
انگیزه بدست آوردن غذا، دوری از خطر و نقل مکان به آب و هوای مساعد مسافرت می کردند. با افزایش مهارت و کسب فنون نیاز انسان به زندگی بدوی و خانه بدوشی کاهش یافت و دیگر با انگیزه تجارت و معامله کالا مسافرت می کرد. از آنجا که امپراتوریهای عهد باستان در قاره های آفریقا، آسیا و خاور میانه ایجاد شدند زیر بنای اقتصادی بوجود آمد که باعث ایجاد جاده ها و راه های آبی و همچنین وسایل نقلیه ای برای سهولت راه شد. (چاک،وای گی، 2005: 27)
قدیمیترین اشکال گردشگری که در اروپا بسیار رایج بوده، مسافرتهای اشراف و شاهزادههای جوان بوده است که به منظور آشنایی با شیوههای مختلف حکومت و زندگی مردم به نقاط مختلف صورت میگرفته است. چنین مسافرتهایی جزئی از برنامههای سنتی آموزش و پرورش آنان را تشکیل میداده که بعضاً تدارک آن توسط سازمانهای ویژهای که ماموریت ترتیب دادن آن را به عهده داشتند انجام میگرفته است. گردشگری و سفر از جمله عادات قدیم طبقه حاکم و ثروتمند بوده است، هاردین امپراطور رم در فاصله سالهای 117 تا 138 میلادیبهقصدسیاحتونظارهلحظهطلوعآفتاب از ستیغ قله آتنا رنج سفر را بر خود هموار کرد تا به خواستههایش دست یابد و رومیان صاحب مال و جاه و مقام نیز همواره به منظور اقامت و کسب درآمد و گذران اوقات فراغت، خانههایی را در روستاهای پیرامونی شهر محل سکونت خود خریداری کرده و مورد استفاده قرار میدادند. (رضوانی، 1388: 27)
تا آنجا که اطلاعات تاریخی نشان می دهد، قرنهای پیش از میلاد مسیح، فینیقی ها که مردمی تجار پیشه بودند، از طریق دریا و زمین برای عرضه و فروش محصولات خود و خرید اجناس و محصولات دیگران سفر می کردند و این شجاعت و استقبال آنها از خطر، راه را برای نشر تمدن وگسترش فرهنگ اقوام مختلف و آشنا ساختن آنها با یکدیگر هموار می ساخت(کاظمی،8:1385).
2-3-2 قرون وسطی
در جوامع شرقی میتوان نمونههایی از صور گذران اوقات فراغت و گردشگری تفریحی را در میان گروههای اشرافی ردیابی کرد، مثلاً برنامههای شکار دسته جمعی درباریان که در فرهنگ نقاشی ایران و در هنر مینیاتور منعکس است، خود حکایت از وجود نوعی از گردشگری تفریحی و سرگرم کننده در بین طبقات اشراف مینمایند.
اشکال دیگری از گردشگری در دنیای قدیم سفرهای درویشان، قلندران، جاسوسان و مسافرتهای استثنایی ماجراجویان بود، که برای کسب اطلاعات و ارضا حس حادثه جویی خود، صورت میگرفت. اینان اقدام به سفرهای زمینی و دریایی متهورانه مینمودند و با کشف سرزمینها یا راههای تازه اعم از زمینی یا دریایی نامشان به عنوان کاشف در تاریخ ثبت شده است مانند کریستف کلمب، ماژلان، واسکودوگاما و بسیاری از سیاحان و مکتشفین که هنوز برای ما ناشناختهاند. (رضوانی، 1388: 28)
مسافرتهای زیارتی به اماکن و یا شهرهای مذهبی از گذشتههای دور وجود داشته و در بین پیروان تمام ادیان روز به روز رونق گرفته و با استفاده و به کارگیری تسهیلات جدید، گسترش خارق العادهای یافته است. حج یکی از عوامل اصلی در ترغیب مسلمین به گردشگری بوده است. مردمان بیشماری از کلیه نقاط جهان آن روز، به کعبه مشرف میشدند. بسیاری از مسلمانان خصوصاً دو قشر بازرگانان و علما در اثر برخورد با مسلمانان سایر بلاد به سیاحت و زیارت سرزمینهای دیگر ترغیب میشدند. برخی چون ابن فضلان، ابن جبیر، ابن بطوطه و ادریسی آثاری را بر جای گذاشتهاند که بیانگر عظمت تمدن اسلام و پیشتازی علمای مسلمان در این رشته است. اما آنچه مهم است این که بسیاری از سرزمینها برای اولین بار توسط مسلمانان کشف شده است، مثلاً نخستین توصیفی که از سرزمین چین به عمل آمده از سلیمان تاجر است و نخستین گزارش مکتوب درباره روسیه از ابن فضلان است.(همان منبع: 29)
تجارت و مسافرت در اروپای قرون وسطی (قرن پنجم تا چهاردهم میلادی) رونق کمتری داشت، بصورتی که جاده ها تقریباً ازبین رفته و شرایط مسافرت بسیار مشکل و حتی خطر ناک شد. طی این دوره دیدار از کلیساهای مسیحیان نخستیناولویت مسافرت بود زیرا صومعه های زیادی در نقاط مختلف پراکنده بودند و راهبان و کشیشان مسیحی مردم را تشویق به زیارت این مکان ها می کردند. در سده چهاردهم، مسافرت به قصد زیارت به صورت یک پدیده انبوه و سازمان یافته درآمد و شبکه بزرگی از سازمانهای خیریه به کمک طبقات مختلف اجتماعی ایجاد شد. مسیحیان به بیت المقدس و روم مسافرت می کردند و با وجود این که این مسافرتها اساس و رنگ مذهبی داشتند، مسافرتهای تفریحی و اجتماعی هم به حساب می آمدند.
