مآخذ………………………………………………………………………………………………………………………148
الف. منابع عربي………………………………………………………………………………………………………….148
ب. منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………..152
ج. مقالات…………………………………………………………………………………………………………………..158
د. پايان نامه…………………………………………………………………………………………………………………160
ه. منابع مجازي…………………………………………………………………………………………………………….160
مقدمه
در اسلام اساس عبادات بر پایه جمع و جماعت است و هر چند انجام عبادات به صورت فردی هم صحیح میباشد، اما عبادات فردی جنبه فرعی و درجه دوم دارد و اساس قرب در عبادات اجتماعی میباشد. از جمله عبادات جمعی در دین مبین اسلام، برگزاری مجالس مذهبی است، مجالس مذهبی در اسلام دارای سابقهای طولانی است و به زمان پیامبراکرم صلی الله علیه و آله برمیگردد. نقش و جایگاه و همچنین کارکرد بیبدیل این مجالس در حراست و حفاظت از مواریث و شعائر دینی، بسیار ممتاز و برجسته است. خداوند، در قرآن کریم نه تنها اصل برگزاری این مجالس را امضا کرده، بلکه مسلمانان را نیز به برگزاری آن تشویق نموده است. همچنین توجه به سیره عملی ائمه اطهار علیهم السلام نیز مارا متوجه اهمیت این موضوع میکند، زیرا میبینیم که ایشان در دوران حیات پربرکت خود، بیشترین استفاده را از این مجالس نمودهاند و از طریق همین مجالس، دین را در جامعه زنده و پویا نگه داشته و نسل به نسل منتقل کردهاند. مجالس مذهبی آثار و برکات فراوانی به همراه دارد و سرمایهای عظیم برای مسلمانان به حساب میآید و قدرت نفوذ و تأثیرگذاری آن تا حدی است که نمیتوان از آن چشم پوشید و به باروری بیشتر آن نیندیشید. البته این مجالس، با همه فواید و برکاتی که دارند، در معرض آفات و آسیبهای بسیاری نیز هستند، که نمیتوان نسبت به آنها بیتفاوت بود، زیرا که غفلت از این آسیبها باعث میشود این مجالس از هدفی که مدنظر خدا و اهل بیت علیهم السلام بوده، که همان حفظ و تداوم حیات دینی در جامعه است دور شود و یا حتی نتیجه عکس داشته باشد و باعث کمرنگ شدن دین در جامعه شود. در نتیجه در این پژوهش پس از مفهوم شناسی و بررسی سیر تاریخی مجالس مذهبی، به تبیین نقش مجالس مذهبی در حفظ و تداوم حیات دینی جامعه در قالب کارکردهای مختلف از جمله کارکردهای عبادی، سیاسی، تربیتی، اجتماعی، فرهنگی و روانشناختی پرداختیم و در نهایت آسیبهای متوجه به این مجالس را بررسی کردیم، تا بتوانیم با شناخت آثار و برکات این مجالس و زدودن آسیبها از آن، این مجالس را به هدف اصلی خود برسانیم و دین را در جامعه زنده و پویا نگه داریم.
فصل اول:
کليات تحقيق و مفهوم شناسی
1-1- کلیات تحقیق
در این بخش بررسی تحقیق در ابعاد مختلف مد نظر قرار گرفته و تلاش گردیده است ابعاد مختلفی چون بیان مسئله تحقیق، سوالات تحقیق، ضرورت انجام تحقیق، فرضیات تحقیق، جنبه نوآوری تحقیق و روش انجام تحقیق مورد بررس و کنکاش قرار گیرند که در ادامه به هر یک از آنها اشاره میگردد.
1-1-1- بيان مسأله تحقيق
مجالس مذهبي از مردمي‌ترين محافل و مجامع است كه حول محور قرآن و سنت اهل بيت عصمت و طهارت و تعظيم شعائر ديني فعاليت مي‌كند. نقش و جايگاه و همچنين كاركرد بي‌بديل اين مجالس در حراست و حفاظت از مواريث و شعائر ديني، بسيار ممتاز و برجسته است.
