آيات مى‌توان دريافت كه: اصل مسأله گردشگرى و سير و جهانگردى و نيز برداشت و دريافت ژرف و عميق از اين سيروسفر، مورد عنايت و توجه خداوند متعال در قرآن مجيد است.
قرآن، به خلقت گوناگون امت‌ها و ملت‌ها اشاره كرده و دلیل این گوناگونی را شناخت ملت‌ها از یك‌دیگر معرفی می‌كند.463 طبیعی است كه شناخت امت‌ها از یك‌دیگر جز از راه ارتباط، تبادل‌نظر و گفت‌وگو امكان‌پذیر نخواهد بود. قرآن، علاوه‌بر آن‌كه بر روابط اجتماعی میان انسان‌ها تأكید فراوان دارد، آنان را به سیر و گردش در میان سایر اقوام و ملل و سیاحت در زمین فرامی‌‌خواند464 و به اندیشه و تفكر در احوال دیگر ملل و اقوام ترغیب می‌كند. این امر، خود بیانگر توجه اسلام به لزوم تعامل و ارتباط میان ملت‌ها و پرهیز از گوشه‌گیری و انزواست.
بررسی آیات قرآن و روایات معصومان(ع) نشان می‌دهد، اسلام به موضوع گفت‌وگو و مناظره، به‌مثابه ابزاری مناسب برای برقراری ارتبـاط و تفـاهم بین فرهنگ‌ها و ادیـان، توجـه ویژه‌ای داشته است؛ چندان‌كه می‌توان گفت اسلام، آیین گفت‌وگو، و قرآن، كتاب گفت‌وگوست؛ گفت‌وگوی خدا با پیامبر(ص)، فرشتگان، مؤمنان و كافران. در این‌میان، گفت‌وگوی هابیل و قابیل در قرآن را می‌توان نمادی عینی از نخستین برقراری ارتباط و گفت‌وگو در زندگانی ابنای بشر دانست.
طبق آیه ۶ سوره مبارکه زمر، كسانی كه به گفتار و سخنان دیگران گوش فـرا می‌دهند و بهترین آنها را پیروی می‌كنند،، هدایت‌شدگان و خردمندان معرفی شده‌اند.465 روشن است كه شنیدن سخنان دیگران و گزینش بهترین آنها، آن‌گاه امكان‌پذیر است كه زمینه طرح نظرات و اندیشه‌های گوناگون وجود داشته باشد، و این امر، برقراری ارتباط و مفاهمه با دیگران را می‌طلبد. علاوه‌بر آن اگر آزادی طرح اندیشه‌های گوناگون وجود نداشته باشد، امكان آن نیست كه مردم سخنان متفاوت را بشنوند و آنها را با یك‌دیگر مقایسه كنند و بهترین گفتارها را برگزیده پیروی كنند.
ازسوی دیگر قرآن با تعابیر متعدد سیر و سفر و جهانگردی در جهت مشاهده خلقت و عظمت خداوند در طبیعت و عبرت‌گرفتن از آثار گذشتگان466 را مورد تاکید قرار داده است.467 اگرچه این نوع جهانگردی که انسان را به ارتباط با طبیعت تشویق و ترغیب می‌کند، ممکن است به‌خودی خود ارتباطی میان‌فرهنگی تلقی نشود، اما هر نوع جهانگردی شامل ارتباط با انسان‌های دیگر خواهد بود و به‌همین دلیل می‌توان گفت جهانگردی شکلی از ارتباطی میان‌فرهنگی است. نتیجه این‌که اگر قرآن کریم به سیر و سیاحت و جهانگردی تشویق کرده، به‌طور غیرمستقیم به ارتباط میان‌فرهنگی نیز تاکید کرده است؛ گذشته از این‌که مشاهده طبیعت هنگامی که به آثار طبیعی اطلاق شود، شامل خود انسان‌ها نیز می‌شود که در نژادها و رنگ‌های مختلف خلق شده‌اند. در حقیقت انسان‌ها از نظر تفاوت‌های طبیعی در رنگ و پوست بخشی از طبیعت به‌شمار می‌روند. این‌جاست که آیه «یا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا»468 می‌تواند به ارتباط میان‌فرهنگی مرتبط شود.