در نیمه دوم سده سیزدهم، مارکوپولو مسیری از اروپا به به آسیا تعیین کرد. او در چین، پی به یک سیستم جاده ای بسیار عالی،که برای اولین بار در زمان سلطنت خانواده چو ساخته شده بود برد (1122-1221 قبل از میلاد). مارکوپولو کتاب خود را بر مبنای این سفر نوشت و این کتاب نخستین منبع اطلاعاتی غرب درباره زندگی شرق در آن دوران قرار گرفت. با اختراع چاپ، کتابها در این زمینه رونق بسیار یافت، برای نمونه کتاب سرجان مندویل به نام مسافرت در سال 1357 به چندین زبان منتشر شد، که شرح مسافرت به نقاط دور و نزدیک دنیا، حتی تا آسیای جنوب شرقی به تفصیل در آن آمده است .
نخستین مسافرت کاروانی (دسته جمعی) مربوط به کاروانی است که در سده پانزدهم از ونیز به بیت المقدس می رفت. پیش از شروع سفر از مسافران مبلغ مشخصی برای هزینه های سفر مانند رفت و برگشت، غذا، استراحتگاه، حیوان برای حمل مسافر و بار و پولی که به عنوان رشوه باید پرداخت می شد، می گرفتند. نخستین نمونه (تاریخچه) غذاهای فوری امروزی را می توان در مسیر این مسافرتهای پرجمعیت مشاهده کرد. فروشندگانی که انواع غذاها، میوه ها، گوشت، ماهی، نان و شیرینی جات را به زوار می فروختند، بدین منظور چادرهایی در مسیر کاروانها زده بودند. (چاک،وای گی، 2005: 28)
2-3-3 رنسانس
از سده چهارده تا هفده، بیشتر مسافرتها با هدف کسب دانش و تجربه آموزی انجام می شد. در انگلستان، ملکه الیزابت اول برای تربیت و پرورش نمایندگان خارجی مسافرتهایی را برای آنها فراهم کرد و دانشگاههایی مانند آکسفورد و کمبریج در انگلستان و سالامانکا در اسپانیا به همراه بورس تحصیلی برای دانشجویان ایجاد نمود .
کاروانهای مسافرتی دوره الیزابت پس از چندی، دارای ساختار و سازمانی منظم گردیدند و آن را «گراند تور» نامیدند. این کاروانها کار خود را در نیمه سده هفده شروع کردند و تا نیمه سده نوزده پا برجا بودند. بیشتر اعضای این کاروانها برای کسب دانش و تجربیات جدید به مسافرت می رفتند، معمولا این افراد از طبقه بالای اجتماع بودند که برای کسب دانش و فرهنگ مسافرت می کردند. (همـان منبع: 30)
تا آنجا که اطلاعات تاریخی نشان میدهد، سیر و سیاحت برای استراحت و تفریح از اوایل قرن شانزدهم شروع شده و مردم برای بازدید از شهرهای بزرگ و معروف دنیا اقدام به مسافرت نمودهاند.سوابق تاریخی و معروفیت شهرها و جاذبههای مختلفی که در آنها وجود داشت انگیزه سفر نخستین مسافران تفریحی بوده است. مسافران غالباً از کشورهای آلمان، لهستان، دانمارک، سوئد، هلند و انگلیس به فرانسه سفر میکردند.(رضوانی،1388: 30)
گراند تور یک راهنمای سفر داشت که در سال 1778 توسط توماس نوگنت تهیه شد و پر فروش ترین کتاب معرفی گردید. (چاک،وای گی، 2005: 30)
در مجموع میتوان گفت، توسعه گردشگری مرهون پیشرفتهای حاصل در وسایل حمل و نقل بوده است، زیرا تحول حمل و نقل که همراه با افزایش سرعت وسایل مسافرت، ارزانی و آسایش نسبی آن بود انقلاب بزرگی در صنعت گردشگری به وجود آورد و باعث گردید تاسیسات پذیرایی گردشگری به سرعت توسعه یابد. هتلهایی با استانداردهای مختلف ساخته شد. متلها و اردوگاهها به جای مسافرخانههای قدیم مورد استفاده توریست ها قرار گرفت.