در روايات تأکيد بسياري به برگزاري اين مجالس شده است براي مثال در مورد مجالس ذکر، احمد بن فهد در عدهالداعي نقل کرده است که رسول خدا صلي الله عليه و آله ،روزي بر اصحابشان وارد شدند و فرمودند: ارْتَعُوا فِي رِياضِ الْجَنَّةِ قَالُوا يا رَسُولَ اللَّهِ- وَ مَا رِياضُ الْجَنَّةِ قَالَ مَجَالِسُ الذِّکْرِ « ارتعوا رياض الجنه يعني از باغ‌هاي بهشت برداشت کنيد. پرسيدند: رياض الجنه چيست؟ فرمودند: مجالس ذکر»1
همچنين امامصادق عليه السلام در روايتي به فضيل فرمودند: تَجلِسونَ وَ تُحَدِثُونَ؟ فقال نعم فقال اِنَّ تِلکَ المَجالِسَ اُحِبَّها. فَاَحيوُا اَمرَنا فَرَحِمَ اللهَ مَن اَحيا اَمرَنا. «آيا با هم مي‌نشينيد و روايات ما را بيان مي‌کنيد؟ عرضه داشت: آري. فرمودند: اين جلسه‌ها را دوست مي‌دارم، پس امر ما را زنده نگه داريد، خداوند رحمت کند کسيکه امر ما را احيا کند.»2
حال اگر اين مجالس به گونه‌اي که در روايات مطرح شده و مدنظر اهل بيت علیهم السلام بوده برگزار شود برکات و ثمرات ويژه‌اي از جمله تربيت انسان مطلوب اسلام، ايجاد روحيه مجاهدت، شهادتطلبي و … دارد که نهايتاً به حفظ و تداوم حيات ديني جامعه منجر ميشود. البته اين مجالس با آسيب‌هائي از جمله غلو، تحريف چهره دين، برداشت اشتباه از ايمني از مجازات الهي به دليل حب اهل بيت، تجمل‌گرائي، ايجاد آزار و اذيت براي ديگران و… مواجه است که اگر اين آسيب‌ها بررسي و برطرف نشوند اين مجالس را از هدف اصلي مدنظر اهل بيت علیهم السلام دور خواهند کرد.
1-1-2- سوالات تحقيق
در این بخش سوالات تحقیق ارائه میگردند:
1-1-2-1- سوالات اصلي
1- نقش مجالس مذهبي در حفظ و تداوم حيات ديني جامعه از ديدگاه قرآن و روايات چيست؟
1-1-2-2- سوالات فرعي
1- مؤلفه‌ها و ويژگي‌هاي مجالس مذهبي مطلوب از ديدگاه قرآن و روايات چيست؟
2- با توجه به قرآن و روايات، مجالس مذهبي با چه آسيبهايي مواجه هستند؟
1-1-3- ضرورت انجام تحقيق
مهمترين ارزشها در جامعهي ما از طريق نهاد دين و عناصر پيوسته به آن چون مراسم و نمودهاي وابسته در جامعه جريان دارد. ساختار فرهنگي و اجتماعي مجالس ديني حامل ارزشهاي مهم فرهنگي است. بخش اعظمي از ارزشها حول شخصيت‌هاي الگويي جريان دارد و از سوي ديگر موجب اجتماع عظيم ملي و تقويت پيوندهاي ملي در سراسر كشور مي‌گردد.
بنابراين اهميت مراسم و نمودهاي ديني وابسته به آن، نه فقط در گستردگي و تداوم آن، بلكه در پيوند آن با ارزشها و باورهاي بنيادين فرهنگي و تعاملات گسترده با افراد و گروه‌هاي اجتماعي است. به تعبير استاد مطهري «آن چيزهايي كه به اخلاق و تربيت و دين مردم بستگي دارد»3 نقش مهمي در هدايت و انحراف جامعه خواهند داشت. لذا مجالس ذکر و عزاداري سهم عمده‌اي در حفاظت و حراست از ارزشهاي بنيادين فرهنگي و شكلگيري حيات اجتماعي و ديني به عهده دارد.
علاوه بر موارد مزبور قابليت و ظرفيت‌هاي بي‌مانند و تمايزات و قابليتهاي منحصربه فرد مراسم و نمودهاي منشعب از آن در مقايسه با ساير عناصر فرهنگي، سبب مي شود تا مطالعه و پژوهش درباره اين مراسم اهميت و ضرورت خاصي پيدا کند.
1-1-4- اهداف و كاربردهاي تحقيق
در اين تحقيق تلاش ميشود با بررسی کارکردهای مجالس مذهبی، نقش این مجالس در تداوم حيات ديني جامعه تبیین گردد، همچنین با بررسی آسيب‌هائی که اين مجالس با آن مواجه هستند، الگوی مطلوبی از اینگونه مجالس ارائه گردد. لذا با عنایت به بررسیهای صورت گرفته در این تحقیق میتوان به شناخت صحیحی از نقش مجالس مذهبی در تداوم حیات دینی جامعه دست یافت و از سوی دیگر با شناخت آسیبهای پیش رو تلاش گردد این مجالس از آسیبهای احتمالی به دور باشند. نتايج اين پژوهش مي‌تواند راهکار مؤثري در جهت استفاده بهينه از ابزارهاي تبليغي (مجالس مذهبي) ارائه داده و گامي مؤثر در تداوم حيات ديني جامعه محسوب شود.