اصولاً در دیدگاه اسلامی، سفر سبب کسب هویت، شرافت و برتری در میان همنوعان است. از آنجا که ادب فارسی، پس از ظهور اسلام تا حدود بسیار زیادی متأثر از آموزه‌های دینی شد، این موضوع به اشکالی بسیار ظریف در ادبیات فارسی متجلی شده است. به‌عنوان مثال، اقبال لاهوری تمامی موجودیت و هویت انسانی ر ا در گرو رفتن و سفر می‌داند.469 سعدی شیرازی، پرآوازه‌ترین شاعر جهانگرد، بیشتر زندگی خود را در سفر گذرانده و به جرأت می‌توان ادعا نمود که شخصیت برجسته او تا حد زیادی ساخته و پرداخته همین سفرهاست که قریب سی سال شرق و غرب عالم را در نوردیده است. وی تمامی آفرینش را در سفری دائمی می‌بیند و کمال و جلال آن را مرهون همین حرکت می‌پندارد.470 این شاعر پر سفر، انسان سفر ناکرده را خام می‌داند و معتقد است که میان او و کمال انسانی فاصله دور و درازی است.471
از لحاظ اجتماعی نیز نقش سفر در پیشبرد کاروان بشری غیرقابل انکار است. حرکت آگاهانه و هدفمند انسان‌ها در زمین که گاه به‌شکل سفر و سیاحت و گاه در معنایی عمیق‌تر به‌شکل هجرت صورت می‌پذیرد، همواره در تاریخ بشر و ایجاد و گسترش تمدن‌های انسانی نقشی اساسی ایفا نموده است. اگر بپذیریم که ادیان الهی مهم‌ترین نقش را در طول تاریخ بشر در ایجاد تمدن‌های بزرگ داشته‌اند، به گواه تاریخ، ایفای این نقش همواره در پی هجرت و حرکت پیامبران و اولیاء عظیم‌الشأن علیهم‌السلام بوده است.472
درباره حج ابراهیمی که مهم‌ترین بستر ارتباطات میان‌فرهنگی میان مسلمان از سراسر جهان است، روایت جالبی از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است. هشام‌بن حکم می‌گوید:
«از امام صادق علیه‌السلام درباره فلسفه حج پرسیدم و ایشان فرموند: … پس اجتماع در حج از مشرق و مغرب را برای آنان قرار داد تا یک‌دیگر را بشناسند و هر گروهی از تجارت سرزمینی به سرزمین دیگر سود کند و با آن کاروان‌دار و شتردار کسب منفعت کند و برای این‌که آثار رسول خدا (صلى‌الله علیه وآله وسلم) و تعالیم و احادیث شناخته شود، و روایات‌اش دانسته شود و یاد شود و فراموش نگردد و اگر هر قومی (گروهى) فقط به سرزمین‌های خودشان و آنچه در آن است، اكتفا مى‌كردند، نابود می‌شدند، و سرزمین‌ها رو به ویرانى می‌نهاد و تجارت و بازرگانى به تباهى می‌گرایید. اخبار از بین می‌رفت و گزارش‌ها به‌دست مردم نمى‌رسید».473
مهترین نماد اشتراکات مسلمانان ارتباط آیینی در سرزمین حج می‌باشد.
در تعبیر حضرت علی علیه‌السلام کعبه نماد اسلام است: «خداوند، سبحانه و تعالى، حج را نشانه و علامت اسلام قرار داد و كعبه را پناهگاه پناهندگان و حج را فريضتى واجب ساخت و حقش را واجب گردانيد و حج را بر شما مقرر فرمود و گفت : براى خدا حج آن خانه بر كسانى كه قدرت رفتن به آن داشته باشند، واجب است و هر كه راه كفر پيش گيرد