همچنین لازم به ذکر است که پیدایش گردشگری با مفهوم امروزی آن ناشی از تحولات قرن نوزدهم است که انقلاب صنعتی موجب اختراع وسایل رفاهی بسیار گشت و در نتیجه زندگی در شهرها طاقت فرسا شد از این رو نیاز مردم به استراحت و مرخصی و پیدایش وسایل مسافرتی راحت و سریع مانند هواپیما، کشتی، قطار، اتومبیل موجبات توسعه گردشگری را بیش از پیش فراهم آورد. ( رضوانی، 1388: 31)
2-3-4 انقلاب صنعتی
مهمترین تأثیر و پایه گذاری گردشگری به شکل جدید با انقلاب صنعتی شروع می شود. در این دوره تحولات اساسی در وضعیت اقتصادی و اجتماعی جوامع بویژه در کشورهای غربی بوجود می آید. انقلاب صنعتی تغییرات شگرفی در حمل و نقل با ساخت ماشین ها، قطار و کشتی بوجود آورد.
انقلاب صنعتی که از سال 1750 تا 1850 ادامه یافت، پایه و اساس گردش های دسته جمعی را که امروز ما با آن آشنا هستیم، به وجود آورد.
برخی از مکانهایی که تا آن زمان محل تفریح و گردش خانواده های ثروتمند و مرفه بود، گسترش یافت و تاسیسات جدیدی بوجود آمد تا بتواند فضای لازم را برای طبقه متوسط جامعه به عنوان بازار بزرگی بوجود آورد (البته در مقایسه با تعداد اندکی از این مکانها که در گذشته برای اشراف و ثروتمندان تهیه شده بود). اگر چه این مسافران جدید هزینه های زیادی نمی پرداختند، ولی تعداد روز افزون آنها این کمبود را جبران می کرد. (چاک،وای گی، 2005: 30)
مهاجرت های روستا شهری، پدید آمدن ماشین ها، قطار، کشتی ها نیز در توسعة گردشگری تأثیر گذاشتند. حادثة مهم دیگری که بر صنعت گردشگری اثر گذاشت، فناوری های نوین بانکی از جمله چک مسافرتی بود که آمریکایی ها ابداع کردند. از اواخر قرن نوزدهم، گردشگران آمریکایی به اروپا سرازیر شدند. اثر اقتصادی، افزایش درآمدها، افزایش اوقات فراغت و توسعة شبکه های حمل و نقل سریع و ارزان، همگی شرایطی را به وجود آوردند که باعث رشد بازاریابی در بخش گردشگری شد. (کاظمی،1385: 8-11)
ایران نیز یکی از کشورهایی است که به خاطر قدمت طولانی، از کشورهای صاحب تجربه و سابقه در گردشگریمحسوب می شود. موقعیت جغرافیایی، تنوع نژادی و قومی و فرهنگی و جاذبه های طبیعی و متنوع و همچنین ویژگی های اخلاقی مردم و علاقه به سیر و سفر از عوامل اصلی قدمت طولانی گردشگری در این کشور محسوب می شود.
2-4 پیشینه تاریخی گردشگری در ایران
گردشگری پدیدهای است که از زمانهای بسیار دور، در بین انسانها وجود داشته و این پدیده کمکم رواج داشته تا امروز با توجه به تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به صورت کنونی رسیده است. ایران یکی از ده کانون مهم شکلگیری تمدن بشری در جهان بوده است و نخستین آثار مدنیت که در این سرزمین کشف شده، به هزارهی پنجم پیش از میلاد مسیح تعلق دارد (محلاتی،270:1390). چنانکه ورود آریاییها در هزارهی دوم پیش از میلاد به این کشور و حکومت عیلامیها، مادها، هخامنشیان، ساسانیان و … حکایت از ایجاد تمدن پربار و دیرینه در این سرزمین دارد. در عین حال این کشور در طی دورههای مختلف مورد توجه بسیاری از افراد بوده که به منظورهای خاصی از تجارت و دادوستد، تفریحی، فرهنگی و … به آن مسافرت میکردهاند و همین طور وجود رسوم مختلف در این کشور از جمله پناه بردن به طبیعت در ایام مختلف سال به صورت دستهجمعی و گروهی نشان از وجود روحیهی گردش و تفریح را در بین مردم این سرزمین داشته است (مهدوی،31:1383-30).
بنابراین هرچند مطالعات و تحقیقات انجام شده در زمینهی گردشگری و مسافرت و شیوه و قوانین مربوط به آن در ایران باستان و حتی در ایران پس از اسلام بسیار اندک است، ولی آنچه مسلم است اینکه در ایران قبل از اسلام و حتی قبل از ورود آریاییها به این سرزمین، مسافر و جهانگرد دارای حقوق و امتیازات ویژهای بود که در حکومتهای مختلف در شکلهای مدنی هر دوره حدود و میزان آن یکسان و مشابه نبوده است، بلکه با توجه به انگیزه و هدف مسافر یا جهانگرد، آن حقوق و حدود آن تعیین و اجرا می شده است (محقق داماد،32:1387). علاوه بر این ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و وجود فرهنگ و آداب و رسوم، آثار تاریخی، هنری و میراث فرهنگی خود به طور قطع برای جهانگردان و گردشگران عهد قدیم بهترین مقصد محسوب میشده است (رضوانی،89:1388).
در واقع در مورد