1-1-5- روش انجام تحقيق
روش گردآوري اطلاعات در اين پژوهش، کتابخانهاي و نوع پژوهش، تحليل کيفي مي‌باشد. در این تحقیق تلاش مي‌گردد با بررسي آيات قرآن کريم و منابع روائي موجود همچنين بررسي سير تاريخي مجالس مذهبي بتوانيم به شناخت صحیحی از نقش مجالس مذهبی در تداوم حیات دینی جامعه دست پیدا کنیم. لذا پس از بیان کلیات تحقیق سیر تاریخی مجالس مذهبی را مورد بررسی قرار میدهیم تا نحوه تأثیرگذاری مجالس در دوره های مختلف تاریخی مشخص گردد. سپس در فصل دوم این تحقیق کارکردهای مجالس مذهبی مورد بررسی قرار خواهد گرفت و در فصل آخر این تحقیق آسیبها و مخاطراتی که این مجالس با آن مواجه هستند بررسی میگردند تا حتیالامکان بتوان اینگونه آسیبها را به حداقل میزان ممکن رساند.
1-1-6- پيشينه تحقيق
تاریخچه مجالس مذهبی در اسلام، به زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بازمیگردد. اما در کتب متقدم، پژوهشی به این صورت که به بررسی نقش مجالس مذهبی در حفظ و تداوم حیات دینی جامعه با استفاده از قرآن وروایات پرداخته باشد، یافت نشد، حتی در کتب متأخر نیز با این دید به این موضوع نگاه نشده است و بیشتر پیشینه پژوهش، پیشینه عام میباشد.
الف: کتاب‌ها
1- برپايي مراسم جشن و عزا. (علي اصغر رضواني، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1388)
در اين کتاب، برپایی شعائر ديني و مراسم جشن، عزاداري از دیدگاه عقل و… با استفاده از آيات و روايات بررسي شدهاند و به برخی از شبهات وهابیت پیرامون تعظیم شعائر و برپایی مراسم پاسخ داده شده است.
2- تأملي در نهضت عاشورا (رسول جعفريان، قم: انصاریان، 1381)؛
در نخستين بخش اين كتاب، به معرفي كهن‌ترين و مهمترين متون تاريخي مربوط به تاريخ عاشورا پرداخته شده است. فصل دوم اين كتاب با عنوان «زمينه‌هاي قيام كربلا» آغاز شده است و در ادامه نحوه‌هاي برخورد با دين اسلام پس از رحلت رسول‌الله صلي الله عليه و آله مورد تحقيق قرار گرفته شده است .
گزارش تاريخي رويداد كربلا، اربعين امام حسين عليه السلام ،حكمت شهادت امام حسين عليه السلام ، آثار نهضت امام حسين عليه السلام، از عناوين ديگر اين فصل‌هاست و در ادامه كتاب ابعاد شعاري و شكلي نهضت امام حسين عليه السلام ، بررسي تاريخي عزاداري اهل سنت براي امام حسين عليه السلام ، تحريفات عاشورا و بررسي روضةالشهداء ملاحسين كاشفي مورد ارزيابي قرار گرفته است.
3- رسانه شيعه ( جامعه‌شناسي آئين‌هاي سوگواري و هيئت‌هاي مذهبي در ايران)(محسن حسام مظاهری، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1387)
اين کتاب به جامعه‌شناختي آیینهای سوگواری و هيئت‌هاي مذهبي با تأکید بر دوران پس از پیروزی انقلاب پرداخته است.نویسنده، در فصل اول این کتاب، تارخ تحلیلی تأسیس، تکوین و استمرار آیینها و مجالس سوگواری مذهبی از دوران ائمه علیهم السلام تا دوره معاصر بیان شده است و در فصلهای بعد به گونه شناسی هیئتهای مختلف پرداخته است.
4- مباحثي پيرامون عزاداري(بهاء‌الدين قهرماني نژاد، تهران: انتشارات سوره مهر، 1385)
در اين کتاب مباحثي پيرامون مفهوم‌شناسي، تاريخچه، مباني، آسيبشناسي و آموزه‌هاي عزاداري بررسي شده است.
5- جامعه‌شناسي دين (يواخيم واخ، تهران: سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، 1380)
در اين کتاب، نويسنده به بررسي روابط متقابل دين و جامعه ميپردازد و شکلهاي کنش متقابلي که بين اين دو صورت ميگيرد را هدف مطالعه خود ميداند و معتقد است براي درک کامل موضوع، علاوه بر بحثهاي نظري، بررسي عيني و عملي مظاهر تجربي ضروري است.
6- کتاب آسيبشناسي مداحي در مناسبت‌هاي ديني(عليرضا قبادي)
در اين کتاب، مداحي به عنوان يکي از ابزارهاي مهم مجالس مذهبي مطرح ميشود ولي با توجه به آسيبهايي که در اين مقوله وارد شده است و احساس و عواطف،جريان غالب در مراسم و مناسبت‌هاي مذهبي شده و انتقال و ترويج ارزشها و باورهاي ديني را تحت‌الشعاع قرار داده است، نويسنده، به آسيبشناسي اين موضوع پرداخته است.
7- تبيين جامعه شناختي واقعه کربلا (شمس الله مريجي، قم: موسسه آموزشی و پژوهش
